"Qarabağ Birlik Məclisi": təşkilati strukturu və proqramı

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

Bəzi məlumatlara görə (rotmistr Kornilovun raportu), partiyanın Ağdam komitəsinə Vladiqafqazda yaşayan və Ağdama gəlmiş Xasay xan Usmiyev başçılıq edirdi. Elə həmin sənəddə qeyd edilir ki, buraya Səlim bəy Rüstəmbəyov, Cəfər bəy Vəzirov, Qasım bəy Vəzirov və Qəhrəman ağa Cavanşirov daxil olmuşdur. Başqa məlumatlara görə, Ağdam komitəsinə Zülfüqar bəy Haqverdiyev başçılıq etmişdir. Baxış bəy (meşşan) və Şükür bəy Kazımbəyov qardaşları, Mirzə Davud Ağamirzəyev (Əfəndi - Ağdam şəhərindən olan kəndli), Hacı Seyid Mirşi Seyid Bağır oğlu (Şuşa şəhərindən olan meşşan) komitənin üzvləri idi. Bu yardımçı komitədə Şükür bəy Kazımbəyov həm də icra hakimiyyətinin təşkilatçısı və rəhbəri rolunu yerinə yetirir, kəndbəkənd gəzərək partiyanın şöbələrini yaradır, əhalini "Difai"yə tabe olmağa and içdirirdi. Mirzə Davud Ağamirzəyev (Əfəndi) təşkilatın katibi idi. Partiyanın Ağdam yardımçı komitəsində Mirzəməmməd İbrahimov başda olmaqla 6 nəfər təbliğatçı vardı. Gizli agent S.Səfərəlibəyovun 7 mart 1908-ci il tarixli məruzəsindən məlum olur ki, Ağdam komitəsi "qondarma" və "quru bəylərdən" təşkil olunmuşdur. Onların "əsl bəylərə" barışmaz nifrət hissi vardı". Bu, bütün məsələlərdə həqiqi bəylərə bərabər olmaq arzusu və paxıllıq hissi ilə izah edilirdi. Bu "quru bəylərin" öz malikanələri və torpaqları yox idi, lakin onlar Ağdam bazarına nəzarət edirdi və buna görə də xalq arasında müəyyən nüfuza malik idi. "Difai" partiyasının Cavanşir qəzasında Bərdə, Tərtər, Qaryagin, Cəbrayıl komitələri fəaliyyət göstərirdi. Bərdə komitəsinin Yevlaxda və Tərtərdə bölmələri vardı. Bərdə komitəsinin sədri Məşədi Mehdiqulu Hacı Şərif eyni zamanda döyüş drujinasına başçılıq edirdi. Komitənin üzvləri və təbliğatçıları Musa Quliyev, Hüseynəli Kərbəlayı oğlu, Molla Həbib Kərbəlayı Mehdi oğlu, Məşədi Zeynalabdin ağa Əhməd oğlu və Allahverdi Hacı Pənah oğlu idi. Tərtərdə partiya şöbəsinə Məşədi Alim İsmayılov, Məşədi Dadaş Muradxanov, Məşədi Fərhad Vəlibəyov, Məşədi Muxtar Kərbəlayı İbad oğlu başçılıq edirdi. Şöbənin təbliğatçıları Məşədi Muxtar Zeynalov, Hacı İbrahim İsmayılov, Kərbəlayı Mahmud İsmayılov, Məşədi Rüstəm Muradxanov, Məşədi Əli Dadaşov idi. Yevlax şöbəsinə Aslan Qaraca oğlu, Əşrəf Tağıyev, Salah Hüseynov rəhbərlik edirdi. Qaryagin komitəsinə tələbələr A.Vəzirov və M.Axundov başçılıq edirdi. Komitənin üzvləri Axund Mirzə Əli Axundzadə, Hacı Muxtar Sadıqov, Məşədi Camal bəy Vəzirov, Mirzə Camal Yusifzadə, Məşədi Qulu Əhmədov, Bəşir Əliyev, Səlim Şamxalov və Əli bəy Vəzirov idi.

Cəbrayıl komitəsi sayca iri komitə idi. Onun Cəbrayılda, habelə Xocaqan və Kenlik kəndlərində şöbələri vardı. Cəbrayıl şöbəsinin üzvləri Cəfər Əmirastan oğlu, Mahmud Qarayağdıyev, Adışirin Əliyev, Məşədi İbiş İsmayılov, Məşədi Məmməd Həsənov, Məşədi Dadaş Səfərov, Süleyman İmamverdiyev və Təhməz Nəcəfquliyev, Xocaqanda Hacı Cəfər bəy Xocaqanski, Nəriman Yüzbaşov, Məşədi Aslan bəy Əlibəyov, Əbdürrəhman Səfərov, Kərbəlayı Bəşir Məmmədov, Məşədi Zülfüqar Əsədov, Kanvay Əliyev, Dadaş Hacıyev, Məşədi Ələkbər Hüseynov, Kenlikdə Hacı Seyid Məmmədağa Hacı Mircəfər oğlu, Seyidhüseyn Riza oğlu, Firidun bəy Sultanov, Zülfüqar Məşədi Şərif oğlu, Məmməd Kərbəlayı Məmmədyar oğlu, Əhməd Hacı Məmmədbağır oğlu, Məmmədəli Kərbəlayı Ələsgər oğlu, Məşədi Yusif Quliyev, Əmrah Kərbəlayı Rüstəm oğlu, Kərbəlayı Məmməd Kərbəlayı Rəşid oğlu, Bəşir Həmid oğlu, Mehdi Məşədi Mahmud oğlu idi. Qəzanın bütün kənd komitələri mərkəzi (Ağdam, Bərdə, Cəbrayıl və s.) komitələrə, onlar isə öz növbəsində Şuşa komitəsinə tabe idi.

