Bərəkətli çörək muzeyləri

Çörəyin tarixi bəşəriyyətin yarandığı gündən başlayır. Bu gün dünyanın elə bir ölkəsi yoxdur ki, orada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çörəklə bağlı əlamətlərə rast gəlinməsin. Tarixi mənbələrdə İraqın şimalında tapılan ilk mədəni buğdanın eramızdan əvvəl onuncu minilliyin ikinci yarısına aid olması göstərilir. Mənbələrdə həmçinin eramızdan əvvəl 2-3-cü minillikdə Misirdə 3 buğda növünün əkildiyi qeyd olunur.

Ölkəmizdə də aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı daşlaşmış buğda növləri eramızdan əvvəl 6-7 minilliyə aid edilir. Bütün sivil mədəniyyət sahiblərində olduğu kimi bərəkətinə and içdiyimiz çörəyə hörmət və ehtiram daim xalqımızın da qan yaddaşında olmuş və ənənə bu gün də davam etməkdədir. Bu müqəddəs nemətə ehtiram həm folklorumuzda, həm də ədəbiyyatımızda öz əksini daim tapıb. Yəqin ki, hər birimiz çörəyə qarşı hörmətsizlik edənin axırının heç də yaxşı gəlmədiyinin dəfələrlə şahidi olmuşuq. Əksər xalqlar müqəddəs neməti daha əziz tutaraq mövcud ənənələri gələcək nəsillərə ötürmək, milli əxlaqi dəyərlərin daha geniş və məzmunlu təbliği məqsədi ilə çörək muzeyləri yaratmışlar. Bu sıralamada biz də fəxrlə ölkəmizin adını çəkə bilərik...

Bu məqamda xüsusi qeyd edilməlidir ki, 1980-cı ildə ölkəmizdə muzeylərin fəaliyyətinə sanki ikinci nəfəs verilmişdi. Həmin il hökumətin qərarına uyğun olaraq müxtəlif məzmunlu, xüsusən də diyarşünaslıq muzeylərinin yaradılmasına start verildi. Bu illər qeyri-adi muzeylərin yaradılması ilə yaddaşlarda qalır. Ağdam Çörək muzeyi, Lerik Uzunömürlülər Muzeyi, Zəngilan Daş heykəllər muzeyi adıçəkilən illərin məhsulu idi. Məlumat üçün bildirək ki, hazırda ölkəmizdə 146 muzey və 30 şəkil qalereyası fəaliyyətdədir. 146 muzeydən 138-i (21 filial da daxil olmaqla) Mədəniyyət Nazirliyinin, 4 muzey Milli Elmlər Akademiyasının, qalanları isə digər nazirlik və idarələrin tabeliyində olduğu deyilir.

Çörək muzeyləri ilə bağlı apardığımız araşdırmalardan bizə belə məlum oldu ki, dünyada çörək muzeylərinin tarixi ötən əsrin ortalarından başlayır. İsveçrə, Almaniya, Fransa, Hollandiya, Latviya, Rusiya, Ukrayna, Braziliya, Moldova, İsrail, Belçika, Polşa, Portuqaliya, Yunanıstan, o cümlədən Azərbaycan da daxil olmaqla hazırda 15 ölkədə 21 muzey fəaliyyətdədir. 22-ci muzeyin Belorusun paytaxtı Minskdə, 2013-cü ildə istifadəyə veriləcəyi deyilir. Çörək muzeyləri forma və məzmununa görə fərqlənir. Yəni müvafiq dövlət statusu almış və dövlət büdcəsindən maliyyələşən muzeylər, hüquqi-fiziki şəxslərə məxsus və rəsmi dövlət qeydiyyatına alınmış muzeylər, o cümlədən təhsil ocaqlarında yaradılmış muzeylər. Birinci iki qrupa aid muzeylər eksponat fondunun zənginliyinə görə seçilir. Bəzi hallarda özəl struktur tərəfindən yaradılan muzeylərə də rəsmi status verilir. Və turist marşrutlarına salınır.

