ƏDƏBİ HƏYAT

"DƏRD SİNƏMDƏ SIRALANIB GEDİRƏM"

O, iyulda dünyaya gəldi-əlli bir il öncə. İyulda da dünyadan köçdü- altı il bundan qabaq. Gəlişini İncə dərəsi, Astanbəyli kəndinin Akifdən yaşlı insanları xatırlayar. Ölümü-gedişi isə bizim gözlərimizin qarşısında oldu. "Natəvan" klubunda, bir tədbirdə aparıcı idi. Danışırdı, şeirlər deyirdi, heç zaman onun nitqi, danışığı bu qədər səlis olmamışdı. Tədbir bitdi, o, hamıyla görüşdü, elə bil, harasa tələsirdi və pilləkənləri endi, aşağıda nəfəsini dərib bir yuxarıya, göy üzünə baxdı. Elə bil, bu yerdən, bu torpaqdan, bu adamlardan qaçmaq, göyə baş almaq istəyirdi. Sonra küçəni keçdi və birdən...

Yarpaqlarım yavaş-yavaş

tökülür,

Öz-özümdən aralanıb

gedirəm.

Bir bostanam,

tağlarımı çor vurur,

Payızımdı, uralanıb gedirəm.

Sona qalxmaz

buz bağlamış gölümdən,

Qız asılmaz

bəyaz çalan telimdən,

Aman fələk,

sənin qannı əlindən,

Dərd sinəmdə

sıralanıb gedirəm.

Ölüm odu,

oğlun-qızın olmaya,

Səndən sonra,

sazın-sözün qalmaya,

Dünya silə,

izin-tozun qalmaya,

Ölmürəm ha,

yaralanıb gedirəm.

Hər il, iyulun 6-da Akifin küçəni adlayıb səkiyə keçdiyini və onda birdən-birə ürəyini tutub yerə çökdüyünü xatırlayanda, ölümündən xeyli əvvəl yazdığı, sanki həmin o müdhiş günü gözləyən şeiri pıçıldayıram.

Amma deyim ki, Akifin şeirlərində Ölüm mövzusu təsadüfi deyil, o, dörd şeirlər kitabının dördündə də ölümdən, bu dünyanın faniliyindən söz açıb. Özü də bu şeirlərdə həyatda çox-çox uğursuzluqlara tuş gələn, sarsılan, məyus olan, olmazın haqsızlıqlarla üz-üzə gəlib çarəsizlikdən ölümü intixab edən bir insanın fəryadları, ah-nalələri ilə qarşılaşmırsan. Məsələ başqa cürdür. Akif Səməd ölümə fəlsəfi ahəng verən şairlərdən idi. Nəsiminin "Dünya düracaq yer deyil, ey can, səfər eylə" misrasını Akifin ölümlə bağlı düşüncələri üçün bir açar hesab eləmək olar. Ölüm, onun fikrincə, haqq dünyasına qovuşmaq idi. Haqq dünyasına gedən yol isə bir neçə mərhələdən keçir. Olsun ki, sufilərə xas olan şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət mərhələlərini Akifin şeirlərində tam və dolğun görməyək, amma hər halda onun şeirlərini küllən nəzərdən keçirəndə sufiyanə düşüncə tərzi ilə qarşılaşırsan. Mahiyyəti dərk eləmək, başlanğıcdan sona -həqiqətə doğru gedən yolu müəyyənləşdirmək, bu yolda bütün maneələri dəf etmək, hətta ölümdən belə çəkinməmək onun da şeirlərinin məğzinə hopmuşdu. "Nəsimi olmadım, nəsibim olmadı" deyirdi Akif Səməd, deməli, nəsimiliyə can atırdı. Ancaq indi, Akif Səmədin şeirlərini necə izah etməyimizdən, onları necə mənalandırmağımızdan asılı olmayaraq, bu şeirlər müasir poeziyamızda parlaq istedada malik olan bir şairin varlığından xəbər verir. Bəli, varlığındangçünki, şair ölürsə, şeirləri yaşayır və gün kimi bir həqiqət var ki, onu da Akif Səməd şeirlərinin birində belə ifadə edib:

Böyükdü, sirri-xudadı

Azadlıqdı, qəfəsdi Söz.

Evdi, saraydı, odadı

Canda candı, nəfəsdi söz.

Sən, mən, o, bizik əskəri,

Bir sözdən min bir səs gəlir,

Görür, görünür, göstərir,

Nə şəkildi, nə səsdi Söz.

Gah yatırdar, gah oyadar,

Şeytandı, küfrdü, ayədi,

Göylərdən enib qayıdar,

Yerdə haqqa əvəzdi Söz.

