İnamın işığı

Bakıdan çıxanda birbaşa Xocavənd rayonuna getməliydim. Nədənsə yolumu rəngli saxsı parçaları ilə diqqətimi çəkən, düşüncələrimi cilovlayan Örənqaladan keçib Hərami düzünə çıxdım. Hansı müqəddəs insanın əliyləsə naxışlanmış bu kiçik saxsı parçası sanki dilə gəlib Örən qaldı!.. Örən qaldı!.. - deyib ruhumu silkələdi. Diksinib başımı qaldırdım. Topal Teymurun qəzəbi və nifrəti bu ulu yurdumuzu viran qoydu. Örən bir düzə çevirdi. Möhtəşəm abidələrimiz üzərində bayquşlar uladı. Bu şəhərin qalıqları saxsı-saxsı hara gəldi səpələndi. Göz işlədikcə uzanan yovşanlı, qarağanlı, Hərami düzü fikrimi ulu, qanlı-qadalı tariximizlə üz-üzə qoydu. Yurdumuzun bugünkü Qarabağ viranlığına boylandım. Könlüm havalandı. Viranəlik ağrısı bağrımın üstünə çökdü. Mənə elə gəldi ki, əlimi uzatsam Xocavənd, Muğanlı, Əmirallar, Qaradağlı, Günəşli, Kuropatkin kəndlərinə çatar. Hələdə tüstülənən, buxarları başdaşı kimi yana-yana Tanrıya asi düşən evlərimiz, dağılmış gorgahlarımız, viranəlik yarası kimi göynədi. Möhtəşəm Qarabağımız külli halda viran qalıb. Bu tarixi bir yaradır. Zaman-zaman gözəl yurdlar seçdik, ev tikdik, şəhər saldıq. Gün-güzəran yaratdıq. Fəqət, bugünkü faciələrlə üzləşdik. Daxilən qəribə, qəzəbli hisslər keçirirəm. Qarşımda vaxtilə ilanmələyən bir düzdə yaradılmış Xocavənd şəhəri canlanır. İlk görüşüm Xocavəndin icra başçısı, müdrik və vətənpərvər, milli qeyrətli, mübariz və mətin insan olan Eyvaz Hüseynovla olur. Bəri başdan deyim ki, o dörd il sərasər doğma qardaşları Əbülfət, Füzuli, İbad və İlyasla çiyin-çiyinə (İlyas döyüşlərdə həlak olub.) səngərdən-səngərə atılıb, düşmənlə şir kimi pəncələşib, qan töküb, yaralar alıb və daha neçə-neçə itkilərlə üzləşib. Məlum olur ki, yeni yaradılmış bu rayonda səngərdə olmayan, itkilər verməyən, məkrli düşmənlə gecə-gündüz, ölüm-dirim döyüşü aparmayan insan yoxdur. Eyvaz müəllim Xocavəndin qəhrəmanlıq tarixini bir-bir yada salır. Bu rayonun respublikamızda olan əhəmiyyətindən iqtisadi, siyasi, mədəni həyat tərzindən ürək dolusu danışır. Ancaq hər sözümüzün başında Yuxarı Qarabağda yanıb külə dönən, yerlə-yeksan olan möhtəşəm həyat tərzimiz, viranəliyə çevrilmiş, örənləşmiş yurd-yuvamız, gorgahlarımız xatırlanır, kövrəlirik, təəssüf hissləri bizi boğur. Nə edək?.. Bu tarixdir, özü də qanlı-qadalı bir tarix!

