Novruz Bayramı: milli-mənəvi şifrəmiz, qlobal kulturoloji dəyərimiz

Azərbaycan dövlətinin səyi nəticəsində iki il bundan əvvəl YUNESKO-nun xüsusi qərarına əsasən Novruz bayramı bəşəriyyətin qeyri-maddi sərvətlər siyahısına daxil edildi. Məhz qlobal miqyasda atılan bu ciddi addımdan sonra dünya tərəfindən milli sivilizasiyamızın bu ayrılmaz kulturoloji atributuna maraq get-gedə artır.

Bəs biz necə, qonşu xalqların da şərik çıxmaq istədiyi bu mükəmməl kulturoloji dəyərimizi kifayət qədər tanıyırıqmı, dünyada təbliğ edirikmi? İndiki yeni nəsil və gələcək övladlarımız milli-etnik mədəniyyət - sivilizasiya kodlarımızı özündə gizlədən bu mürəkkəb dəyərlər sisteminin mahiyyətini lazımınca anlaya, öyrənə bilərlərmi? Zənnimizcə, etnoqraflardan tutmuş, folklorşünas və kulturoloqlara qədər, əksər yaradıcı-intellektual düşüncə adamları bu aktual məsələdə özünün bilgilərini ortaya qoymalıdırlar.

Bu baxımdan düşünürük ki, hazırladığımız material ictimai-mədəni maarifçilik mənada da qəbul oluna bilər, əksinə, məsələ ilə bağlı yeni polemikalara geniş imkan yaradan bir yazı da...

Novruzun ulu tarixi

Mart ayı girər-girməz Azərbaycanda və qonşu ölkələrin əksəriyyətində qədim Şərq bayramına - Novruz adlanan yeni ili qarşılama mərasiminə ciddi hazırlıqlar başlanır. Novruz xalqımızın ən qədim bayramlarından sayılır və bizim milli-etnik həyat tərzimiz, məişətimiz, adət-ənənələr və inanclarımızın kökləri, ulu qaynaqları ilə bağlıdır. Doğrudur, bir sıra insanlar Novruz bayramının yaranmasını tarixi-dini proseslərin məntiqi ardıcıllığı ilə əlaqələndirməyə çalışırlar. Bu mövqeydə olanların baxışları mübahisəli olsa da, hər halda, yanlış sayıla bilməz, elmi axtarışlar, polemik müqayisələr vasitəsilə dəqiqləşdirmələrə ehtiyacı var.

Novruz bayramının yaranması, ayrı-ayrı görüş və etiqadlarla əlaqəsi, onun Zərdüştlük - Avesta, yaxud İslam - müsəlman mədəniyyəti qaynaqları ilə bağlılığı əsrlər boyu tarixçi alimləri, etnoqrafları, folklorşünasları, hətta ədəbiyyatçıları, filoloqları düşündürmüş, indilərdə isə kulturoloqlar arasında böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur. Fikrimizcə, Azərbaycan xalqının təşəkkül tapdığı vaxtlardan etibarən yaranmağa başlamış, özündə bu dövrə qədər və sonra formalaşmış əksər dünyagörüşləri birləşdirmiş, bu günə gəlib çatmış və millətimiz yaşadıqca böyük sevinclə qarşılanacaq Novruz bayramı Şərq əhəmiyyətli, lakin milli-etnik hadisə kimi qəbul olunmalıdır. Milli sivilizasiya və mədəniyyət tariximizin ayrılmaz hissəsi olaraq götürülməsi daha düzgün yanaşma sayılan bu bayram etnik-kulturoloji düşüncəmizdə, ictimai-mədəni həyatımızda, mədəniyyətimizdə, mənəviyyatımızda, fəlsəfi-estetik fikrimizdə, ən əsası isə toplumuzun yaşam tərzində oturuşmuş dəyərlər toplusudur.

Sərhədləri, əsrləri, nəsilləri aşaraq millətlərin və xalqların dünyəvi bayramına çevirdikcə, əksər Şərq toplumlarının nümayəndələri Novruzu öz məişəti, mədəniyyəti, adət-ənənələri ilə bağlamağa çalışmışdır. Məhz buna görə də bu ümumi bayram barədə Şərq dünyasında müxtəlif mülahizələr, adət-ənənələr, mərasimlər, əfsanələr, rəvayətlər yaranmışdır. Türksoylu və farsdilli xalqlar Novruza özlərinin milli-bədii ornamentlərini qatmış, onu özünəməxsus ümumxalq şənliyinə çevirmişlər.

