"Qarabağ Birlik Məclisi": təşkilati strukturu və proqramı

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

"Qarabağ" Birlik Məclisi"nin proqramı 1907-ci il oktyabr ayında qəbul edilmiş və 52 bənddən ibarət idi. Proqramda "Məclis"in tərkibi göstərilir, onun sədrlərinin, onların köməkçilərinin və katiblərinin hüquq və vəzifələri müəyyən edilir, məclisin vəsaitini təşkil edən gəlirlərin mənbələri göstərilir, müsəlmanların bir-biri ilə və başqa millətlərlə münasibətləri müəyyən edilir, müsəlmanlar arasında dini zəmində (şiə və sünni məzhəbləri arasında) yaranan ayrı-seçkilik pislənilir, müsəlmanların hakimiyyət orqanlarına münasibətləri müəyyən edilir və ümumiyyətlə, "müsəlmanların gücünün, maddi firavanlığının, mədəni inkişafının və başqa millətlərin arzuedilməz təsirindən təcrid edilməsinin rəhni olan birliyə can atan müsəlmanların necə yaşamalı olması" barədə göstərişlər verilirdi.

Proqrama görə, Məclis sədri, onun köməkçisi və katibləri vəzifələri seçkili vəzifələr olmalı idi. Məclisin "iştirakçı" üzvləri öz aralarından elə şəxslər seçməyi öhdəyə götürürdülər ki, bu şəxslər hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini izləsin və zəruri hallarda ictimai şikayətləri həmin orqanlara təqdim etsinlər (maddə 11). Bundan əlavə, "Məclis" öz mövqeyindən sui-istifadə edən üzvlərini ciddi cəzalandırırdı (maddə 45). Aşağıda göstərilən cinayətlərə yol vermiş ayrı-ayrı şəxslər barəsində cərimə edilmək, boykot olunmaq, cəmiyyətdən, şəhərdən qovulmaq dərəcəsinə qədər müxtəlif cəza növləri nəzərdə tutulurdu: müsəlmanlar arasında parçalanma yarada biləcək şiə-sünni məsələləri haqqında söhbətlər aparan şəxslər (maddə 14); əhali arasında müxtəlif münaqişələr səbəbindən iğtişaşlara gətirib çıxaran şəxslər (maddə 14); hökumətə qarşı böhtanla məşğul olması müəyyən edilmiş şəxslər (maddə 16); oğurluqla və oğurlanmış əşyaların gizlədilməsi ilə, əyyaşlıqla məşğul olan şəxslər (maddə 17); qızları qaçıran, qadınları incidən şəxslər (maddə 18); erməni-azərbaycanlı münaqişələrinə səbəb ola biləcək şaiyələr yayan şəxslər (maddə 19); yazılı və ya şifahi böhtanla məşğul olan şəxslər (maddə 20); qanunsuz arvad saxlamaqla məşğul olan şəxslər (maddə 22); qan düşmənçiliyi yaradan şəxslər (bu düşmənçiliyi bir-biri ilə qohum olmaq yolu ilə aradan qaldırmaq nəzərdə tutulurdu. -Müəllif) (maddə 24); qiymətləri qəsdən hədsiz artıran şəxslər (maddə 27). Proqrama əsasən, "Qarabağ Birlik Məclisi" böyük səlahiyyətlərə malik idi. Zəruri hallarda hökumət müəssisələri, o cümlədən kənd məhkəmələri boykot edilirdi. Bu halda bütün məhkəmə çəkişmələri "Məclis"in rayon komitələrinə keçirdi. "Məclis"in razılığı olmadan hətta Şəhər Dumasının qlasnıları da seçilə bilməzdi (maddə 51). Şəhərləri və kəndləri tərk edib getmiş insanların əmlakı və evləri də "Məclis"in mülkiyyətinə keçirdi. Onlardan əldə edilən gəlirlər yoxsullar arasında bölüşdürülməli idi (maddə 31). Bu, sosial ədalət probleminin həll metodlarından biri idi. "Difai" özünü məhz sosial ədalətin müdafiəçisi elan edirdi.

Proqramda aqrar məsələ radikal şəkildə həll edilirdi - "torpaq əməkçiləri sinfinə məxsus olmalıdır". Torpağın kəndlilərə verilməsinin həyata keçirilməsi mexanizmləri barədə qeyd-şərt yox idi. Lakin irəlidə görəcəyimiz kimi, praktikada həm təşviqat sahəsində, həm də torpaq sahiblərinə təsir etməyin başqa formalarında müəyyən addımlar atılmışdı. Proqramın bu bölmələri bəzi çar məmurlarını hətta bu partiyanın sosial-demokratik xarakteri barədə düşünməyə sövq etmişdi. Yelizavetpol qubernatorunun Sankt-Peterburqa ünvanlanmış raportlarının birində təşvişlə bildirilir: "Çox güman ki, yaxın gələcəkdə partiya aqrar məsələnin, yəni mülkədar torpaqlarının kəndlilərə təmənnasız verilməsi məsələsinin təbliğ ilə məşğul olacaqdır".