Akif Səmədin müasir poeziyamızda özünəməxsus, bir kimsəyə bənzəməyən şair fərdiyyətindən söz açırıqsa, ilk növbədə, onun ənənəyə möhkəm bağlı olduğunu qeyd etməliyik. Amma o, ənənəyə novatorcasına yanaşırdı. Bir dəfə mən qoşma, gəraylı yazan şairlərimizdən Hüseyn Arifin, Məmməd Aslanın, Məstan Günərin, Hüseyn Kürdoğlunun, Məmməd İsmayılın, Ağamalı Sadiqin, Zəlimxan Yaqubun, Məmməd İlqarın və Akif Səmədin təxminən eyni mövzuda yazdıqları şeirləri yan-yana düzdüm. Akifin poetik təfəkküründəki özünəməxsusluğu çox aydınca hiss etdim. Deyim ki, adlarını çəkdiyim bu şairlərin xalq şeiri formalarında çox gözəl poetik nümunələri var. Amma onların heç biri poetik səs etibarilə digərinə bənzəmir. (Çox təəssüf ki, bu gün yüzlərlə şairin sanki bir konveyerdən çıxıbmış kimi minlərlə "qoşmaları", "gəraylıları" düzü-dünyanı bürüyüb).Və Akif Səməd də bu ünlü şairlərin sırasında öz səsini qoruya bildi. Nədir bu fərdilik, Akif Səməd özünəməxsusluğu?

Məlumdur ki, aşıq şeiri, xalq poeziyası zəncir kimi bir-birinə bağlı bədii təsvir vasitələri üzərində qurulub, dünyaya, həyata, gerçəkliyə münasibətdə bəzən eyni motivlər əsrlər keçdikcə dəyişmir (ola bilsin, hər dəfə bədii təfəkkür həmin motivi "müasirləşdirir", amma özül qalır). Məsələn, klassik poeziyada və aşıq şeirində dönə-dönə müraciət olunan dünya mövzusunu götürək. Akif Səməd üçün dünya əbədi yox, müvəqqəti dayanacaqdır ki, bu da sırf sufi düşüncəsidir. Sufi düşüncəsinə görə allah iki dünya yaradıb, maddi dünya, mənəvi dünya. Maddi dünya fəna, mənəvi dünya isə bəqadır. Yalançı dünya və haqq dünyagAkif Səməd deyəndə ki: "Bir gəldim, nə gördüm, bir də nə verə Təzədən dünyada nə ölümüm var" yaxud "Atan deyil, anan deyil Dünya sənin nəyindi ki? Ağlama, qarabığ oğlan, Dünya sənin nəyindi ki?"gbu elə maddi dünyadan dördəlli yapışmayan, mənəvi dünyaya can atan bir şairin düşüncələrindən doğur. Akif Səməd insanlığın tarixini düşüncənin, Sözün, zəkanın tarixi kimi dərk edirdi. O deyirdi ki, "biz Küveyt kimi neftə, pambığa deyil, Yaponiya, Almaniyagkimi beyin sərvətimizə güvənməliyik".

Səksəninci, doxsanıncı illərdə çox-çox şeirlərdə "mən dərvişəm, mən sufiyəm, mən ozanam" kimi xitablar eşidilirdi. Beləcə, çağdaş poeziyada nam-nişanı, yer-məkanı qeyri-müəyyən "dərviş" şairlərin sayı durmadan artırdı. Məsələ onda deyildi ki, bu şairlərin heç birinin dərvişlik fəlsəfəsi ilə zərrəcə bağlılığı, əlaqəsi yoxdu, əsas odur ki, onların xurcunundan alma yox, turş alça, əzgil, göyəm çıxırdı, "yahu" çağılsalar da, bu cır səslər, turşumuş avazlar dərviş avazına oxşamırdı. Amma etiraf edək ki, Akifin əksər şeirlərində içindən gələn bir dərvişlik ovqatı-bir sərgərdanlıq ruhu, Allahla, o sirri-xuda ilə dərdləşmək ehtiyacından doğan bir duyğu gördük.

Sən kövrəlmə, ay atam,

Dözümə yol gedirəm.

Nə vaxtdı itib-batan,

İzimə yol gedirəm.

Yanmaq yaraşır ömrə,

Qulam allahdan əmrə

Nəsimi, Yunis İmrə

Sözümə yol gedirəm.

Daşda bitən kolmuşam,

Öz-özümü yolmuşam,

Özümdən yol almışam,

Özümə yol gedirəm.

