1906-1908-ci illərdə "Qarabağ Birlik Məclisi" - "Difai"nin fəaliyyəti

(əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

"Difai" partiyası mubarizə vasitələrindən biri kimi "fərdi terror" metodunu seçmişdi. Sovet tarixşünaslığında XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəlində Rusiya İmperiyasında inqilabi-terror hərəkatının tarixi müəyyən siyasi sifariş əsasında yazılmışdı. Həmin sifarişə görə terrorçu-inqilabçıların obrazları hər vasitə ilə romantikləşdirilirdi. Brokqauz və Yefronun lüğətinin 1907-ci ildə çapdan çıxmış ikinci əlavə cildində Rusiyada terror adlı məqalə yerləşdirlimişdi. Həmin məqalədə terror "ayrı-ayrı yüksək vəzifəli şəxslərin və cəsusların qətlə yetirilməsinin təşkil edilməsindən və axtarışlara, həbslərə qarşı silahlı müdafiədən ibarət olan hökumətə qarşı mübarizə sistemi" adlandırılmışdı. Rusiya İmperiyası polis departamentinin direktoru, sonralar imperiyanın daxili işlər naziri olmuş P.N.Durnovo etiraf edir ki, "terrorizm gücsüzlükdən güc yaratmış çox zəhərli, çox qorxulu ideyadır", Çar Rusiyasında terrorun kökləri "Narodnaya volya" partiyasının ideologiyası ilə bağlıdır. Bu partiya terrorizmi təbliğ edir, mütləqiyyətə qarşı mübarizədə onu özünün əsas silahına çevirirdi. Lakin XX əsrin əvvəlində Rusiyada terror "Narodnaya volya" partiyasnın terrorundan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. XX əsrin əvvəlində Rusiya İmperiyası ərazisində terrorçuluq metodları ilə fəaliyyət göstərən partiya və təşkilatları bir neçə qrupa bölmək olar. İlk növbədə hakimiyyətin ələ keçirilməsi ilə əlaqədar siyasi məsələləri yalnız inqilabi-terror yolu ilə həll etməyə çalışan siyasi partiyalar qeyd edilməlidir. Rusiya tarixində bu qəbildən iki əsas siyasi partiya məşhurdur: Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası və Sosialist İnqilabçıları Partiyası (eser). Hər iki partiya siyasi təcavüzün yüksək səviyyədə olması ilə fərqlənirdi və əhalinin ən müxtəlif sosial təbəqələrinə yönəlmişdi. Partiyaların daha bir növü etnik-millətçi partiyalar idi. Bəzi müəlliflərin fikrincə, bu milli və dini partiyaları Rusiya İmperiyası şəraitində "həqiqi olmayan" partiyalar sırasına aid etmək olardı, çünki "hər bir həqiqi partiyanın müəyyən geniş dövlət siyasəti proqramı olmalıdır, bu isə müəyyən millətin vədinin nümayəndələrinin nəzərincə, qeyri-mümkündür". Bu partiyalar dövlət hakimiyyətinin ayrı-ayrı nümayəndələrinə və başqa millətlərdən olan insanlara qarşı əsl terror fəaliyyəti ilə məşğul idi. Eyni zamanda etnik-millətçi patiyaları dövlətə zidd məsələlərin həll edilməsi üçün yaradılmış sırf kriminal dəstələr hesab etmək olmaz. Milli partiyaların həyata keçirdiyi terrorun əsasını birləşdirici və məqsədyönlü ideyalar təşkil edirdi. Mövcud siyasi rejim şəraitində həmin ideyaların həyata keçirilməsi real deyildi. Bu partiyalar praktikada öz məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə etdikləri vasitələrin yararlı olmasını sübut etməyə çalışırdılar. Onlar azadlığa qarşı hər hansı zorakılığa görə hakimiyyət nümayəndələrini qəddarcasına cəzalandıran ardıcıl terror sisteminin köməyi ilə bu hökuməti tamamilə zəiflətməyə çalışır və istəyirdilər ki, hökumət terror aktlarına repressiyalarla cavab verməyə məcbur olsun, beləliklə də, kütləvi narazılıqlar, hakimiyyət əleyhinə geniş miqyaslı sosial partlayışa gətirib çıxara biləcək çıxışlar başlansın. Eyni zamanda terror hökumətlə "dialoqun" özünəməxsus bir forması idi -yeni qəsdlər barədə hədələr hökuməti öz siyasətini dəyişməyə məcbur etməli idi. Bu partiyalar terror metodunu seçməklə əslində əhalinin müəyyən hissəsini öz üzvlərini və tərəfdarlarını dövlətin hüquq məkanından təcrid edir və onlardan tələb edirdilər ki, dövlət normalarına deyil, partiyanın vəzifələrinə müvafiq şəkildə hərəkət etsinlər. Bu partiyalar mürəkkəb təşkilati tipə malik idi: terror ideyalarını işləyib hazırlayan generator strukturları və terrorçu dəstələrin - konspirasiya şəraitində fəaliyyət göstərən döyüş qruplarının və təşkilatlarının daxil olduğu icra strukturları. Müxtəlif terrorçuların salamat qalmasına və qüdrətli dövlət maşınının acizliyini təmin etməli idi. Siyasi qətillər vasitəsilə ədalət uğrunda mübarizə müəyyən mənəvi bəraət tələb etdiyinə görə bu cür partiyaların demək olar ki, hamısı dərhal çap məhsulları buraxmağa başlayırdı. Həmin məhsullarda xeyirxah ümumxalq məqsədlərinin ifadə edilməsi ilə yanaşı bu məqsədlərə dinc yolla nail olmağa maneçilik törədənlər də göstərilirdi. Beləliklə, partiyaların buraxdığı intibahnamələrdə və proklamasiyalarda terror aktı törədiləndən əvvəl və sonra "düşmən obrazı", yəni məhv edilməli olan terror obyekti formalaşdırılır, bu hərəkətin özünə isə mənəvi və etik arqumentlərin köməyi ilə bəraət qazandırılır, nəticə etibarilə terrorun icraçıları təqsir hisssindən azad olurdu.