"Qarabağ Birlik Məclisi"ndə, eləcə də bütün "Difai" partiyasında tacirlərdən ibarət böyük bir təbəqənin mövcud olması proqramda ticarət haqqında ayrıca bölmələr olmasını şərtləndirmişdi. Ticarətdə qayda yaratmaq və sui-istifadə hallarına son qoymaq nəzərdə tutulurdu. Bu halda Azərbaycanda həm sənayeni, həm də ticarəti sırf milli istiqamətdə inkişaf etdirmək lazım idi. Əsas tələb ondan ibarətdir ki, "müsəlmanlar başqa millətlərə deyil, özümüzə xeyir vermək üçün yalnız müsəlmanlardan mal alsınlar"(maddə 52). Səhmdar şirkətləri və imkanlı müsəlmanlar da kənd təsərrüfatı məhsullarını və sənaye mallarını yalnız müsləmanlardan almağa borclu idi. Bu tələbləri yerinə yetirməyənləri millətə xəyanətə görə cərimə gözləyirdi (maddə 36). Proqramın bu bəndləri difaiçilərin təbliğ etdiyi millətin konsolidasiyası nəzəriyyəsini əyani şəkildə əks etdirirdi. Onlar ticarəti də bu sahəyə daxil edirdilər.

Maarif sahəsində proqram "kişi və qadın cinsindən olan uşaqlar üçün təhsil müəssisələri açmaq və onların yeni üsulla öyrədilməsi üçün hər cür səy göstərməyi" nəzərdə tuturdu (maddə 34). Bütün məsələlər şəriət qanunları əsasında həll edilməli olduğuna görə, proqramın ayrı-ayrı bəndləri məxsusi dindarlar, dini mərasimlərin reqlamentləşdirilməsi və başqa məsələlər barədə idi. Məsələn, qeyd edilirdi ki, ruhanilər, yəni baş mollalar, pişnamazlar, qazılar və məhəllə mollaları, var-dövlətə şirniklənmədən millətin tərəfini saxlamalı və öz səlahiyyətlərini şəriət əsasında yerinə yetirməlidirlər, əks halda onlar ictimai mövqeyini və ruhani rütbəsini itirə bilərdilər (maddə 44). Matəm mərasimləri və onlarla bağlı xərclər yeddi günə qədər azaldılmalı, lüzumsuz matəm və əyləncə xərcləri isə hər kəsin vəziyyətindən asılı olaraq yoxsulların və məktəblərin xeyrinə müsadirə edilməli idi. Bu tələbləri pozanları cərimə gözləyirdi (maddə 37-38). Cavanşir qəza rəisinin raportunda "Məclis"in proqram tələbləri son dərəcə neqativ səciyyələndirilmişdir: "gbu proqram bu xalqı siyasi cəhətdən sıx birləşdirməyi, onu əlaltından hazırlamağı nəzərdə tutur. O, hökumət müəssisələrinin boykot edilməsi, mülkədarlar və kəndlilər arasında torpaq münasibətlərinin yəni, aqrar məsələnin kəskinləşdirilməsi məqsədi güdürdü. Nəticə etibarilə bu proqramı pozanlar üçün ayrı-ayrı şəxslərin, bütün ailələrin boykot edilməsi, partiyanın tələblərinə israrla tabe olmaq istəməyənləri cərimələr gözləyirdi".

Beləliklə, "Qarabağ Birlik Məclisi"nin proqramı "Difai"nin proqramının ilkin layihəsini bir növ tamamlayırdı. Hər iki proqramda Azərbaycan cəmiyyətində qanunvericilik qaydasında islahatlar aparmağa cəhd göstərilirdi. Yaxşı silahlanmış dəstələr də olsa, partiya liderlərinin köməyi ilə bu islahatlar millətin təhlükəsizliyini və tərəqqisini təmin etməli idi. Proqramın bir sıra bəndlərinin müəyyən qədər sadəlöhv və bəsit xarakteri, görünür, tərtibçilərin kəndli kütlələrini onların təmsilçisi olduğunu iddia edən partiyanın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri ilə sadə, anlaşıqlı formada tanış etmək arzusu ilə izah edilməlidir. Eyni zamanda, partiyanın proqramı "Daşnaksutyun" partiyasının proqram sənədlərindən və onun strukturundan kəskin fərqlənirdi. "Daşnaksutyun" öz orqanlarının mürəkkəb, çoxşaxəli geniş əhatəli sistemi ilə dövlət strukturlarını xatırladırdı. Burada hər şey nəzərdə tutulmuşdu: ordu, milis, məhkəmələr, adminstrasiya, maliyyə, mətbuat, beynəlxalq əlaqələr.

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 25 fevral.- S. 6.