Akif Səmədin şeirləri öz dilinin saflığı, heyrətamiz təmizliyilə də seçilir. Xalqdan gələn təbii yumor, idiomatik ifadələr, atalar sözləri və məsəllər, inanclar və hər şeydən əvvəl klassik aşıq şeirinin solmayan, saralmayan bədii təsvir vasitələrinin yeni məzmunla qaynayıb-qovuşması onun şeirlərində duru çeşmədir. Əgər belə demək mümkünsə, burada ozan şeiri mədəniyyətini və estetikasını bütünlüklə izləmək olar. Akif Səmədin poeziyası aşıq şeirinin keçib gəldiyi yolun bəlkə də sonuncu bənd-bərəsi görünür, doğrudur, bu yol hələ bitməyib, o yola yeni, özü də cavan yolçular gəlir, amma Akif Səməd o yola yeni bir iz sala bildi. Bu iz klassik aşıq şeiri ilə XX əsr bədii təfəkkürünün qaynağını əks etdirir. Baxın:

Bir ömür yaşadıq

qalsın ağlara,

Yarısı ehtiyac, yarısı sərxoş.

Dastanlar uydurduq

qoca dağlara-

Çiçəyi havalı, arısı sərxoş.

Dağlar dözəmməyən

dağlara dözdük,

Haqqı özümüzdən

qıraqda gəzdik,

Tufanlar adladıq,

dənizlər üzdük,

Birisi nəşəli,

anrısı sərxoş.

Müsəlman, çay yatıb,

çırman, yeri di,

Çınqıllı yoxuşdu dırman,

yeri di,

Bizim Azərbaycan

xırman yeridi,

Bildirçini səydi,

darısı sərxoş.

Bu şeirdə zahirən klassik aşıq şeiri ilə bir bağlılıq görmürsən, çünki məzmununda bu günün həqiqətləri əks olunub. Amma diqqət yetirsəniz, bu müasirlikdə klassikadan gələn bir nəsim əsməkdədir. Demək istəyirəm ki, Akif Səməd də ustadı Hüseyn Arif, gözəl şairlərimizdən Məstan Günər, Məmməd İsmayıl, Zəlimxan Yaqub, Ağamalı Sadiq kimi xalq şeirinin yeni bir mərhələyə daxil olmasını, müasir poeziyanın çoxüslublu, çoxtəmayüllü mənzərəsində öncüllüyünü qorumasını təmin edən şairlərdəndir.

Mən tənqidçi həmkarım, Akif haqqında kitab müəllifi Bəsti Əlibəyli kimi deyə bilmərəm, Akiflə dost olmuşuq. Amma onu deyə bilərəm ki, Akif Səməd mənim çox sevdiyim şairlərdən idi. Ara-sıra qardaşım Cavanşir Yusiflinin yanına yollananda Akifi orda görürdüm. Çay içirdik və onun şeirlərini dinləyirdik. Bir dəfə çox ciddi şəkildə ona dedim ki, Akif, bütün şairlər Qarabağ faciəsindən, yurd yanğısından şeirlər yazırlar, bəs sən. Cavab vermədi. Üç gündən sonra yenə Cavanşirin otağında qarşılaşdıq. Keyfi alaçarxda idi. Döş cibindən bir vərəq çıxardı. Dedi ki, sənin "sifarişini" yerinə yetirmişəm.

İçimizdə boğuluruq,

Üzdə hələ şeir yazırıq.

Ürəyimiz quru budaq,

Sözdə hələ şeir yazırıq.

Zaman ötür, sular axır,

Qazanımız köhnə paxır,

Düşmən dağa bayraq taxır,

Düzdə hələ şeir yazırıq.

Susuz yanırıq, hər yan su,

Dağ çayı, bulaq, uçansu,

Torpağı itirib, hansı

Üzlə hələ şeir yazırıq.

Adam olmaq qara baxtım,

Qara baxtım, qızıl taxtım,

Qəbir yerim-Qarabağım,

Gözlə, hələ şeir yazırıq.

Bu şeir bu gün, dünən Qarabağ faciəsindən söz açan ən gözəl şeirlərlə bir sıraya qoyula bilər. Ya o şeirlərin əvvəlincisi, ya da sonuncusu ola bilər. Elə bunun özü də tüstüsü ərşə qalxan bir şair ürəyinin yanğısı idi.

Yenə həmin o günü-6 iyulu xatırlayıram. 45 yaşının tamamına on altı gün qalırdı. Amma ölüm "bapbalaca Cahandar ağanı" (mən ona zarafatla belə müraciət edirdim) sıramızdan qoparsa da, ancaq elə buna gücü çatdı. Çünki, Akif Səməd demişkən:

Eşq mərifətdən anrıdı,

Aşiqə yiyə tanrıdı.

Mərəkə hələ sonradı,

Ölüm ömrün sonu deyil.

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.- 2011.- 30 iyul.- S. 10.