Məlum olur ki, Azərbaycan Respublikasının 26 noyabr 1991-ci il tarixli 279/XII nömrəli qanununa müvafiq olaraq Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv edilmiş, Martuni və Hadrud rayonlarının bazası əsasında indiki Xocavənd rayonu yaradılmışdır. Rayonun 1458 kv/km ərazisi var, əhalisi isə 41300 nəfərdir. Rayonun inzibati ərazisində iki böyük qəsəbə, 81 əsrarəngiz gözəlliyi ilə fərqlənən bərli-bəhərli kənd olmuşdur. Onların 10-da sırf Azərbaycan türkləri yaşayırdı. Bu əhalinin ən azı 40 faizini təşkil edirdi. Başqa kəndlərdə isə türk-erməni əhalisi qarışıq halda məskunlaşmışdılar. Müharibədən əvvəl Xocavənd inzibati mərkəz kimi ən böyük yaşayış məskənlərindən biri idi. Rayon kiçik Qafqazın ətəklərində yerləşir. Əsasən kənd təsərrüfatı rayonudur. Böyük iqtisadi potensialı var. Rayonda üzümçülük, heyvandarlıq, quşçuluq, taxılçılıq, bostançılıq və s. daha çox inkişaf edib. Xocavənd coğrafi cəhətcə olduqca əsaslı bir bölgədə yerləşir. Xocavənd hazırkı iqtisadi və coğrafi bölgüyə əsasən Ağdam, Ağcabədi, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın və Xocalı rayonları ilə həmsərhəddir. Bu rayon həm də tarixi baxımdan çox əhəmiyyət kəsb edir. Çox təəssüf ki, Sovet dönəmində Hadrud deyilən rayonda əslində 20 min əhali yaşamırdı. Ancaq bu boyda ərazi yüz illərdir bir ovuc erməninin nəzarəti altında olub. Halbuki Azərbaycanda elə kənd var ki, onun əhalisi Hadrud rayonunun əhalisindən çoxdur. Həm də bu rayonun misilsiz sərvətləri istifadəsiz qalırdı. Bu nə dərəcədə ağlasığmaz məsələdir? Axarlı-baxarlı yerləri, Xonaşen, Qozluçay, Quruçay, Köndələnçay kimi çayları və yüzlərcə bulaqları vardır. Eyni zamanda rayon ərazisində Bağırxan, Qırmızıbazar, Mədə bulağı, Baba bulağı adlı istirahət guşələri minbir dərdin dərmanı sayılırdı.

Bir sözlə, bu zəngin sərvətli, möcüzəli təbiətli Xocavənd rayonu 1992-ci il oktyabr ayının 2-də erməni və rus silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edildi. Murdar düşmənlə inadlı ölüm-dirim mübarizəsi getdi. Rayonun hər qarış torpağı uğrunda gedən döyüşlərdə yüzlərlə igid ərənlər qan tökdü. Neçə-neçə şəhidlər verildi. Qeyri-bərabər döyüşlərdə bu rayonun bütün müsəlman əhalisi uşaqdan tutmuş böyüyə qədər, pirani qocalardan tutmuş ağbirçək analarımıza qədər, qızlarımızdan tutmuş gəlinlərimizə qədər, hamı döyüşdü, vuruşdu. Lakin, son nəticədə ağır fəlakətlərlə üzləşdik. Çətin və dözülməz məcburi-köçkün, qaçqın və didərginlik həyatı başladı. İşğal nəticəsində azərbaycanlılar yaşayan 10 böyük kənddə 1733 yaşayış evi, 47 sənaye, 144 kənd təsərrüfatı obyekti, 17 təhsil müəssisəsi, 4 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 32 səhiyyə, 59 mədəniyyət ocağı, 10 tarixi abidə yerlə-yeksan edildi. Erməni vandalları tərəfindən viranəyə çevrildi. Ən dəhşətlisi budur ki, yaşı 100 illərlə ölçülən gorgahlarımıza od vurdular. Qəbir daşlarımızı söküb apardılar. Bizə milli gözdağı çəkdirdilər. Əlbəttə, bunlar heç də cavabsız qalmayacaq. Bunu bizim milli qeyrətimiz, milli ruhumuz, müqəddəs amalımız və ulu xalqımız deyir. Bunlardan əlavə 12 rabitə qovşağı, 341 kilometr uzunluğunda avtomobil yolları, 32 körpü, 42 su anbarı, 316 kilometr uzunluğunda iri su kəməri dağıdıldı. 1202 hektar meşə sahəsinin qiymətli palıd, çökə, qoz və fıstıq ağacları doğrandı, Ermənistana və xarici ölkələrə daşınıb, tikinti materiallarına və mebellərə çevrildi. 30 oktyabr 1991-ci il tarixdə rayonun azərbaycanlılar yaşayan Tuğ və Salakətin kəndləri, 15 noyabrda Xətai kəndi, 19 noyabrda Xocavənd kəndi, 1992-ci il yanvarın 9-da Haxullu kəndi işğal edildi.

