Yurdumuza Novruz gəlir, yaz gəlir...

Torpağa bax, torpağa,

Sanki qalxır ayağa.

Buxarlanır nəfəsi,

Oyanıbdır həvəsi.

Baharım hey, yazım hey,

Söhbətim hey, sazım hey!

Düzlər yenə çiçək açır,

Günəş qovur, soyuq qaçır.

Bumbuz şaxta, odlu Günəş,

Yazla qışın davasıdır.

Üzə dəyən sərin meh də,

Gözəl yazın havasıdır!

Torpağım hey, havam hey!

Torpaq insanın anası, hava isə laylasıdır. Biz Ana torpağın qoynunda dünyaya gəlirik, onun saf havasını uda-uda, canımıza, qanımıza, ruhumuza hopdura-hopdura pərvəriş tapırıq. Varlığımızda dörd ünsür, cövhər birləşir, bizi yaşadır: hava, su, od və torpaq... Baharda bu dörd cövhərin hamısı təzələnir, yenidən doğulur. Ana Torpağın təzələnməsi daha cilvəli, təravətli olur. Hə, əzizlərim, qədim odlar yurdu Azərbaycanda Novruzun gəlməsinə dörd həftə qalmış bayram hazırlığına başlanır. Novruza qədərki "boz ay"ın dörd üskü çərşənbəsinin hər axşamı tonqal qalayır, üstündən atlanaraq: "Ağırlığım, uğurluğum, qadam-balam burda qalsın, azarım-bezarım, ağrım-acım odda yansın", "Mənim sarılığım sənə, sənin qırmızılığın mənə" və s. kimi deyimlər söyləyir, qada-baladan, azar-bezardan iraq olmağı, qurtulmağı diləyir, min illərlə tarixi olan qədim türk yurdunun insanları sanki yüngülləşirlər.

Adətən, çərşənbələrin ilki olan su çərşənbəsi günü müəyyən ayinlər, adətlər həyata keçirilir. Səhər lap tezdən qız və gəlinlər bir yerə yığışaraq axar su üstünə gedirlər. Qızlar suyun üstündən atlana-atlana oxuyurlar:

Atıl-matıl çərşənbə,

Ayna təkin baxtım açıl çərşənbə!

Sonra isə tez ərə getmələri üçün niyyət tutub iki əllərinin baş barmaqlarını iplə bağlayırlar. Suyun üstündən bir neçə dəfə hoppanır və ipi kəsib suya atırlar ki, bəxtləri açılsın, tezliklə ərə gedib xoşbəxt bir ailənin təməlini qoysunlar. Başqa bir adətə görə isə bayram günlərində xırda-xırda duzlu kökələr bişirilir və subay qızlar gecə yatanda həmin kökədən yeyib üstündən su içmədən yatırlar. Həmin gecə yuxuda qıza su verən oğlan onun nişanlanacağı, yaxın gələcəkdə evlənəcəyi bəxtəvərdir... Axır çərşənbədə isə yenə də qızlar yedikləri almanın tumlarından 10 dənəsini balışının altına qoyub yatır və yuxuda nişanlısını görürlər... Göründüyü kimi, bütün bu adətlər də öz növbəsində, hər işdə xoşniyyətli olan xalqımızın ailə əxlaqına, nəsil artırmaq, soy-kökünü yaşatmaq istəyinə söykənir...

Anamız dediyimiz torpağın oyanışı Novruza qədərki çərşənbələrin sultanı olan axır çərşənbədə daha çox duyulur. Təbiətən humanist, xeyirxah olan, gündəlik qayğıları ilə yaşayan, heç bir qonşunun bostanına daş atmayan xalqımızın əsrlərin sınaqlarından keçirərək günümüzədək qoruyub nəsillərə əmanət etdiyi el törənlərində təntənə ilə qeyd olunur. Ulularımızın sazla, sözlə, şən rəqslərlə qarşıladığı çərşənbələr bir-birini əvəzləyərək göstərir ki, artıq su, od, hava, torpaq oyanmış, təbiət cana gəlmiş, əkin-biçin vaxtı yetişmişdir... Əski inanclara görə, sonuncu ünsürün oyanması ilə Su, Od, Külək və Torpaq daha böyük güc alaraq libasını dəyişir, yer üzü, dağlar, dərələr, düzlər ağappaq qardan yapılmış bəmbəyaz kürkünü çıxararaq yamyaşıl donunu geyinir, elat yoxluq və qıtlıqdan, soyuq qışın yaratdığı məhrumiyyətlərdən qurtulmaq üçün böyük hazırlıq işlərinə başlayır. Ona görə də Novruzun mahiyyətində bir xilasolma, qurtuluş missiyası da durur. Qışın sərt şaxtalarla müşayiət olunan soyuğundan, qıtlıq və çətinliklərindən yazın gəlməsilə qurtulan xalq daxilən sevinir, yeni məhsul, bolluq fəslinin yetişməsini bayram edir. Əslində tarixən əsas məşğuliyyəti əkinçilik və maldarlıq olan həyatsevər bir xalqın içdən gələn sevinc duyğularına, bu duyğuların ən bariz ifadəsi olan Bahar-Novruz bayramı şənliklərinə təbii yanaşmamaq absurddur. Hələ uşaqlığımdan anamın "alaçalpo"-"qurd ulayan vaxt" dediyi qışla yazın mübarizəsi dövründə maddi sıxıntıların (qışa tədarük olunmuş ərzağın tükəndiyi, yeni məhsulun-göyərti və tərəvəzin, mer-meyvənin isə hələ yetişmədiyi qısa, lakin üzücü bir müddət) hər bir kənd ailəsinin başının üstünü kəsdirdiyini xatırlayıram.. Bu sıxıntılar onların müdrik kəlamlarında lap aydınca duyulmaqdadı: "Mart çıxdı, dərd çıxdı", "Martın hamısı, aprelin yarısı qışdandı", "Martın on beşi qış, on beşi yazdı" və s. Hətta qışla yazın, "şərlə xeyirin" davası dövrü kimi izah edilən "boz ay"a "danaqırılan" ay da deyilir. Əfsanəyə görə, qarı nənə çölü-düzü novruzgülünün, qar çiçəklərinin bəzədiyi vaxt, həm də qış boyu yeyilib tükənmiş quru ota qənaət etmək üçün danalarını otlamağa buraxır. Heyvancığazlar bütün günü novruzgüllərini yemək üçün ora-bura vurnuxur, lakin nə qarınları doyur, nə də gözləri... Axşamadək yorulub heydən düşən, həm də ac dalan danalar gecə ölür. Buna görə də novruzgülünə el arasında "danaqıran" gülü də deyilir...

