ERMƏNİLƏRİN SUMQAYITDA
TÖRƏTDİKLƏRİ ERMƏNİ SOYQIRIMI
(əvvəli ötən
sayımızda)
Gizli şəkildə
aparılan çəkilişlərin xarici ölkələrdə
nümayiş etdirilib dünya ictimaiyyətinə
çatdırılmasına qədər hər şey dönə-dönə
ölçülüb-biçilmişdi.
Məşqlər
keçən, hazırlıq səviyyələri
yoxlanılan terroristlərə teraktı törətdikdən
sonra ələ keçmədən aradan çıxmaq
tapşırıqları verilmişdi.
HADİSƏLƏRİN
BAŞLANMASI
Hadisələrin
hazırlıq işlərinə 1988- ilin fevral ayının
ortalarından start verilmişdi. Kənardan gələn
terroristləri Sumqayıtlı terroristlərin mənzillərində
yerləşdirmişdilər. Prosesə cəlb edə bildikləri
kriminogen durumlu, yüngül təbiətli gənclərə
narkotik maddələr və spirtli içkilər
paylamışdılar. Terroristlərə birinci növbədə
yaratdıqları təşkilatlara üzv olmaq istəməyən
və üzvülük haqları verməyən ermənilərin
öldürülməsini, mənzillərinin
taladılmasını tapşırılmışdı. Onların
sıyahısı və ünvanları dəstə rəhbərlərinə
paylanılmışdı.
Azərbaycanlılaşdırılmış
terroristlər prosesə şayiələr yaymaqla
başlamişdılar. Onlar Ermənistanın Gorus rayonunda ermənilərin
neçə-neçə hamilə qadınların
qarınlarını yardıqlarından, neçə-neçə
adamları sağ-sağ od vurub yandırdıqlarından, bir
qız uşağının başını kəsdiklərindən,
anasının bu başı sumkasında gətirib
Sumqayıtda adamlara göstərməsindən, qiz və
qadınların namusuna toxunub döşlərini,
başlarını kəsib, çoxsaylı işgəncələrlə
öldürmələrindən, hətta öldürülənlərin
meyidlərinin yük maşını ilə Sumqayıta gətirmələrindən...
yanıqlı-yanıqlı danışıb hamını
qisas almağa çağırırdılar. Hadisələrin
törədiciləri "şayiələr nə qədər
çox olarsa, qırğınlar da bir o qədər çox
olar" prinsipini işə salmışdılar.
Uydurulan şayiələr
həddən artıq çox idi.
Mən bir dəfə
adamların arasında deyilənlərin şayiə
olduğunu bildirdikdə qara plaşlı, təxminən 25-26
yaşlı bir "azərbaycanlı" Ermənistandan gəldiyini,
ermənilərin ayaqlarını kəsdikləri
bacısını evlərinə gətirdiyini bildirdi. Bu hadisə
ilə dərindən maraqlandığımı,
bacısını görmək istədiyimi başa
düşən bu "azərbaycanlı" tələsdiyini
bəhanə gətirib aradan çıxdı.
Azərbaycanlıların
psixologiyasına, təbiətinə yaxşı bələd
olan erməni terroristlər uydurduqları şayiələrin
ağızdan-ağıza keçib əhali arasında daha
geniş yayılacağına, artacağına, rezonans verəcəyinə,
son məqamda camaatın idarəolunmaz hala düşəcəyinə
əmin idilər.
26 FEVRAL
26 fevralda təxminən
günün ikinci yarısında şəxsi
maşınımla bağımdan qayıdıb Lenin
meydanının yaxınlığında yerləşən
evimə qayıdırdım. Meydana toplaşan adamlarla
maraqlanıb yanlarına getdim. Dedilər ki, Ermənistanın
Gorus və başqa rayonlarında azərbaycanlılara
qarşı ermənilərin törətdikləri qətliamlara
cavab vermək üçün adamlar buraya
toplaşmışdır. Qəribəsi o idi ki, bu dəstənin
içərisindəkilərin çoxunun əynində qara
plaş, qara paltar var idi. Sonradan aydın oldu ki, onlar hadisələr
ərəfəsində biri-birini tanımaq üçün
qara rəngli paltarlar geyinmiş erməni terroristləri
olmuşdur.
