Yurdumuza Novruz gəlir, yaz gəlir...

(əvvəli ötən sayımızda)

Şəhriyar bu bənddə xalq adətinin nə qədər incəliyinə varır: Gərək qaynana, gəlin ayıq olsunlar, fəhmlə bəyin şalını tanıyıb ona özünə layiq, nisbətən bahalı bayram payı - naxışlı corab, ipək dəsmal, tirmə şal və s. bağlasınlar. Bütün bunlar qədim milli bayramımızın zahiri tərəfləridir. Batini tərəflərinə gəldikdə isə, qeyd edək ki, Novruzda insanlar daxilən təmizlənir, saflaşırlar. Bir qayda olaraq bayram günlərində hamı mehribanlaşır, umu-küsüyə, dedi-qoduya son qoyulur, insanlar bir-birinə qarşı səmimi, həssas və diqqətli olur, evlərinə qonaq gedir, bayramlaşırlar. Hər kəs bir-birinə xoş günlər, istək və arzularının göyərməsini diləyir. "Kosa-kosa", "Qodu-qodu", "Günəşi çağırma," "Yumurta döyüşdürmə", "Saqqa-saqqa" oyunları oynanar, "Kəndirbaz"ların həyəcanverici çıxışları insanların qəlbini coşdurardı... Tarixən Novruzda bayram süfrəsi xüsusi həvəslə, diqqətlə hazırlanardı. Bu gün də belədir. Masaya acı və turş nemətlər qoyulmaz, adı "s" hərfi ilə başlayan yeddi löyün yemək şeyləri - təmizlik, xeyirxahlıq və bolluq rəmzi sayılan səməni və Novruzun müqəddəs yeməyi - səməni halvası, su, süd, südlüplov, səbziplov (ümumiyyətlə, bayram süfrəsində plovun olması mütləqdir) və ya sıyıq, səngək (xırda çay daşları düzülmüş təndirdə bişirilmiş nazik çörək), sucuq, süzmə və s. düzülür, bayram xonçası bəzənir. Xonçaya hər cür şirniyyat - paxlava, şəkərbura, şirin qoğal, qatlama (kənd yerlərində fəsəli), rəngbərəng boyanmış yumurtalar, qovurğa, qovut, səməni, ləb-ləbi - badam, qoz, fındıq, püstə, xurma, iydə, innab, kişmiş doldurulur. Novruz süfrəsinə müxtəlif meyvələr - alma, armud, üzüm, heyva, nar düzmək də unudulmur, xonçanın tam mərkəzinə isə səməni qoyulur... Baharı hələ təbiət oyanmadan evlərə-ocaqlara gətirən, yaşıllıq, dirilik rəmzi sayılan, xonçaları bəzəyən səməni, düşünürəm ki, həm də insanın yaşaması üçün ən zəruri qidadan, bərəkətdən - buğda və arpadan, bəzən də çovdardan cücərdildiyinə görə müqəddəs sayılıb... Qız-gəlinlər səməniyə qoruyucu, hifzedici bir qüvvə kimi baxaraq onları gələn baharadək "saxlamasını-qorumasını" diləmiş, ətrafında dövrə vuraraq oxumuşlar: "Səməni, saxla məni, İldə göyərdərəm səni". Rəngbərəng boyanmış yumurtalara gəldikdə isə, deyə bilərik ki, müdriklərimiz yumurtanın Yer kürəsinin kiçildilmiş forması olduğunu zənn edərək bayram süfrəsinin bəzəyinə çevirmiş, yaşıl rəngdə boyanmış yumurtanı Ana torpağın-yaşıllığın, qırmızı rəngdə boyanmışı Günəşin, mavi rənglini isə Göyün-havanın rəmzi kimi düşünmüşlər. Qeyd edək ki, bayram süfrəsinə adı "s" hərfi ilə başlayan yeddi löyün yeyəcək-içəcək şeylərinin qoyulması və ümumiyyətlə, Novruzda bir neçə dəfə təkrar olunan "7" rəqəmi əski türklərin inancına görə müqəddəs sayılır. Milli Kulinariya Mərkəzinin direktoru Tahir Əmiraslanovun ("Novruz"-96, B.,1996) yazdığına görə, ""7" rəqəminin müqəddəsliyi qədimdə azərbaycanlıların allah hesab olunan "Ağ işığa" inamı ilə bağlıdır. "Ağ işıq" kahinləri dəfələrlə müəyyən şəraitdə Allahın onların qarşısında 7 rəngdə görünməsinin şahidi olmuşlar və onlar həmin rəqəmi müqəddəsləşdirmişlər. Sonralar təbiətdə olan səsin özünün 7 hissədən (7 not) ibarət olduğu müəyyən edilmişdir"... Şübhəsiz, həmin inancları göy qurşağının 7 rəngdən, göyün və yerin yeddi qatdan, həftənin yeddi gündən ibarət olması, səməni halvası bişirərkən 7 evdən buğda unu gətirilərək səməninin şirəsilə qarışdırılması, uşaq qorxarkən ona 7 qapı cəftəsinin suyunun içirdilməsi və s. bir daha möhkəmləndirir...