Təhsil müəssisələrində yaradılan muzeylər uşaqların təlim-tərbiyyəsində ciddi rol oynasa da onun eksponat fondu elə də zəngin olmur və muzeyin muhafizəsi, habelə eksponatların qorunması tələb olunan səviyyədə keçirilmir. Qeyd etməliyik ki, dünyada ilk çörək muzeyi İsveçrənin Sürix şəhərində şəhər sakini Mişel Veren tərəfindən 1940-cı ildə yaradılmışdır. M.Verenin şəxsi mənzilində yaradılan muzeydə qədim Misirdə, Romada və dünyanın digər ölkələrində bişirilən çörək nümunələri indi də nümayiş olunur. Muzeydə həmçinin daş dövrünə aid, eramızdan 6 min əvvəl çörək mayası olmadan bişirilmiş çörək nümunəsi də sərgilənir. Bu nadir eksponat suyu qurumuş göldə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir. Dünyada ikinci, bəzi mənbələrdə birinci göstərilən Almaniyanın Ulm şəhərindəki Çörək muzeyi 1955-ci ildən fəaliyyətdədir. Muzeyin adının daim birinci sırada çəkilməsini onun ilk rəsmi dövlət statusu alması ilə baglı olduğu deyilir. Hazırda muzeydə 18500 eksponat, çörək və çörək məmulatlarının hazırlanma texnologiyaları, çörəkbişirmə ilə bağlı tarixi sənədlər və qədim eksponatlar nümayiş olunur. Ulm şəhəri Dunay çayının sahilində yerləşir.

Muzey şəxsi olsada, amma qeyri-kommersiya xarakteri daşıyır. Muzeyə giriş pulludur. Əldə olunan gəlirlə maarifləndirmə işi aparılır. Əlavə olaraq kitablar, bukletlər nəşr edilir, eksponatların mühafizəsi həyata keçirilir. Muzeyin yaradılma ideyası şəhər sakini antifaşist Villi Ay-Zelenə məxsusdur. Ulm şəhəri həm də görkəmli fizik Albert Eynşteynin vətəni kimi tarixə düşmüşdür. İki nümayiş zalından ibarət olan muzey də, həm də çörək-bulka məmulatlarının bişirilmə texnologiyasına həsr olunmuş zəngin kitabxanada fəaliyyətdədir. Qədim un dəyirmanında yerləşən Fransa Çörək muzeyi isə 1972-ci ildən ziyarətçilərin istifadəsindədir. Burada müxtəlif əmək alətləri qədim çörək nümunələri, çörəkdən bəhs edən kitablar nümayiş olunur. Muzeydəki eksponatların sayı 1000-i keçir. 1983-cü ildən istifadəyə verilən Kiyev Çörək muzeyi isə bir qədər fərqlənir. Yəni muzeyə gələnlər mövcud olmuş çörək nümunələrindən dada bilərlər. Muzeyin ərazisində istifadəyə verilmiş çörəkxanada bütün növ qədim və yeni nümunələr bişirilir. Və satışa çıxarılır. Kiyev muzeyində "Leninqrad mühasirəsində" bişirilən çörəkdən tutmuş, "kosmos"da yeyilən çörəyədək nümayiş olunur. Muzeydə habelə Ukraynanın bütün vilayətlərindən toplanılmış 100-dək çörək nümunəsi, ABŞ, Fransa, Almaniya və digər ölkələrin çörək nümunələri də nümayiş olunur. Ekoloji-naturalist mərkəz tərəfindən yaradılan muzeyin əsas məqsədi çörəyə və biçinçi əməyinə hörmət və ehtiram hissini aşılamaq, qədim ənənələri yaşatmaqdır.

Ukraynada ikinci çörək muzeyi Vinnitsa şəhərindədir. Muzey bu gün baxımsızlıq ucbatında məhvolma təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Bu gün muzeydə saxlanılan 700 eksponatdan 500-dək hissəsi sıradan çıxmışdır. Muzeydə qədim külək dəyirmanı da vardır. Ukraynadakı üçüncü çörək muzeyi Odessa şəhərindədir. "Odessa Çörək" MMC tərəfindən yaradılan muzeydə "Çörəkbişirmə tarixi" , "Çar dövründəki çörəkbişirmə mədəniyyəti", "İnqilab dövrü çörək bişirmə", "Çörək bişirmə mədəniyyəti İkinci Dünya müharibəsi dövründə", "Müasir Odessanı çörək bişirmə mədəniyyəti" mövzusunda ekspozisiyaları nümayiş olunur. Muzey eksponatları içərisində II Yekatirina dövründə verilmiş əmrlər və digər sənədlər də diqqəti çəkir. Muzey hələlik rəsmi dövlət statusu almamışdır. Rusiyanın 3 şəhərində - Sankt-Peterburq, Gəlincik və Bolqar şəhərində bu tipli muzey fəaliyyətdədir.