Ermənilərin "Daşnaksütyun", "Qnçak" qəbilindən olan partiyaların millətçi partiyaların məhz bu ikinci tipinə aid etmək olar. Həmin partiayların proqramında təcavüzkar terror demək olar ki, ən mühüm yer tutmaqla onların universal fəaliyyət metodu idi. Ümumiyyətlə, erməni partiyalarının terrorundan mübarizə metodu kimi istifadə etməsinə haqq qazandıran məqsədlərdə bir sıra oxşar məqamlar vardı.

"Terrorun məqsədi xalqı sıxıntılardan qorumaq, onun inqilabi əhval-ruhiyyəsini yüksəltmək, onu hökumət əleyhinə mübarizəyə yönəltmək, bunula da öz işinin uğur qazanacağına inam təlqin etmək, hökumətin qüdrətini və nüfuzunu zəiflətmək, onu vahiməyə salmaqdır". "Daşnaksütyun" partiyasının 1907-ci ilin əvvəlində Vyanada çağrılmış IV qurultayında partiyanın "İnqilabi və sosialist erməni "Daşnaksütyun partiyası haqqında" "minimum proqramı" adlanan sənəd qəbul edilmişdir. Proqramın preambulunda deyilirdi: "Erməni inqilabi federasiyası inqilabi və sosialist partiya olmaqla erməni zəhmətkeş kütlələrinin iqtisadi, siyasi və milli mənafelərini qorumağı öz qarşısına məqsəd qoyur, monarxiyanı xalq hakimiyyəti ilə, kapitalizmi isə istesal alətlərinin və istehsal vasitələrinin sosialistləşdirilməsi ilə əvəz etməyi nəzərdə tutur". "Terror" bölməsində deyiliridi ki, terrorun: siyasi; təşkilati növləri ola bilər (silahın və pulun ələ keçirilməsi, satqınlıq, xəyanət və öz yoldaşının öldürülməsi). Təşkilati terrordan fərqli olaraq, bu bölmədə siyasi terrora tərif verilmirdi. Lakin praktikada daşnaklar hökumətə, başqa millətlərin nümayəndələrinə münasibətdə, "" Daşnaksütyun"a kifayət qədər loyallıq göstərməmiş şəxslərə münasibətlə qətlləri, talanları və qəsbkarlığı siyasi terrora aid edirdilər. "Difai"yə gəldikdə isə, onun əsas məqsədi xalqı maarifləndirmək və onu müdafiə etmək idi. Bu sonuncunun təmin edilməsi üçün terrordan müdafiə olunmaq məqsədilə terrordan istifadə edilməsinə yol verilirdi "Difai" partiyasının müraciətlərindən birində deyilirdi: "Erməni bombalarından qorxuya düşmüş hökumət məmurlarının törətdiyi qanunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün "Difai" partiyası onlara qarşı bombalardan və xəncərlərdən istifadə edəcəkdir". Partiyanın möhüründə partiyann simvolikası kimi, iki çarpaz qılınc, aypara və onların üstündə ulduz şəklində təsvir edilməsi bu fikri bir növ təsdiq edirdi (Bəzi məlumatlara görə həmin simvolika Rəfibəyovlar nəslinin gerbi olmuşdur. - Müəllif).

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 1 mart.- S. 6.