"Novruz" sözü qədim "Avesta" dilində "təzə gün", "yeni ruzi" deməkdir. Bu mənada Novruz bayramının ruzi, məhsul, nemət ilə bağlılığına şübhə ola bilməz. Şərq xalqları, xüsusən də azərbaycanlılar Novruzu yeni ilin başlanğıcı hesab edərək, onu bolluq, bərəkət və firavanlığın əzəli kimi rəmzləşdiriblər.

İnsanlar hər il mart ayının ikinci yarısında bu gözəl bayramı baharın gəlişi kimi təmtəraqla qarşılayıblar və indi də bu ənənə davam etdirilir. Təbiətin oyanması, fəsillərin yerdəyişməsi, torpağın oyanması, insanların canlanması, günlərin bərabərləşməsi kimi bir çox planetar və kosmik hadisələrin obrazlı ifadəsi kimi də şənlik formasına salınan bu bayram insan cəmiyyətinin sivilləşməsinə sanki böyük bir işarədir. Əsrlər boyu nəsillər tərəfindən unudulmayan, heç vaxt köhnəlməyən, yaddaşlarda yaşaya-yaşaya, bu günümüzə qədər gələrək yetərincə cilalanmış və daha da gözəlləşmiş Novruz qədimlərdən üzübəri ulu əcdadlarımızın ən əsas əski bayramlarından sayılmış, insana həyat verən dörd ünsürün - Suyun, Odun, Yelin (Havanın), Torpağın isinməsi, "dirilməsi" istəyi ilə bağlıdır.

Xalqımızın ən əski inamlarına görə, elə-obaya fayda verməyən hər bir şey "ölü" hesab olunurdu. Qışda torpağın nemətlərdən məhrum olması - məhsul verməsini "dayandırması", onun "donması" insanın ən zəruri tələbatından əlindən çıxması kimi başa düşülürdü. Yay-payız mövsümündə əldə edilən azuqə ehtiyatı tükəndikcə, qədim insanda torpağı oyatmaq, əkib-becərmək istəyi artırdı. Ana torpaq "dirilmirdi", oyanmırdı. Tarlaların, bağ-bağçaların, yerin oyanmasından ötrü isə su, hərarət (istilik, od, Günəş) və yel (hava) gərək idi. Məhz bu arzu-istək ilə bağlı xalqımız lap qədimdən həmin dörd ünsürlə əlaqədar özünün zəngin adət-ənənə, etiqad və ayinlərini yaratmışdır. Təzə ilin başlanmasına dörd həftə qalmış ellikcə bu ayin və etiqadların icra olunmasına qol qoyulurdu...

İlaxır çərşənbələr

Novruza qədərki hər bir çərşənbə təbiətin bir ünsürü ilə əlaqələndirilirdi. Əcdadlarımızın ilkin təsəvvürlərində ilaxır çərşənbələr və ya ilin axır çərşənbələri anlayışları yaranıb müqəddəsləşmişdir. Qədim inamlara görə, hər birində təbiətin dörd ünsüründən biri "dirilmiş" bu çərşənbələrlə bağlı xalq böyük el şənliyi və mərasimlər düzəldirdi. Günübugün də həmin təmtəraqlı mərasimlər ümumxalq şənliyi kimi qeyd olunur. Ayrı-ayrılıqda "Su çərşənbəsi", "Od çərşənbəsi", "Yel çərşənbəsi" və "Torpaq çərşənbəsi" adlandırılan "İlaxır çərşənbələr" insanları məhsul bolluğu yaratmağa, birlik və firavanlığa, halallığa, dostluğun, qardaşlığın sarsılmaz gücünün qüdrətinə inanmağa çağırırdı.