Meydana toplananlar, birinci
növbədə qarapaltarlılar Ermənistanın Gorus
rayonunda azərbaycanlıların başlarına gətirilən
dəhşətli işgəncələrə cavab tədbirləri
görülməsi tələbilə
çağırışlar səsləndirməyə
başladılar. Xeyli vaxtdan sonra aralarında "ermənilərə
ölüm" səsləndirən təxminən 200-300-ə
qədər adam Lenin küçəsi ilə irəliləyib
mağazaların vitrinlərini sındıra-sındıra
şəhərə dağılışdılar. Əvvəlcə
çaş-baş qalmışdım. Sonradan həmişə
daxilimdə yaşayan bir duyğu məni ayiltdı,
narahatçılığım artdı.
NARAHATÇILIĞIMIN SƏBƏBLƏRİ
Əslən Ermənistanın
Kirovakan rayonunun Gözəldədərə kəndindənəm.
İlk adı Xancığaz olan kəndimiz heç bir etnik
qarışığı olmayan qədim oğuz
yurdlarından biridir. Əhalisi həmişə ermənilərlə
ədavətdə olmuşdur. Çoxları kimi ermənilər
bizim nəslə də bədbəxtlik gətirmişdilər.
Araba ilə həkimə aparılan xəstə ana babamı
Qışlaq kəndi yaxınlığında
amansızlıqla öldürmüşdülər. Mən
atasını ağlayan anamın döşlərindən axan
göz yaşları ilə yanaşı ermənilərə
qarşı nifrət hissi əmmişəm. Minlərlə
soydaşlarımla yanaşı, gənc yaşlarımdan Ermənistandan
qovulmuşam... 1956, 1965, 1969 (sonradan 1988-cu ildə) ermənilərin
bizə qarşı törətdikləri təxribatlara
qarşı apardığım mübarizəyə, etdiyim
çıxışlara, yazdığım məktublara
görə məsuliyyətə cəlb edilib ittiham
olunmuşam.
Bütün Ermənistanlı
azərbaycanlılar kimi, mən də, ermənilərin azərbaycanlıları
təxribatlara çəkib qovmaq üçün bəhanələr
yaratmaq istəklərinin olduğunu bilirdim. Azərbaycanda
bütün səviyyələrdə vəzifə tutan ermənilərdən
fərqli olaraq, Ermənistanda vəzifə tutan bir nəfər
də azərbaycanlı yox idi. Ermənistanda azərbaycanlılara
qarşı işgəncələr verilirdi. Bütün
bunlar haqqında 1984 və 1987- ci illərdə Sov.İKP MK-ya
məktub göndərmişdim. (Bax: X. Alovlu "Həqiqətin
tarixi, tarixin həqiqəti" kitabı, səh. 192, 194.
"Nurlan" nəşriyyatı, 2004 il). Həmin məktublar
laqeydlik inersiyasi ilə Azərbacan MK-ya, oradan Sumqayıt şəhər
PK-nə göndərilmişdi. Məktublar o vaxtlar
Sumqayıtda 2-ci katib, hazırda Baş Nazirin müavini,
Qaçqınkomun sədri işləyən Əli Həsənov
tərəfindən baxılıb arxivə gondərilmişdi.
Erməni məkrlərinə
çoxdan bələd olan adamlardan biri kimi "Ermənilərə
ölüm" aksiyasının ermənilər tərəfindən
xüsusi məqsədlər üçün təşkil
edildiyini daxilən hiss etmişdim. Bu məqsədlərin
içərisində Ermənistandaki azərbaycanlıların,
o cümlədən, qohum və kəndlilərimin də
işgəncələrə, ölümə düçar
olunacaqlarını, doğma yurdlarından
qovulacaqlarını bilirdim. Odur ki, başlanan aksiyanın pis nəticələr
verəcəyi haqda yaxından tanış olduğum DTK-da
işləyən polkovnik Aydın Abdullayevə 26 fevralda zəng
edib məlumat verdim və tədbir görmələrini
xahiş etdim. (Bu haqda SSRİ Prokurorluğunun Az.
Respublikasının CM-nin 67 maddəsi ilə haqqımda
qaldırdığı cinayət işində rəhmətliyin
izahatı var).