1992-ci il fevralın 17-də ermənilər Qaradağlı kəndində misli görünməmiş vəhşiliklər törətdi. Kənd əhalisinin böyük əksəriyyətini xüsusi amansızlıqla qətlə yetirərək əsl soyqırım törətdilər. 1992-ci il oktyabr ayının 2-də Əmirallar, Muğanlı, Kuropatkin kəndləri, 1993-cü il 23 iyul tarixdə Günəşli kəndi erməni silahlı qüvvələri tərəfindən tamamilə yerlə-yeksan edildi.

Bütün bunlar hələ rayon əhalisinin döyüş əzmini, mübarizlik amalını qıra bilməmişdi. Qaradağlı kəndində baş verənlər bizə əsas verir ki, biz öz döyüş gücümüzü bir daha ovxarlayaq, öz iradəmizə inanaq, hər dəqiqə qisas andına sadiq qalaq. 4 ay mühasirədə qalan Qaradağlı kəndi 91 nəfər şəhid vermiş və onlarca insan itkin düşmüşdü. Xocavəndlilər isə ümumiyyətlə, 145 nəfər şəhid vermiş, rayon əhalisinin 50 nəfərindən biri həlak olmuşdur. Məhz Xocavənd rayonun əhalisindən təşkil edilmiş özünümüdafiə taborunun apardığı döyüşlər nəticəsində Dağlıq Qarabağın Xocavənd rayonunun bir hissəsi düşməndən azad edilmişdir.

Bu gün yaradılmış Xocavənd rayonunda məcburi-köçkünlərin həyat tərzi öz axarı ilə davam edir. İnsanlar üçün müasir səviyyədə bütün infrastrukturlara malik olan qəsəbələr tikilib və tikilir, rayonun mərkəzi böyüyür. Əhali bütöv halda özləri üçün müvafiq gün-güzaran yaradıblar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin böyük diqqət və qayğısı nəticəsində Xocavənd rayonundan olan məcburi-köçkünlər və qaçqınlar üçün Beyləqan rayonu ərazisində hər cür şəraitə malik olan geniş qəsəbə salınmışdır. Həmin qəsəbənin 2008-ci il 4 oktyabr tarixli açılışında Prezidentimizin iştirak etməsi və rayon sakinləri ilə səmimi görüşü xocavəndlilər tərəfindən minnətdarlıq hissi ilə xatırlanır və rayon əhalisinə göstərilən bütün qayğılar külli halda dövlətimizin qayğısı hesab edilir. Bu qayğı və diqqətin nəticəsində Xocavənd sürətlə inkişaf edir və əhali böyük ümidlərlə, yurda qayıdış ruhunda yaşayırlar.

Göründüyü kimi Xocavənd rayonu böyüyür və yaşayır. Onun doğma vətən amallı övladları əzmkarlıqla çalışırlar. Onların mübarizlik əzmi qat-qat möhkəmdir. Rayonda yaradılmış bütün əzəmətli binalarla təhsil və səhiyyə obyektləri ilə, qaçqınlar üçün salınmış böyük qəsəbələrlə, mədəniyyət və məişət obyektləri ilə haqlı olaraq fəxr edirlər. Bu rayonda yaşayan insanlar və xalqımız bilir ki, müharibə nə deməkdir? Müharibə göz yaşı, itkilər ağrısı, acı ölüm-olum fəryadı, viranəlik, fəlakət və faciədir. Lakin böyük Səməd Vurğun demişkən:

Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən,

Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən.