İlaxır çərşənbələrdə əsrlər ötdükcə insanın birgə yaşayışı və xoşbəxtliyi üçün xüsusi, son dərəcə əsas olan dünyagörüşlər yaradılırdı. Bu dünyagörüşlər isə adamları çox pis və zərərli niyyətlərdən, şər əməllərdən - oğurluqdan, riyakarlıqdan, əxlaqsızlıqdan, təkəbbürlülükdən, paxıllıqdan, başqasının var-dövlətinə göz dikməkdən çəkindirir, onları halal zəhmətə çağırır, insanlarda əməyə, torpağa dərin məhəbbət aşılayırdı. Novruz ayin və etiqadlarında ədalətə, mərhəmətə, rəhmə, sevgiyə böyük ehtiram var. İlaxır çərşənbələrin hər birində əzizlənən müqəddəs ünsürlərin il boyu insanın köməyinə gəldiyi barədə inam bu gün də qalır. Bu çərşənbələrin hər biri əcdadlarımızın əziz etiqadları, duyğuları ilə bağlıdır: onları öz dünənimiz, keçmişimiz kimi bilməyə, əməl etməyə hamımız borcluyuq.

Etnoqrafik qeydlərə nəzər salanda, ilaxır çərşənbələr barədə maraqlı məlumatlarla rastlaşırıq. Onların bəziləri ilə yaxından tanışlıq maraqlı nəticələr əldə etməyə imkan yaradır.

Su çərşənbəsi

Boz ayın dörd müqəddəs çərşənbəsinin birincisi "Əzəl çərşənbə" kimi tanınırdı. Xalq arasında ona təzə "doğulan", yeni gələn, "Əvvəl çərşənbə", "Su çərşənbəsi", "Gül çərşənbəsi" də deyirlər. Qədim inamlara görə, əzəl çərşənbədə təzə ilin gəlişi münasibətilə ən əvvəl su təzələnir. Elə buna görə də bu çərşənbə su ilə, suyun təmizlənməsi ilə əlaqələndirilir. Əzəl çərşənbə suya tapınma inamı ilə başladığına görə, bütün insanlar hələ gün doğmamışdan çay, arx, bulaq, yaxud çeşmə üstünə getməli, axar suda əl-üzünü yumalı, bir-birinin üzünə su çiləməli, su üstündə atdanmalı, yaralıların, xəstələrin üstünə su səpməlidirlər ki, il boyu sağlam olsunlar. Çünki əzəl çərşənbənin sübh tezdən köpüklənən ağ suyu bütün dərdlərin dərmanı hesab olunur. Bu vaxt buğdadan səməni qoymaq da vacib sayılır.

Su falı: Su çərşənbəsində sübh tezdən gedib axar sudan - bulaqdan, çaydan, arxdan "lal su" gətirirlər: suyu evə gətirənə qədər heç kimlə bircə kəlmə də kəsmək olmaz. Onu bir neçə piyaləyə töküb saxlayırlar.

Axşam qızlar yığışırlar, hərə öz baxtına üzüyünü saçına sürtüb həmin piyalədəki suya salırlar. Üzük piyalənin divarına toxunub cingildəyir. Üzük neçə dəfə cingildədisə, deməli, onun sahibi olan qız həmin sayda ildən sonra gəlin köçəcək

Od çərşənbəsi

İlaxır çərşənbələrdən ikincisi olan bu çərşənbəyə bəzən "Üsgü çərşənbə", "Üsgü axşamı", yaxud da əzizləmə mənasında "Addı çərşənbə" də deyilir. Od çərşənbəsi əski inamlara bağlı olub günəşə, atəşə, odu qoruyub saxlamaq inamına tapınma ilə əlaqədar yaranıb. Zərdüştlükdən çox-çox əvvəllər də insanlar inanırdılar ki, odu, günəşi əzizləsələr, oxşasalar, təbiət tez isinər, adamlara xoşbəxtlik gətirər.

Bu çərşənbədə oda sitayiş edilir, onun şərəfinə şənliklər təşkil olunurdu. Yazın istisini arzulayan ulu babalarımız od çərşənbəsində sübh tezdən Günəşə qurban aparardılar. Böyük bir tonqal qalayıb günəşin çıxmasını gözləyər, odun şərəfinə nəğmələr söyləyərdilər. Səhər gün doğanda qurbanın - kəhər atın başını kəsərdilər ki, adamlara, elə-obaya xoşbəxtlik, səadət gəlsin.

İnanclardan nümunələr: Ocaq yananda səslənirsə, demək, kimsə sənin sözünü danışır...

Ocağa yanaşanda salam ver, baş əy...

Ocağın tüstüsü üstünə gəlsə sevgilin gözəl olar...

Gün doğanda anadan olan uşaq göyçək, ya da pəhləvan olar...