Qışdan qurtulma inancı ilə bağlı yaranmış mifoloji təsəvvürə görə, el-obanın qıtlıqdan əziyyət çəkdiyi bir gün Su, Od və Yel Torpaq xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlirlər. Qış uyğusuna dalmış Torpaq xatunu oyadaraq ona elatın aclıq və qıtlıq çəkdiyini söyləyirlər. Torpaq xatun: - İnsanları fəlakətə salan özü fəlakətə düşər," - deyərək yerindən qalxır. Su, Od, Yel və Torpaq xatun əl-ələ verərək: - Zəmzəm gəldi, Atəş gəldi, Yel gəldi, Təzə ömür, təzə məhsul, il gəldi, - nəğməsini oxuya-oxuya işıqlı dünyaya çıxırlar.

Deyilənə görə, həmin gün ilin ən əziz günlərindən biri olan "Axır çərşənbə" imiş... Qışın sazağının, çətinlik və qıtlığının sona yetməsindən və baharın gəlişindən yana sevinən ulularımız, yazı vəsf edən nəğmələrində ("Günəşi çağırma"): - Gün çıx, gün çıx, Kəhər atı min çıx, Keçəl qızı (qışı) evdə qoy, Saçlı qızı (günəşi) götür çıx, deyib oxuyan sinədəftər nənələrimiz el-obaya bu sevinci yaşadan dörd ünsürü - yeli, seli-suyu, torpağı və günəşi-odu bircə bənddə necə orijinallıqla öyüb, nazlayıb, sevə-sevə oxşayıblar:

Qabaqda yeli gözəl,

Dalınca seli gözəl,

Yaxasında sünbülü,

Başında teli gözəl.

Tarixən ilin axır çərşənbəsi daha rövnəqli keçirilər, şənlik məclisləri qurularmış. Məhz bu baxımdan "Axır çərşənbə" şənlikləri özünəməxsusluğu ilə seçilir, onun mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənlikləri daha təmtəraqlı, daha zəngin və rəngarəng olur.

Bir qayda olaraq, nahaq qan tökənləri, el arasında ədavət, nifaq salanları, kin-küdurət yayanları, xalqa qarşı ədalətsiz iş görənləri də insanlar mifləşdirdiyi suya, onun kəramətinə tapşırardılar. Suyun ilahi qüdrətinə tapınmaq əski inanclarla, mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Əfsanəyə görə, hər tərəfdən düşmənlərin hücumuna məruz qalacağını eşidən oğuz türkü Qara xan çarəsizlik içərisində çırpınırkən Qara çayın üstünə gedir və dərdini suya danışır, ondan neyləməli olduğunu soruşur. Qara xana elə gəlir ki, Qara çay bir anlığa dayandı və onu dinlədi, sonra isə kükrəyərək şaqqıltı ilə yenidən axmağa başladı. Bundan sonra Qara xanın düşüncəsinə bir aydınlıq gəlir, plan cızır, döyüşə ciddi hazırlaşır və nəhayətdə güclü düşmənə qalib gəlir. Qədim dövrlərdə su kultuna inam, suyu, odu mifləşdirmək onların təmizlik, xilaskarlıq xüsusiyyətinə əsasən yaranmış, bəzi ayinləri günümüzədək qorunub saxlanılmışdır. Bu gün də yuxusunu qarışdıranlar, yuxuda kabus görənlər səhər tezdən gördüklərini axar suya danışırlar, hər səhər əl və üzə su çəkilir, yas yerindən gələn analarımız başlarının üstündən üç dəfə ovcu ilə su ataraq sanki ağırlıqdan qurtulurlar, oda-ocağa ahıllarımız bu gün də and içirlər və s.