Novruz - bahar bayramı bəşəri, humanist mahiyyət daşıyır. Bu qədim bayramda həyata keçirilən bütün adət-ənənələr yalnız xeyirxahlıq və yaxşılıqdan, mərhəmət və insana sevgidən qaynaqlanır. Novruzda könüllülük prinsipi gözlənilir, hər hansı bir təzyiq, məcburiyyət hallarına yol verilmir. Heç kəs bir-birini qonşusuna pay verməyə, kasıba əl tutmağa, yaşlılara, tənha insanlara baş çəkməyə, bir-birinin evinə qonaq getməyə, küsülüləri barışmağa məcbur etmir...

Qeyd etmək yerinə düşər ki, bəzi mənbələrdə milli bayramımızın tarixi müxtəlif rəqəmlərlə göstərilir. Əcdadlarımızın Qobustan qaya rəsmlərində nəqş etdiyi "Günəşi qarşılama" mərasiminin arxaik ritual təsvirlərinə görə nəticə çıxarsaq, Azərbaycanda Novruz bayramı düz 12 min ildir ki, öz təmtərağı ilə keçirilir...

Şumer abidələrindəki mövsümlə bağlı məlumatlara və əski türk yazılı abidələrindən olan "Bilqamıs" dastanındakı mərasim ünsürlərinə əsaslansaq, əsrarəngiz gözəlliyi ilə fəsillərə naz satan baharın gəlməsilə bağlı keçirilən Novruz bayramının yaranma tarixi 5 min öncəyə aiddir. Lakin bu bayram barədə ilk yazılı məlumat eramızdan əvvəl 505-ci ildən məlumdurg Atəşpərəstlik təliminin və "Avesta"nın yaradıcısı peyğəmbər Zərdüştün katibi Camaspın yazdığına görə, Novruz Zərdüştilik dininin yeddi bayramının ən təntənəlisi olmuşdur. "Novruz" bayramının islamdan əvvəl mövcud olması barədə Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Y.V.Çəmənzəminli, M.S.Ordubadi, Ü.Hacıbəyov, M.H.Təhmasib, N.Nərimanov, Bəhlul Abdulla və başqa qələm sahibləri də öz əsərlərində məlumat vermişlər. Söz dühalarının gəldikləri nəticə isə belə olmuşdur: İslama məxsus dini bayramlar ay təqviminə əsasən hərəkətdədir, yəni ilin müxtəlif günlərinə düşür, "Novruz" bayramı isə günəş təqviminə əsasən hər il eyni günə düşür, yəni martın 21-22-si qeyd olunur. Folklor tədqiqatçısı Ağaverdi Xəlil də mənbələrə əsaslanaraq ("Dədə Qorqud", 2010) Novruzun 2600 il öncə yaradıldığını və günəş təqvimi ilə qeyd edildiyini yazmışdır. Təbii ki, yalnız Günəşi, Göyü Tanrı sanan, türk qadını, oda sitayiş edən atəşpərəst qadın bişirdiyi bayram şirniyyatlarında Günəşi, Ayı, Ulduzu nəqş edə bilərdi. Qoğalın üzərində Günəşin təsviri, şəkərburanın Hilal - Ay formasında bükülməsi, paxlavanın isə Ulduz şəklində kəsilməsi və yaxud "üçqulaq" deyilən, eynilə ulduzabənzər, şəkər və qozdan hazırlanan şirniyyat-paxlava heyrətamizdir!..