Çıraq yandıranın çırağı sönməz olar....

Yel çərşənbəsi

El içində Yel çərşənbəsini "küləyi oyadan", "yelli", "Heydər" çərşənbəsi də adlandırırlar. Etiqada görə, bu çərşənbədə oyanan yel və külək ərzi gəzir, oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Yel çərşənbəsində əsən isti və soyuq küləklər yazın gəlişindən xəbər verir. Gün ərzində bir neçə dəfə dəyişən külək yelin özünün təzələnməsi kimi qəbul edilir. O, lazım gələndə, insanları əzizləyir, onlara kömək edir, qəzəblənəndə isə adamları cəzalandırır. Odur ki, külək və yelin şərəfinə üçüncü çərşənbədə böyük mərasim keçirirlər.

Şifahi xalq ədəbiyyatında bu ilaxır çərşənbəylə bağlı çoxsaylı poeziya nümunələrinə rast gəlirik. Məsələn:

Yel əsər, toz qoparar,

Ağacdan qoz qoparar.

Yellə gələn bəlanı,

Yel özü də aparar...

Torpaq çərşənbəsi

Novruz bayramı ərəfəsindəki çərşənbələrin sonuncusu hesab olunur və xalq arasında "İlaxır çərşənbəsi", "Yer çərşənbəsi", "Torpaq çərşənbəsi", "Çərşənbə-suri" kimi də tanınır. Bu çərşənbədə yer oyanır, torpaqda su, istilik və hava normallaşır, beləliklə, yaz əkininə artıq başlamaq olar.

Axır çərşənbə ilaxır çərşənbələrin mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklər ən zəngin olanıdır. Bu vaxt əvvəlki çərşənbələrdə icra olunan bütün ayin və mərasimlər daha şən, böyük xalq şənlikləri kimi təkrar qeyd edilirlər. Mərasim sübh tezdən suya tapınma ayini ilə başlayır. İnsanlar su kənarına gedir, su üstünə atdanır, dərdini, arzusunu axar suya deyir və ondan imdad diləyirlər. Bütün günü davam edən mərasim axşam şənlikləri ilə daha da gurlaşır. Bu axşam üzərlik yandırılır, tonqallar alovlanır, tonqallar üstündən tullanır, bacalardan torbalar sallanır, qurşaq atılır, qulaq falları qurulur. Subaylar qonşu evlərin qapısının arxasında gizlənərək ilk eşitdikləri sözlərə uyğun təzə ildə onları gözləyən hadisələri öncədən bilməyə çalışırlar.

Bəzi bölgələrdə axır çərşənbədə süfrəyə ət və toyuq əvəzinə ancaq balıq verirlər. Bütün ilaxır çərşənbələrdə əsasən yeniyetmə və gənclərdən ibarət xüsusi musiqiçilər dəstəsi axşam qaranlıq düşəndən sonra ev-ev, oba-oba gəzir, çalıb-oxuyurlar. Bir çox hallarda oğlan uşağına qadın paltarı geyindirir, keçəl və kosayla birgə evləri gəzərək çalıb-oynayır, insanların əhval-ruhiyyələrini yüksəldirdilər. Bəxşiş, hədiyyə yığmaq, qurşaq atmaq indi də dəbdən düşməyib

Səməni halvası: Axır çərşənbədə birinci çərşənbədə qoyulan buğdadan göyərmiş səməni təknədə döyülür, suyu çıxarılır və ondan səməni həlimi ilə səməni halvası bişirilir. Bir çox yerlərdə səməni həlimi çərşənbə günü yeddi qapıya paylanılır. Səməni suyundan bişirilən bayram halvası isə çox dadlı və xeyirli hesab edilir. Bunların hər ikisi axır çərşənbənin ən ləziz təamları sayılır

Əsas - Novruz Bayramı mərasimi

Şərq, yəni Hicri-Şəmsi təqvimində yeni ilin başlandığı gün yazda - gecə ilə gündüzün bərabər olduğu günə düşür. Bayram Hicri-Şəmsi təqvimi ilə fərvərdin ayının ilk gününə, indi ölkəmizdə qəbul edilən müasir təqvimə görə martın 20-22, nadir hallarda isə martın 23-ə təsadüf edir. İnsanlar bayrama çox ciddi şəkildə hazırlaşırlar. Yaşayış yerləri, həyət-baca, küçələr silinib-süpürülür, yeni geyim-paltar alınır, bayram şirniyyatı bişirilir, qovğa qovulur. Bayram günlərində dünyasını dəyişmiş qohum-əqrabaların qəbirləri üstünə gedib ruhları yad edilir, məzarlarının başında "Yasin" oxutdurulur. Küsənlər barışır, qohum-qonşu bir-birilərinin evlərinə getməklə əlaqələrini daha da möhkəmləndirirlər. Xüsusilə xəstələr və qocalara diqqət, uşaqlara qayğı artırılır.