1906-cı ildə Malıbəyli kəndində tatar "Komissiyası" yaradılmışdı. Sonralar o, "Difai" partiyasının özəklərindən birinə çevrilmişdi. Komissiyaya Əşrəf Məşədi Molla İmran oğlu başçılıq edirdi. Komissiyanın əsas üzvləri Hacı Kərbəlayı Qənbər oğlu, Rza Məşədi Molla İmran oğlu və Məşədi Abbas Qulu oğlu idi. 1906-1910-cu illərdə bu komitə əhalidən vergilər və cərimələr şəklində yığılan vəsaitlər hesabına mövcud olmuşdu. O, "Difai" partiyasının Şuşa komitəsinin sərəncamlarını yerinə yetirirdi. Komitənin öz silah anbarı vardı. Bu silahların bir qismi "Əncümən" partiyası üçün İrana göndərilirdi".

Partiyanın nüfuzlu və fəal komitələrindən biri də Yelizavetpol komitəsi idi. Bu barədə Tiflis Quberniya Jandarm İdarəsinin rəisi podpolkovnik Başinskinin partiyanın üzvləri haqqında 31 oktyarb 1909-cu il tarixli məruzəsində ətraflı məlumat var. Məruzədən aydın olur ki, "Difai" partiyasının Yelizavetpol komitəsinin sədri Axund Molla Məhəmməd Pişnamazzadə (1853-1937) olmuşdu. O, ruhani rütbəsini 1883-cü ildə Tiflisdə almışdı. 1892-ci ildə Gəncə Cümə Məscidinin baş mollası təyin edilmişdi. 1900-cü ildə Pişnamazzadə İranın və Türkiyənin xeyrinə təbliğatda ittiham edilərək Türküstana sürgün olunmuşdu. 1906-cı ildə Gəncənin baş qazısı seçilmişdi. Polis məlumatlarında Pişnamazzadəni bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirən maraqlı məlumatlar qalmışdı. Məsələn, 1912-ci ilin fevral ayında tərtib edilmiş belə məlumatların birində yazılmışdır: "Müsəlman aləmində o, əsas və görkəmli ictimai xadimlərdən biri hesab edilir. O, Qafqaz diyarı hüdudlarında müsəlman üsuli-cədid məktəblərinin, kitabxana-qiraətxanaların və müxtəlif xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılmasının təşəbbüsçüsüdür. Öz əsərlərində, məqalələrində və ictimai yerlərdə söylədiyi nitqlərində o, müsəlmanları birləşməyə və milli tayfa davalarına son qoymağa çağırırdı. Pişnamazzadə öz baxışlarına görə mütərəqqi müsəlman və eyni zamanda yüksək dərəcədə dindar, ciddi adamdır, müsəlman ruhaniləri arasında və cəmiyyətdə görkəmli mövqeyinə müvafiq olaraq qapalı, sadə və ayıq-sayıq həyat tərzi keçirir. Heç bir əyləncə yerinə getmir, kübar dairələrdə dolaşmır. Bac-xərac və rüşvət almaqla məşğul olmur, çünki bunlar onun xalq xadimi və idealist əqidələrinə ziddir və ümumiyyətlə onun xarakterinə yabançıdır". Daxili işlər nazirinin 14 yanvar 1915-ci il tarixli təqdimatı əsasında Pişnamazzadə imperator tərəfindən rəsmən Qafqaz müsəlmanları şiə ruhani idarəsinin şeyxülislamı vəzifəsinə təyin edilmişdir.

"Difai"nin Yelizavetpol komitəsinin liderlərindən biri də Ələkbər bəy Kərbəlayı Həsən oğlu Rəfibəyov olmuşdur (1839-1919). Şəhər əhalisi arasında böyük nüfuz sahibi olan Rəfibəyov çox vaxt komitəyə rəhbərliyi öz üzərinə götürürdü. Rəfibəyov Peterburqda kənd təsərrüfatı sahəsində təhsil aldıqdan sonra Gəncəyə qayıtmışdır. 1870-1896-cı illərdə polis sistemində işləmişdi. Nuxada və Yelizavetpolda qəza pristavı olmuşdu. 1891-ci ildə Müqəddəs Vladimr Ordeni ilə təltif edilmişdi. İstefaya çıxandan sonra özünü ictimai fəaliyyətə həsr etmişdir. O, 22 il müddətində Yelizavetpol şəhər Dumasının üzvü olmuşdu. Yelizavetpol Qubernatorunun 30 iyun 1906-cı il tarixli fərmanı ilə Rəfibyov Yelizavetpol Müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin ömürlük fəxri üzvü seçilmişdi.

"Difai"nin Yelizavetpol komitəsinin partiyanın dəftərxana müdiri və şəhər upravasının çertyojçusu Həmid bəy Usubbəyov (Nəsib bəyin qardaşı); Ələkbər bəy Xasməmmədov (Xəlil bəy Xasməmmədovun qardaşı) - andlı vəkil, Yelizavetpol şəhərində ev sahibi, Məşədi Əli Rəfiyev - komitənin kassiri, Yelizavetpol qarşılıqlı kredit cəmiyyətinin idarə heyətinin sədri; Muxtar bəy və Cavid bəy Qazıyevlər - hər ikisi zadəgan, Muxtar bəy Yelizavetpol şəhərindəki "Peterburq" mehmanxanasının sahibi Molla İsmayılzadə; Hacı Mirqasım Həmzəyev, ticarətçi, döyüş drujinasının başçısı; Hacı Məmmədhüseyn Əli oğlu (Əliyev) daxil idi.

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 24 fevral.- S. 6.