SUMQAYIT FƏALLARININ
YIĞINCAĞI
Aradan 20 ildən
çox vaxt keçdikdən sonra indi fikirləşirəm
ki, erməni terroristləri hadisələri bilərəkdən
müəssisələrin çoxunun işləmədiyi
şənbə və bazar günlərində törətməyi
planlaşdırıblarmış.
26 fevralda baş verən
hadisəylə bağlı MK katibi Həsən Həsənov
Sumqayıt PK-nin 2-ci mərtəbəsindəki kiçik zalda
idarə və müəssisə rəhbərlərinin
yığıncağını keçirdi. 25 saylı
məktəbin direktoru kimi mən də orada iştirak edirdim.
Həsən Həsənov idarə və müəssisə rəhbərlərinə
sabah işçilərinin Lenin meydanına
çıxmağının qarşısını
almağı tapşırdı. Mən söz alıb
"sabah bazar günüdür. Bir gecənin icərisində
bunu etmək mümkün olmayacaq" dedim. Əlavə etdim
ki, "bunu polisin gücü ilə etmək
lazımdır". Həsən Həsənov partiya amiranəliyi
ilə "görün biz nə deyirik, o nə deyir"
cavabını verib, xahişimi MK katibinə xas olan ironiya ilə
qarşıladı.
QƏZAVÜ-QƏDƏR
Dediyim kimi də oldu.
Terroristlər ermənilərə nifrət
aşıladıqları insanları fevral ayının 27-də
Sumqayıt şəhər PK- nin qarşısına- Lenin
meydanına yığa bildilər.
Meydana qara plaşlı,
qara paltarlı terroristlər, onların hazırlayıb
qızışdirdıqları narkoman, nəşəxor,
tüfeyli olanlarla yanaşı, sağlam düşüncəli,
Gorus azərbaycanlılarının taleyinə biganə
qalmayan yüzlərlə insanlar, idarə və müəssisə
rəhbərləri və əməkdaşları da
yığışmışdı.
Nümayişçilər
respublika rəhbərlərini tənqid atəşinə
tutur, haqlarında alçaldıcı ifadələr işlədir,
təcili tədbirlər görmələrini tələb
edirdilər. Meydanın ayrı-ayrı yerlərində tək-tək
adamların səsləndirdiyi "ermənilərə
ölüm" sözləri kütləvi hal alır,
hamı tərəfindən xorla səsləndirilirdi. Tribunaya
çıxıb nümayişçiləri sakitləşdirməyə
çalışan şəhər və respublika rəhbərlərinə
danışmağa imkan vermir, fitə basıb tribunadan
endirirdilər. Mitinq idarə olunmur, təhlükə
yaradacaq hala düşürdü. Bir azdan o 26 fevralda olduğu
kimi, bu dəfə yüzlərlə deyil, minlərlə
adamın iştiraki ilə şəhərə
dağılışıb qırğınlar törətmək
halına gətirilirdi.
Belə bir vaxtda qəzavü
qədərlə rastlaşdım. Şəhər
Şovetinin sədri Təvəkkül Məmmədov məni
tribunaya çağırıb nümayişi idarə etməyi
xahiş etdi. Və bu çağırış
ömrümün ən ağır günlərinə yol
açdı. İmtina etməyimə baxmayaraq həm
aşağıdakılarin, həm də
yuxarıdakıların tələbilə tribunaya qalxdım və
4-5 saat ərzində nümayişi idarə edib xoşagəlməz
hadisələrin törədilməsinin
qarşısını almağa çalışdım və
çətin də olsa buna nail oldum. Məqsədim ayaq
üstə dayanıb yorulan adamların hadisə törətmədən
evlərinə dağılmalarına nail olmaq idi.
AŞAĞIDAKILARLA YUXARIDAKILARIN ÇARPIŞMASI
Aşağıda -
meydanda, mitinqi təşkil edənlər və onların ətrafındakılar,
yuxarıda - tribunada bu hadisələrin
qarşısını almağa çalışan partiya və
dövlət işçiləri qarşı-qarşıya
dayanmışdılar. Mən ortada nə edəcəyini
bilməyib vurnuxan arbitrə bənzəyirdim. Bildiyim tək
bir şey vardı ki, o da "ermənilərə
ölüm" çağırışları edənlərin
qarşısını almağa nail olmaq idi.
