1905-1906-cı illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi "Difai" partiyasının yaranmasının əsas səbəbi kimi

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

Məsələn, erməni kilsəsinin və "Daşnaksutyun"un nəinki erməni hərəkatında əli olması, hətta onların həmin hərəkatda əsas rol oynamasını göstərən çoxsaylı faktlar aşkar edilmişdir. Ermənilərin siyasi etibarsızlığı haqqında rus qafqazşünasları da yazmışlar: "Onlar göstərirdilər ki, rus dövlətinin tərkibinə onun işğal etmədiyi, özünə zorla tabe etmədiyi, öz himayəsi altına qəbul etdiyi çoxlu kiçik xalqlar daxildir. Lakin ayrı-ayrı şəxslər ümumi dövlət həyatının geniş dairəsinə daxil olduqdan sonra həmişə hakim xalqı təmsil edən siniflərin həyat şəraitini qəbul etməyə çalışacaqlar. Onların millətinin əvvəlki siyasi bənzərsizliyi haqqında təəssüf hissi məhz bu qabaqcıl şəxsiyyətlərdə yaranır". Buna görə də belə hesab edirdilər ki, ermənilərin siyasi etibarına zəmanət yoxdur. Beləliklə, süni şəkildə yaradılmış erməni məsələsi başqa etnoslara təsir göstərmək və onları idarə etmək məqsədilə qanunauyğun tərzdə genişlənməyə başlamış, qismən onun üçün ayrılmış çərçivədən kənara çıxmış, artıq imperiya standartlarına zidd olmuşdur.

1903-cü il oktyabrın 14-də Tiflisdə Qafqaz mülki hissə rəisi, general-adyutant knyaz Qolitsan sui-qəsd edilmişdi. Üç erməni ona xəncərlə ağır yara vurmuş, lakin knyaz özünü cəmləşdirib jandarm və kazaklar gələnə qədər davam gətirmiş, onlar isə terrorçuları zərərsizləşdirmişdilər. Bir qədər irəli gedərək qeyd edək ki, erməni millətçilərinin terrorçu hərəkətləri illərində "Daşnaksutyun"un Zaqafqaziyadakı agentlərinin əli ilə onlarca hakimiyyət nümayəndəsi, o cümlədən görkəmli inzibati vəzifələr tutmuş general Əlixanov, Bakı şəhərinin qubernatoru knyaz Nakaşidze (1905), Yelizavetpolun vitse-qubernatoru Andreyev (1904), qəza rəisləri Boquslavski (1904), Şmerlinq, Neşşanski, Pavlov, polismeyster Saxarov, pristavlar Cavaxov və Şumakeviç, sərhəd xidməti polkovniki Bıkov, jandarm rotmistrləri Appel və Burkatski, quberniya həkimi Urazov və bir sıra başqa məmurlar və polis zabitləri qətlə yetirilmişdir. Antiazərbaycan əhval-ruhiyyəsi ilk dəfə 1903-cü ilin mart ayında aşkar təzahür etmişdir. O dövrə aid sənədlərdə deyilirdi: "İrəvan quberniyasında, xüsusən Sürməli qəzasında xalqın əhval-ruhiyyəsi təşviş doğurur. Son vaxtlar erməni əhalinin müsəlmanlara qarşı qəzəbi onlara hücumlar edilməsində, onların qarət olunmasında və döyülməsində aşkar ifadə edilməyə başlamışdır". "Daşnaksutyun"un antiazərbaycan taktikasına bu partiyanın sənədləri də dəlalət edir. Sənədlərin birində deyilir: "Hökumətlə müharibəni rahatlıq üçün Tiflisə və ya lap Peterburqa da köçürə bilərik, tatarlarla müharibəni isə başqa yerə köçürmək olmaz". İki xalq arasında gərginliyin artması fonunda Rusiyanın özündə də vəziyyət kəskinləşmişdi. Bu, bir tərəfdən ölkə daxilində sosial-siyasi və iqtisadi ziddiyyətlərdən, digər tərəfdən, xarici siyasi amillərdən (Rus-Yapon müharibəsində məğlubiyyət, İngiltərə-Rusiya və Almaniya-Rusiya ziddiyyətlərinin artması) irəli gəlirdi. Həmin dövrdə Cənubi Qafqazın iri sənaye mərkəzi olan Bakı müxtəlif inqilabi ideyaların inkişafının özünəməxsus episentrinə çevrilmişdi. Neft mədənlərinin fəhlələri arasında inqilabi əhval-ruhiyyə xüsusilə güclü idi. Onların arasında ruslar və ermənilər daha çox idi. 1905-ci il fevralın 6-da Bakının mərkəzində, erməni kilsəsinin yaxınlığındakı "Parapet" meydanında Bakı qəzasının Sabunçu kənd sakini, varlı müsəlman Ağarza Babayevin ermənilər tərəfindən qətlə yetirilməsi azərbaycanlılarla ermənilər arasında qanlı qarşıdurmanın başlanmasına təkan verdi. Babayevi əvvəlcə başından yaralamış, sonra soyuq silahla daha iki ölümcül yara vurmuşdular. Bakı polismeysterinin məlumatına görə 6-9 fevral qanlı hadisələrinin gedişində Bakıda 232 nəfər öldürülmüşdü. Şəhərdə baş verən iğtişaşlar Balaxanı, Ramana və Sabunçu neft mədənlərinə də yayılmış, orada 37 nəfər öldürülmüş, 33 nəfər yaralanmışdı. Ordubadi yazırdı ki, əgər ermənilər bu işə daha gizli şəkildə hazırlaşmış olsaydı, həlak olmuş müsəlmanların sayı on minlərlə olardı. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bakılı müsəlmanlar bu qarşıdurmaya kifayət qədər ciddi yanaşmamış, hətta ermənilərin müdafiəçiləri rolunda çıxış etmişlər.