Bax, biz də müharibə istəmirik. Ancaq müqəddəs vətənimizin bütövlüyü naminə döyüş bayrağımızı qaldırıb, hər dəqiqə torpaqlarımızı azad etməyə hazırıq. Prezidentimiz cənab İlham Əliyev bütün bəyanatlarında, bir həqiqəti böyük qürurla vurğulayır ki, biz heç vaxt işğal olunmuş Qarabağımızın bir qarış torpağını da düşmənə verə bilmərik. Bu prezidentimizin son dərəcə dəqiq, bütöv müqəddəs amalıdır. Biz ona və xalqımıza inanırıq. İndi Azərbaycan dövləti iqtisadi və siyasi cəhətcən olduqca qüvvətlidir. Haqq bizim tərəfdədir. Ali Baş Komandanımızın döyüş əmrini gözləyən qüdrətli ordumuz var. Sülh yolu ilə torpaqlarımız alınmasa mütləq öz gücümüz və qətiyyətimizlə torpaqlarımızı tezliklə geri almalıyıq!

Xocavənd rayonunun bütün əhalisi inamlı və qətiyyətlidirlər. Xüsusən, ömrümün gənclik çağlarını torpaqlarımızın azadlığı uğrunda mübarizliyə həsr edən, xalqını ürəkdən sevən, dəfələrlə döyüş məqamında yaralanan, icra başçısı Eyvaz Hüseynovun ətrafında birləşən insanlar yekdildirlər. Mərkəzi şəhər xəstəxanasının tərəqqi medallı baş həkimi Ruhəngiz Bəşirova, təhsil şöbəsinin müdiri Şəfahət Yusifov, YAP-ın rayon təşkilatının sədri Məhəmmədəli Bayramov, rayon mədəniyyət və turizm şöbəsinin müdiri Ramiz Balakişiyev, Salakətin kənd orta məktəbinin direktoru Ramiz Rüstəmov, uşaq bağçasının müdiri Təranə Alışova və başqaları öz işinin öhdəsindən şərəflə gəlirlər. Səfərbər olub camaatda möhkəm inam yaradırlar. Onların hər biri öz işlərini qayıdış ruhu üzərində kökləyirlər. Ümumən, rayona baxışım çox işıqlıdır. İnsanları əzmkar gördüm. Ümidləri böyükdür. Onların hər biri, hər dəqiqə döyüş cənginə atılmaq əzmindədirlər. Onlar doğma yurd-yuvalarını xüsusi məhəbbətlə sevirlər. Bu vətən və gorgah sevgisidir. Bu müqəddəs, ata-baba gorgahına qovuşmaq həsrətidir.

Yolun ayrılır, ürəyim ayrılmır. Bu torpaq nəfəsli, bu doğma od-ocaq həsrətli, dözümlü, cəsarətli insanların üzlərində aydın həyat işartıları parlayır. Həm də onlar qəlbən küskün və narahatdırlar. Çünki onlar ata-baba yurdlarından köklü ağac kimi qopardılıb atılanlardır. Minbir zəhmətlə tikib-yaratdıqları ev-eşiklərindən qopublar, yandırılıb külə dönmüş evləri hər dəqiqə yuxularına girir. İtirilmiş yurd yerləri ümumi yaramız kimi göynəyir. Qəzəb seli hər dəqiqə onları silkələyir, qana-qan deyirlər. Onlarla ürəkdən şərik oluram. Vətən dərdi böyükdür. Dözmək çətin və amansızdır. İndiki ev-eşiklərində nə qədər rahat yaşasalar da dağıdılmış ev-eşikləri, həyət və bacaları yaddan çıxmır. Hər gecə yuxu görürlər. Onların ağrısını sadə misralardan bir azda poetik deyimlərimə köçürmək istəyirəm.