Aşağıdakılarla
yuxarıdakılar arasında gərginlik getdikcə
artırdı. Aşağıdakılar "ermənilərə
ölüm" çağırışları edir,
yuxarıdakılar bu çağırışların
qarşısını almağa çalışırdı.
Mitinqçilərin
arasında sifətləri nə mənə, nə də
tribunada olan sumqayıtlıların heç birinə
tanış olmayan çoxlu qara plaşlılar, qara
paltarlılar var idi. Hiss edirdim ki, onlar
nümayişçiləri qızışdırır, kəskin
ifadələr işlədir, erməniləri öldürmək,
şəhərdən çıxartmaq kimi tələblər
irəli sürürlər. Çox qəribədir ki,
ittihamnamə zamanı maqnitofonda dinlədiyim
çıxışımda bu aksiyanı Böyük Ermənistan
iddiasına düşən erməni daşnaqlarının qəsdən
uydurub ortaya atdıqlarını desəm də, onların
burada, adamların arasında olduqlarını dərk edib deyə
bilməmişdim. Nə mən, nə də oradakı ayıq
adamlar, ümimiyyətlə hamı, "ermənilərə
ölüm" qışqıranların Gorusdan
qaçıb qisas almağa gələn azərbaycanlılar
deyil, erməni terroristləri olduqlarını
ağlımıza gətirə bilmirdik. Düşünmək
olmurdu ki, niyə onlar şikayət etmək, dərdlərini
demək üçün Azərbaycan MK-nə deyil,
Sumqayıta sıravi adamların, əhalinin arasına gəliblər.
Görünür ki, professional erməni terroristləri bunu
hesablayıblarmış. Hesablayıblarmış ki, nəinki
o vaxtlar, hətta ondan sonrakı dövrlərdə də
şoka, ovsuna saldıqları azərbaycanlılar nə
baş verdiyini, kimlərin tərəfindən baş verdiyini
və necə baş verdiyini tam şəkildə uzun müddət
anlaya bilməyəcəklər.
Meydanda kütlənin
arasına doluşan xeyli hissəsi qara paltarlı olan erməni
terroristləri "ermənilərə ölüm" tələbləri
ilə hadisələri təhlükəli axara yönəltməyə
calışırdılar. Çətin də olsa bu
axarı dəyişdirməyə nail olurdum. Yeri gəlmişkən,
onu da qeyd edim ki, nümayişçilərin arasına
doluşan terroristlər obyektivlərə düşüb
tanınmamaları üçün S.Vurğun adına MS-n
üstünə çıxıb şəkil çəkən
fotoqrafı "ermənidir" deyə-deyə tribunanın
yanına qədər gətirib, fotoaparatını
sındırıb özünü qanına qaltan edərək
öldürməyə cəhd göstərdilər. Mən
tribunadan enib onu çətinliklə xilas etdim. Tribunaya
qayıdıb onun azərbaycanlı müəllım, həvəskar
fotoqraf olduğunu bildirdim. Aydını tanıyırdım.
Ermənistanın Kirovakan r-nun Arçut kəndindən idi. Əgər
yaşayırsa, Aydının söylədiyim bu hadisəyə
münasibət bildirməyi maraqlı olardı.
TERRORİSTLƏR NƏ ÜÇÜN ÇƏKİLİŞ
APARILMASINA İCAZƏ VERMİRDİLƏR?
Kimsə mitinqin çəkilib
televizorda göstərilməsini tələb etdi. Lakin,
qaraplaşlılar və ətraflarında olanlar bu tələbin
əleyhinə ehtiraz dalğası yaratdılar. Terroristlər
obyektivə düşüb sonradan axtarılıb
tapılacaqlarının qarşısını almaq
üçün bu qadağanı
planlaşdırmışdılar. Beləliklə, özləri
gizli şəkildə çəkilişlər aparan terroristlər
özgələrin çəkiliş aparmasına qadağa
qoya bildilər.
(Ardı var)
Xıdır ALOVLU
Ədalət.- 2011.- 25 fevral.- S. 7.