El-oba "Axır çərşənbə"də bir araya gələr, yeni əkiləcək torpaq sahələrində, əkin yerlərində şənliklər keçirərmiş. Bu şənliklər zamanı müxtəlif mərasim nəğmələri, sayaçı sözlər, holavarlar da ifa olunarmış... Odla bağlı şənliklər isə əsasən axşamtərəfi, qaş qaralanda başlayar və gecəyarısına qədər davam edərdi.

Yazın gəlişi, torpağın oyanması ilə ruhu yüksələn, sevinən ulularımız torpaqla, Yer kultu ilə bağlı o qədər ibrətamiz məsəllər, inanclar, bayatı, oxşama, sayaçı sözlər, hətta tapmacalar düzüb-qoşublar ki... Deyiblər ki, "Torpaqdan pay olmaz", "Torpağa əyilən namərdə əyilməz", "Torpaq Qızılquşdur, əldən buraxdın, uçar gedər", "Torpaq deyər: - Öldür məni, dirildim səni", "İnsanın eybini torpaq örtər" və s. Hələ bir-birinin məlumat, bilgi dərəcəsini yoxlamaq, fəhm duyğusunu sınamaq həvəsinə də düşüblər:

Mal etsən, malın olar,

Şanında balın olar,

Yazda, yayda çullanar,

Qış fəsli yalın olar, --

deyə gözlərini qıyaraq soruşublar və "Torpaq" cavabını alıncayadək gözləyiblər. Görün, yazı - təbiətin nazlı qızı baharı nə qədər ustalıqla nəzmə çəkib, əsil adını isə gizlədiblər:

Yağar yağış, qaçar qış,

Əlində cürbəcür iş,

Yaşıllaşar, boy atar,

Fəsillərə naz satar.

İnsanların sevinc və fərəhini təbiət öz təbii oyanışı ilə daha da cilvələndirir, bayram yeli, bahar nəsimi dalğalanır, baharın ilk müjdəçisi, həyalı gəlinə bənzər Novruzgülü-Qarçiçəyi yaz günəşinin ilıq nəfəsindən əriməkdə olan qarın altından baş qaldırır. Ağ buludlardan süzülən yaz yağışı aləmə nur tək çilənir, dağların arasından durnagözlü bulaqlar qaynayır, bulaqotu nazlana-nazlana suyun üzündə üzür, dəstə-dəstə quşlar da xəlvəti bir an seçərək oğrun-oğrun bulağın gözündən su içir, gecə quşlarının nəğməsi, bülbüllərin cəh-cəhi, göyərçinlərin göy üzündə "qızıl qanad açmaları" insanı riqqətə gətirən həyati gözəlliklər yaradır!..

Uzaq və yaxın keçmişimizdə olduğu kimi, bu günümüzdə də xalq gəlişini on bir ay gözlədiyi, şövqlə qarşıladığı milli bayramın - Novruzun bütün ənənələrinə sevə-sevə əməl edir. İlk olaraq fiziki və mənəvi təmizlənmə həyata keçirilir. Bayram ərəfəsində həyət-bacalar səliqəyə salınır, ağaclar budanır, bağ-bağçaya "bənövçə" suyu verilir, dam-divarlar ağardılır. Qızlar, gəlinlər həyət-bacanı, ev-eşiyi təmizləyir, xalça-palazı, yorğan-döşəyi havaya verir, çırpır, iqlim şəraiti imkan verərsə, yuyub qurudur və otaqları bəzəyirlər. (Keçmiş əyyamlarda isə nişanlı qızlar adaxlılarına güllü yun corablar, əlcəklər, qollu və qolsuz yun köynəklər toxuyar, araqçınlarına cərgə-cərgə pul tikər, əllərinə həna yaxar, qaşlarına vəsmə, gözlərinə sürmə çəkərdilər. Çərçilər kəndlərə çıxar, hər nə istəsən, satardılar: gümüş zəncir, araqçın, düymə, sap, qaytan, şəvə, muncuq, üskük-oymaq, kəhrəba, mərcan, ağ nabat, noğul, kişmiş, saqqız və s. Kənd camaatı da özünə zəruri olan şeyləri alardı). hər kəs təzə, əsasən də qırmızı rəngdə paltar geyir, ixtiyar insanların, böyüklərin və valideynlərin görüşünə gedir, nişanlı qızlara bayram xonçası aparılır. Uşaqlar fərəhdən qol-qanad açır, yerə-göyə sığmayan sevinclə, damlardakı bacalardan şal sallayır, papaq atır, bayramlıq alır, şairinsə könlü pərvazlanardı:

Bayram idi, gecəquşu oxurdu,

Adaxlı qız bəy corabın toxurdu,

Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu,

Ay nə gözəl qaydadı şal sallamaq,

Bəy şalına bayramlığın bağlamaq.

(ardı var)

Esmira Fuad (Şükürova)

Ədalət.- 2011.- 1 mart.- S. 8.