Dərin fəlsəfi məzmunlu rübailəri ilə tanınan görkəmli filosof - şair Ömər Xəyyam da "Novruznamə" adlı əsərində bu qədim xalq bayramından bəhs edir, ona qədər "Novruz" haqqında yazan müəlliflərə və astronomik araşdırmalara istinadən, Azərbaycan türklərinin, eləcə də bir sıra müsəlman xalqların - özbək, tacik, qırğız, qazax, tatar, fars və başqalarının əziz günləri olan yeni il-yeni gün bayramının yaranmasını günəş təqvimi ilə əlaqələndirir. Yəni, Novruz bayramı Günəşin iki dövrü ilə bağlıdır. "Birinci dövr belədir: 365 gün və sutkadan bir qədər keçdikdə Günəş Qoç bürcünün ilk dəqiqələrinə qayıdır. Bu dövr ildən-ilə qısalır". Təsadüfi deyil ki, görkəmli siyasətçi Nizamülmülk XI əsrin məşhur tarixi - ədəbi abidəsi olan "Siyasətnamə" adlı əsərində yazırdı ki, "Əcəm (qeyri-ərəb xalqlar - Azərbaycan, İran) hökmdarlarının adəti imiş ki, Mehrqan (mehr - sentyabr ayının 21 - 22-si) və Novruz (martın 21-22-si) günlərində şah xalq üçün qəbul düzəldər və o gün heç kəsi həbs etdirməzmiş. Bir neçə gün əvvəl münadi (carçı məmur - E.F.) car çəkib deyərdi: "Filan günə hazırlaşın!" Hər kəs də o günə öz hazırlığını görərdi.

Bu gün də Azərbaycanda Novruz bayramı yüksək təntənə ilə, böyük coşğu və sevinclə, bütün adət-ənənələrilə keçirilir. Tarixən qadağalara və repressiyalara uğrayan milli bayramımız 1967-ci ildə böyük ziyalımız Şıxəli Qurbanovun səyilə dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Sonralar yenidən qadağalara məruz qalan milli bayramı Ümummilli lider, XX əsrin nəhəng siyasi xadimi Heydər Əliyev xalqına - öz sahibinə qaytardı, onun yüksək hərarət və coşğu ilə qeyd olunması üçün sərəncamlar imzaladı, şəxsən elin bayram şənliklərində iştirak etdi, insanlara sevinc, fərəh hissi yaşatdı. Həmin ənənəni bu gün Ölkə başçımız İlham Əliyev uğurla davam etdirir. Azərbaycan mədəniyyətinin böyük hamisi, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban xanım Əliyeva isə bir az da irəli gedərək 2010-cu ildə keçirilən Beynəlxalq muğam festivalına YUNESKO-nun Ümumdünya mədəni irs siyahısına daxil etdirdiyi İçərişəhərdə məhz bu milli bayram günlərində start verdirməklə Azərbaycanı, möhtəşəm, tarixi Novruz bayramını və əsrarəngiz muğamlarımızı dünyaya bir daha yaxından tanıtdı... YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri həm də göstərdi ki, bu xalqın bayramları, adət-ənənələri, hətta ən adi istək və arzuları belə xoş niyyətlər üzərində boy verib... Xarici ölkələrdən muğamlarımızı dinləməyə gələn qonaqlar onu da gördülər ki, bu əziz bayramın bütün xüsusiyyətləri, Azərbaycanın milli mətbəx mədəniyyəti onun süfrəsində bütün incəliklərinə qədər əks olunur. Novruz sırf əkinçiliyə, torpağa, insana məhəbbət, yazın gəlişinə, torpağın yeni əkininə, məhsul bolluğuna, bərəkətə və firavan həyata çağırış bayramıdır və bu xalq şənliyinin əkinçiliyə, məhsuldarlığa çağırış xüsusiyyəti bu gün də yaşamaqdadır. Dünyanın xristian dininə itaət edən əksər xalqları yeni ildə külli miqdarda həmişəyaşıl, cavan küknar ağaclarını kəsdikləri halda, Azərbaycan xalqı baharda, yeni il - Novruz bayramında iməcilik tədbirləri keçirir, minlərlə ağac əkir, elliklə bağ salır, hər evdə bayramın ən mühüm atributu olan səməni - buğda, arpa, çovdar göyərdilir.

Zərdüşt peyğəmbərin katibi Camasp tərəfindən yazıya alınmış Zərdüştizmin dini kitabı "Avesta"da, daha sonra eramızın XI əsrində Nizamülmülkün "Siyasətnamə"sində adı çəkilən yaz bayramının - Novruzun tarixin ağır sınaqlarından keçərək çağımızadək gəlib çatması, göründüyü kimi, onun əkinçilik, bolluq, firavanlıq, xeyirxahlıq missiyası ilə bağlı olmuşdur. Hər ilimiz, baharımız telli, selli, sünbüllü, güllü-çiçəkli, bir-birindən gözəl gəlsin. Qaşlarının düyünü açılsın böyük Vətənimizin, ana torpağımız, yurd yerlərimiz yeni ilin axır çərşənbəsinədək düşmən tapdağından azad olunsun... Cıdır düzündə möhtəşəm bir bayram tonqalı çataq, növbəti Muğam festivalının sədaları da bu tonqal başından yüksəlsin, düşmənin qulaqlarını kar eləsin, inşaallah!

Esmira Fuad (Şükürova)

Ədalət.- 2011.- 2 mart.- S. 8.