Rusiya Federasiyasında birinci olan muzey-Sankt-Peterburq Çörək Muzeyi 1988-ci ildə istifadəyə Mixail Qlazumutski tərəfindən verilsə də, dövlət statusunu yalnız 1993-cü ildə ala bilmişdir. Hazırda muzeydə 14 000 eksponat nümayiş olunur. 2010-cu ildə isə Rusiyada daha iki muzey Krasnodar diyarının Gəlincik şəhərində Çörək və Şərab müzeyi, o cümlədən Tatarıstan Muxtar Respublikasının Bolqar Şəhərində Çörək muzeyi istifadəyə verilmişdir. Bu muzeyin tərkibində çörəkxana, at tövləsi və dəmirçi emalatxanası vardır. 2011-ci ilin yanvarında muzeyə Hollandiyadan qədim un dəyirmanı da gətirilmişdir. Xatırladaq ki, adıçəkilən şəhər X-XVII əsrlərdə bu ərazilərdə yerləşən Volqa Bulqarlarının paytaxtı olmuşdur. Muzeyin həyətində habelə külək dəyirmanı, dəyirmançı evi və həyətyanı sahələr vardır. Maraqlı cəhət ondadır ki, turistlər hətta özləri burada çörək bişirə bilərlər. Əlavə olaraq bayramların keçirilməsi üçün meydançanın, restoranın və dükan-bazarda istifadəyə veriləcəyi bildirilir. Muzey kompleksi Tatarıstanın paytaxtı Kazan şəhərindən 140 kilometr aralıda yerləşir. Moldovadakı muzey isə Oknitsa rayonu Qraunitsa kəndindəki məktəbdə fəaliyyət göstərir. Bəzi mənbələr Belçika və Hollandiyada da çörək muzeyinin olduğunu qeyd edirlər. "Daqon" Çörək muzeyi ilk dəfə 1966-cı ildə rəsmi status aldıqdan sonra ziyarətçilərə açıq elan edilmişdir. Muzeyin yaradılmasının təşəbbüskarı yerli iş adamı Geyven Gext həmin ildə öz taxıl elevatorunun birinci mərhələsini istifadəyə vermişdi. Əvvəlcə müəssisənin inzibati binasında yerləşən muzeyə sonralar ayrıca bina inşa edilmişdir. Muzeyə giriş pulsuz olsa da, hər gün ancaq 30 dəqiqə açıq olur. İlk dəfə olaraq ziyarətə gələnlərə müəssisənin yaranmasına həsr olunmuş qısa metrajlı film göstərilir. İlk dövrlərdən başlamış son dövrlərədək müəssisənin inkişaf tarixi, bütün texnoloji proseslər filmdə öz əksini tapmışdır.

Məlumatlarda o da bildirilir ki, Xayfa şəhərinin inkişafında əsas xidmət məhz Geyven Gextə düşür. Hazırda muzey məhz Geyven Gextin adını daşıyan fond tərəfindən maliyyələşdirilir. Latviyadakı çörək muzeyi Latqaliya ərazi vahidliyinin Aqlon kəndində fəaliyyət göstərir. Bu kənddə həm də qədim katolik kilsəsi fəaliyyətdədir. Yerli özünüidarəetmə orqanının keçmiş üzvü Via Antsane tərəfindən yaradılmış muzeydə onlarca çörək növləri nümayiş etdirilməklə yanaşı həm də turistlərə dadmaqda təklif olunur. Hazırda həmin kənd turist marşrutlarına salınıb. Yeni, özü də konservantsız undan hazırlanan çörəyin ətri bəzən bütün kəndə yayıldığı deyilir. Muzey ötən əsrin sonlarından ziyarətçilərin ixtiyarına verilib. Yunanıstan Çörək muzeyi paytaxt Afinadan xeyli aralıda olan ucqar kənddə yerli folklor qrupu tərəfindən 1982-ci ildən fəaliyyətdədir. Muzeydə yerli çörək və buğda növləri ilə yanaşı, çörək bişirmə texnologiyalarında nümayiş olunur. Polşa Çörək muzeyi isə 2000-ci ildə "İzi" şirkətinin rəhbəri Pyotr Mankeviçin təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. P.Mankeviçin yaratdığı şirkət məhz çörəkbişirmədə istifadə olunan texnologiyaların istehsalı ilə məşğuldur və muzeyin eksponatlarının əksəriyyətində məhz onun istehsal etdiyi mexanizmlərdir.