Dözməz bu dəhşətə şair ürəyi

Halal qazanılan duzu, çörəyi,

Tökdü burnumuzdan namərd yağılar,

Qardaşım, yer çökər, dağlar yarılar,

Göy yerə tökülər, dənizlər susar,

Düşmən əvvəl - axır qanı qusar.

Od kimi püskürər xalqım, millətim

Misri qılınc kimi parlar qeyrətim!

O, vaxta az qalıb, hünər övladı,

Başqadı torpağın, vətənin dadı.

Ərənlər böyüyür, yaxındı qisas

Bayrağın yanında qəzəbin as!

O yanan ev-eşik, kösöv sənindi,

Əsir qız-gəlinlər hayqırır indi!

Orda anamızın iyi-çəhrəsi,

Orda babamızın balta-dəhrəsi

Orda adicə bir Qarağan kolu,

Orda əsirlərin uzanan qolu.

Orda daşlar üstdə qaralan qanın,

Orda ölüb keçən hər ötən anın -

Vətəndi qardaşım, qurbanın, olum

Çatmaz o dağlara nə əlim, qolum.

Orda yurdumuzun qoynu-qucağı,

Orda ölən evin küncü, bucağı.

Orda evimizin sönən ocağı,

Orda qan çilənmiş torpağın, daşın

Orda İbadətin kəsdiyi başın

Altına qoyduğu kötük Vətəndi,

Bu Vətən yurddaşım, dünyayla təndi!

Orda gorgahımız, ruhumuz yandı.

Bax, orda hər məzar bir ovuc qandı,

Tez ol, qəzəbini ovxarla, yetər,

Viran qalan yurdda bayquşlar ötər.

Gorgah, yurd ağrısı bizə deyir ki,

Didərginlik bizi silkələyir ki,

Qalxın, döyüş cəngi çalınmalıdır,

Vətənin qisası alınmalıdır!

Bəli, mən də xocavəndlilər kimi ümidlə yaşayıram. Mənim yurdsevər, vətən ürəkli xalqım! Və Xocavənd rayonunun zəhmətkeş, mətin el-obası, əzizlərim, doğmalarım, yurddaşlarım, soydaşlarım! Bir ovuc torpaq da, bir qıxmıx daş da, bir yovşan və qarağan kolu da bizə vətəndi. Bütünlükdə hamımız bir ağrılı, bir yaralı, bir arzu, ümidli insanlarıq. Biz o, əzəmətli yurdumuza, ev-eşiyimizə, gorgahımıza qayıtmaq əzmindəyik. Orda axar sularımız, soyuq bulaqlarımız, ala buludlarımız, yaz yağışlarımız, çəmənimiz, çiçəyimiz, gülümüz, gülüstanımız bizi gözləyir. Yollar yoxuşlarda ayaqsız ölür. Dağlar qolunu açıb bizi bağrına basmaq istəyir. Evlərimiz ölsə də, torpaq yerindədi. Gorgahlarımız dağılsa da, ruhlarımız diridir, bizi səsləyirlər. O, dağların arxasından küləklərin əliylə daranan analarımızın, bacılarımızın qanlı saçları öz talelərini daşların üstünə yazır. Orda məsləkimiz buxovlanıb. Getməliyik. İşığımız gur yansın. Yolumuz işıqlansın. Yaramızın dərmanı o yerlərin çiçəklərində, qan təpərində, kəklikotunda, soyuq-soyuq sularında, behişt havasındadır. Dözümlü və təpərli olaq. Qisas qılıncı qınında qalmaz. Məkrli düşmən qanmalıdır ki, biz gəlirik. Biz varıq, biz təpədən-dırnağa qəzəblə, topla-tüfənglə silahlanmış qüdrətli bir xalqıq. Biz tarixik, biz inam və həqiqətik!

Ənvər Əhməd,

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin

Qarabağ bölməsinin sədri, fəlsəfə

doktoru, şair, professor

Ədalət.- 2011.- 30 iyul.- S. 12.