Sual oluna bilər: çar hökuməti və polis quvvələri bu hadisələrə hazır idimi? Doğrudanmı heç kəs bu vəziyyəti qabaqcadan hiss edərək, Bakıdakı bu hadisələrin qarşısını almaq üçün hökumətin sərəncamında olan qüvvələrdən ağlabatan tərzdə istifadə edə bilməzdi? Əlbəttə, vəziyyət proqnozlaşdırılmış və hətta əbədi aktual olan "parçala və hökm et" prinsipi əsasında qismən proqramlaşdırılmışdı. Hökumət kütlələri özündən təcrid etməyə və özü arbitr rolunda çıxış etməyə çalışırdı. Ermənilər isə mərkəzin zəifləməsini artıq hiss etdiklərindən yeni Böyük Ermənistan ideyasını müsəlmanların hesabına həyata keçirmək istəyirdilər. Dünyanın özü kimi qədim bir həqiqət var - əgər problem varsa, deməli, o, kiməsə lazımdır. Kimə?

Cavab aydındır. Polis bu hadisələrin qarşısını almaqda tamam laqeydlik göstərmişdir. Hələ 1905-ci ilin fevral hadisələrinə qədər, 1902-ci ildə Bakının keçmiş qubernatoru D.A.Odintsov Qafqazda mülki hissə üzrə baş komandan Qolitsına müraciətlə Bakı şəhərinin və neft mədənləri rayonlarının inzibati idarəçiliyində dəyişikliklər edilməsini xahiş etmişdir. O, həmin müraciətdə: şəhər ərazisinin çox geniş olmasını, mədənlərdə, fabrik və zavodlarda işləyən əhalinin, xüsusən fəhlələr arasında sosial-demokratik ideyaları təbliğ etməyə meyl göstərən "gəlmə kişilərin" özünəməxsus xarakterini, əhalinin müxtəlifliyini (40 millət və xalq), onlar arasında qanlı etnik və dini münaqişələr baş verməsini, dəhşətli iqlim şəraitini, dar küçələrdəki tikililərin "Asiya" xarakterini, bu küçələrin cinayətkarlar üçün pusqu yeri və sığınacaq kimi xidmət edə bilməsini, əhalinin başdan-başa silahlanmış olmasını, onların çox çılğın xarakterini və ən başlıcası, qan qisasçılığına meylli olmasını nəzərə alaraq, polis ştatının artırılmasını xahiş edirdi. Senator Kuzminski öz hesabatında yazır: "Bakıda ermənilərlə tatarlar arasında münaqişə gözlənilməsi barədə şayiyələr fevral hadisələrindən hələ bir neçə ay əvvəl yerli cəmiyyətdə əylə yayılırdı. Bu şayiələr Bakı şəhər polisinin məmurlarına məlum idi və Bakı şəhərinin 5-ci sahəsinin pristavı Prokoviç həmin hadisələr haqqında Bakı polismeysteri Deminskiyə vaxtında xəbərdarlıq etmişdi. Heç şübhəsiz, onun vasitəsilə bu məlumat qubernatora da çatmalı idi. Bununla belə, gözlənilən münaqişənin qarşısını almaq üçün onun tərəfindən heç bir tədbir görülməmişdi. Qubernator polis qorodovoylarının ən qısa müddətdə silahla təchiz edilməsinin zəruriliyinə də diqqət yetirməmişdi, hərçənd ona məlum idi ki, qorodovoyların demək olar ki, hamısı silahsız idi, revolverlər alınması üçün vəsait ayrılmışdır". Lakin Kuzminski belə hesab edirdi ki, "hakimiyyətin acizliyi, onun özünü itirməsi və qırğını yaratmağa əsla qabil olmasının aşkar edilməsi hadisələrin hazırlanmasında polisin iştirak etməsi barədə deyilənlərin tamamilə əsassız olmasını göstərir və bunlar yalnız 6-9 fevral hadisələrinə səbəb olmuş ən yaxın amillər hesab edilə bilər". Kuzminski daha sonra yazır: "Əslində fevral hadisələrinin daha dərin səbəbləri var. Bu hadisələr tədricən yaranmışdır. Onların müəyyən tarixi var və heç şübhəsiz, bu səbəblər nəinki artıq baş vermiş hadisələrlə hesablaşmağı, həm də onların baş verəcəyini əvvəlcədən duymağı və əgər bu hadisələr dövlətdə asayişə hər hansı mənada təhlükə doğurursa, bu halda onların qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyi özünün vəzifəsi hesab edən təcrübəli inzibatçının sayıq diqqətindən yayına bilməzdi və yayınmamalı idi". Məsələn, Kuzminski 1904-cü ilin sentyabr ayında ermənilərlə müsəlmanlar arasında baş vermiş bir neçə qətl hadisəsini göstərir və qeyd edirdi ki, bunlar simptomatik xarakter kəsb etmişdi və müdriyyət onlara diqqət yetirməyə borclu idi.

Erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının dərin səbəblərinə toxunan Kuzminski müsəlman ziyalılarının nümayəndələrinin fikirlərini nümunə gətirir. Onlar Kuzminski ilə görüş zamanı ermənilərə düşmən münasibətlərini gizlətmir, bunu "onların" yırtıcı meylləri və satqınlığı ilə izah edirdilər. Bu xasiyyətlər sayəsində ermənilər maddi sərvətlərini artırmağa nail olmuş, eyni zamanda hökumətin müsəlman əhaliyə etimadını azaltmış, müsəlmanları vəhşi, fanatik, ümumiyyətlə etibarsız xalq kimi qələmə vermişdir. Kuzminski daha sonra yazır: "Müsəlmanlar açıq bəyan edirlər ki, fevral hadisələrinin səbəbləri onlarla ermənilər arasında yaranmış münasibətlərin səbəblərində axtarılmalıdır. Onlar deyirlər: biz ermənilərə paxıllıq etmirik və onların inkişafına mane olmaq istəmirik, qoy onlar öz qüvvələrini bütün istiqamətlərdə inkişaf etdirsinlər, lakin bu məsələdə müsəlmanlara mane olmasınlar, bu diyarın sərvətlərinə yalnız özləri malik olmağa çalışmasınlar, müsəlmanları mənəvi və maddi cəhətdən kölə vəziyyətinə salmaq fikrinə düşməsinlər. Ermənilər də öz növbəsində Bakı qırğınının yaranma səbəblərini izah edərək bütün ittihamları bu diyarın administrasiyasının vəzifəli şəxslərinin üzərinə qoyur, bununla da milli, dini və iqtisadi şəraitin təsiri altında yaranmış qəbilə düşmənçiliyinin mövcud olmasını inkar edirlər.

1905-ci ilin fevral ayında Bakıda qanlı hadisələr başlanandan sonra Qafqazda canişin təsisatı bərpa edildi. Qafqazda canişinlik sistemi müəyyən özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənirdi. Bu təsisata qayıtmaq zərurəti yüksək dərəcədə mərkəzin unifikasiya edilmiş inzibati quruluş əsasında milli regionların səmərəli idarə edilməsinə qabil olmaması və ucqarlarda yerli hakimiyyət orqanlarının çox cüzi də olsa müstəqilliyinin zəruriliyini etiraf etməyə məcbur olması ilə şərtlənmişdi. İndi əlahəzrət imperatorun Qafqazdakı canişini yeni qanunlar qəbul olunmasını tələb etməyən bütün məsələləri öz hakimiyyəti ilə həll edə bilərdi. O, dövlət nəzarəti, dövlət bankı və məhkəmə idarəsi məmurları istisna olmaqla kadr siyasətinin bütün məsələlərini, o cümlədən rütbələr verilməsi, təltiflər, pensiyalar təyin edilməsi və bütün başqa məsələləri idarə edirdi. Fövqəladə hallarda o, Qafqaz diyarının quberniya və vilayət adminstratorlarının istənilən qərarını ləğv etmək hüququna malik idi.

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 12 fevral.- S. 16.