Portuqaliyanın Seya yaşayış məntəqəsində 1996-cı ildən istifadəyə verilən muzey yerli tarixçilərin təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. 2200 eksponat fondu olan muzeydə Portuqaliyanın çörəkbişirmə mədəniyyəti və tarixini əks etdirən eksponatlar nümayiş olunur. 10 min kv/m ərazidə inşa edilən muzey kompleksində sərgi salonları, restoran fəaliyyət göstərir. Serbiya Çörək muzeyinin tarixi isə 1995-ci ildən başlayır. Peçintsa yaşayış məntəqəsində fəaliyyət göstərən muzeydə Serbiyanın çörək mədəniyyətini əks etdirən eksponatlar muzeydə nümayiş olunur. Muzeyin əsası rəssam Slobodan Eremic-Eremiya tərəfindən qoyulub. Araşdırmalar zamanı diqqətimizi çəkən məqamlardan biri də "Buğdadan çörəyə" proqramı çərçivəsində keçirilən Beynəlxalq Çörək bayramı idi. Artıq dördüncü dəfə keçirilən festival ənənəvi olaraq Sloveniyanın Novi-Sad şəhərində keçirilir. Burada çörək məmulatları ilə yanaşı çörək bişirmədə tətbiq olunan yeni innovasiyalar, texnologiyalar sərgilənir. Belə bir tədbir ənənəvi olaraq "Balkankult Fondu" tərəfindən ən qədim çörək muzeyinin fəaliyyət göstərdiyi şəhərdə- Almaniyanın Ulm şəhərində də baş tutur. Yuxarıda sadaladığımız muzeylər arasında bizim üçün əlçatanı və yaxını ölkəmizdə yeganə olan Ağdam Çörək muzeyi idi. Vaxtı ilə Ağdamın məşhur "Çörək muzeyi" köhnə dəyirmanın ciddi restavrasiya edilməsindən sonra 1983-cü ilin sonlarından ziyarətçilərin istifadəsinə verilmişdi. Ağdam Çörək muzeyi keçmiş SSRİ məkanında birinci rəsmi status almış muzey sayılırdı. Muzeyin 2800-ə yaxın eksponatı arasında Ağdam ərazisindəki "Çalağan təpədə" arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş və yaşı 3000 ildən artıq olan daşlaşmış buğda da var idi. Keçmiş SSRİ-nin paytaxt şəhərlərində bişirilən 300-dən artıq çörək nümunəsi muzeydə sərgilənirdi.

Muzeyin eksponat fondunun yaradılmasında akademik İmam Mustafayevin, iqtisad elmləri doktoru, professor Əbülfəz Qasımovun (Bərəkət) və bir çox ziyalılarımızın müstəsna rolu olub. Həmin illərdə muzeydə respublikanın bütün bölgələrindən çörək növləri toplanmışdı. Gədəbəy rayonundan isə qədim tarixə malik 16 əkinçilik avadanlığı muzeyin eksponat fonduna hədiyyə edilmişdi. Dəyirmanın təhnəsi də o vaxtı bərpa edilmiş və dəyirman ümumən işlək vəziyyətə gətirilmişdi. Agdamda görülən işlərin əsas təşəbbüskarı isə həmin dövrdə rayon partiya komitəsinin birinci katibi işləmiş görkəmli ziyalı Sadıq Murtuzayev idi. Baxımsızlıqdan dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşən dəyirman binası məhz onun sayəsində bir il ərzində əsaslı təmir edilmiş, ətrafı abadlaşdırılmışdı. Muzeyə bitişik ərazidə təndirxanası olan "Sünbül" kafesi həm də ziyarətçilərə xidmət göstərirdi. Ağdam muzeyi 1983-cü ildə rəsmi status almış və muzeyin ilk direktoru da tanınmış telejurnalist Allahverdi Əsədov olmuşdu. Ondan sonra muzeyə Ofelya Zeynalova, Nadir Quliyev rəhbərlik etmişlər. Muzeyin sonuncu direktoru isə Hafiz Əliyev olmuşdur. Yeddi nəfərlik ştat cədvəlində iki elmi işçi, üç bələdçi, bir dəyirmançı vəzifəsi var idi.

Həmin illərdə keçmiş SSRİ-yə daxil olan respublikaların yüzlərcə vətəndaşı muzeyi ziyarətə gəlmişdilər. Bu minvalla muzeyin fəaliyyəti 1991-ci ilin sonunadək davam elədi... Mənfur erməni silahlı dəstələrinin 1992-ci ilin yazında muzeyə atdığı "Qrad" mərmisi muzeydə yanğına səbəb oldu. Və bununla da muzeyin fəaliyyəti dayandı... Biz bu yazıda hazırda dünyada fəaliyyətdə olan çörək muzeyləri barəsində məlumat verdik. Həm də öz çörək muzeyimiz barəsində. Yazıda yer alan muzeylərin yalnız biri, yəni Ağdam Çörək Muzeyi fəaliyyət göstərmir. Bu və digər məqamlara növbəti yazıda aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Vüqar Tofiqli

Ədalət.- 2011.- 3 mart.- S. 5.