Bayram axşamı ailənin bütün üzvləri bir süfrə başına toplaşmalıdır. Süfrədəki insanların sayına görə şam yandırılır və bu zaman hər kəs ürəyində niyyət tutur. Şamı söndürmək günah hesab olunur. Ərinmiş şamın qalıqlarına əsasən niyyət yozulur. Bayramın səhəri sübh tezdən kişi ilə rastlaşmaq yaxşı əlamət sayılır. Əgər rastlaşdığın kişi "yüz il yaşa" desə, deməli, qarşıdakı ildə işlər lap yaxşı gedəcək.

Qohumluq əlaqələri təzəcə yaradılıbsa, oğlan tərəfi qız evinə Novruz xonçası və qurbanlıq qoç aparmalıdır. Bizim günlərdə bayram adət-ənənələrinə bir qədər fərqli riayət olunsa da, əsasən dəyişməz qalıb. Bölgələrimizdə kiçik fərqləri çıxmaq şərtilə Novruz bayramına baxış demək olr ki eynidir.

Bayramın əsas simvolları bunlardır: səməni, rəngə salınmış yumurta, müxtəlif şirniyyatlar, tonqallar, kosa və keçəl, qurşaq atmaq tonqal, meydan oyunları, qovğa və b. Bəzi illərdə Novruz günləri şiə müsəlmanlarının Məhərrəmlik ayındakı Aşura matəm mərasiminə təsadüf etdikdə, keçirilən bayram tədbirlərində müəyyən dəyişikliklər edilir.

Tonqal başında: Şər qarışanda hər həyətdə, yaxud məhəllədə tonqallar yandırılır və tonqal başına toplaşanların hamısı növbə ilə üç dəfə alovun üstündən tullanırlar. Bəzi bölgələrimizdə bayram tonqallarının sayı bir, bəzilərində üç, bir çoxlarında isə yeddiyə çatır. Böyüklər ailənin yaşca kiçik üzvlərini qucaqlarına alıb tonqalın üstündə tullanır, "Köhnə ildəki dərdim-azarım odda yansın!" - deyərək dua edirlər. Bu, bütün azar-bezardan, bədbəxtliklərdən, fəlakətlərdən xilas olmaq, özlərini və yaxın adamlarını ərzində yol verilmiş günahlardan qurtulmaq niyyəti ilə edilir

Millətin kulturoloji şifrəsini bəşəri edək...

YUNESKO-nun "Ümumdünya mədəni və təbii irsinin mühafizəsi haqqında Konvensiya"nın tələblərinə uyğun olaraq, bəşəriyyətin xüsusi siyahısına salınmış, qorunan, daha çox elitar və peşəkar bir incəsənət sahəsi sayılan muğamlarımızdan savayı Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlər sistemində Aşıq sənəti, Novruz Bayramı, xalçaçılıq, milli mətbəx və b. yüksək mədəni irs texnologiyalarımız var ki, onları qloballaşma çağının beynəlqxalq dəyərlərinə çevirməyin vaxtı yetişib. Bütün bu imkanlardan lazımınca yararlanaraq kulturoloji millitəsdiq vasitəsi kimi onları dünyada təbliğ etmək, tanıtmaq imkanımız var. Artıq neçə ildir ki, dövlətimiz tərəfindən yüksək səviyyədə qeyd olunan Bahar bayramının - Novruzun beynəlxalq aləmdə böyük kulturoloji-turistik əks-sədası eşidilməkdədir. Statistik göstəricilərə görə, Novruz bayramı günləri ərəfəsində ölkəmizə əcnəbi turistlərin kütləvi gəlişi müşahidə olunur.

XXI əsrdə isə Novruzu qlobal dünya bayramına çevirməyin vaxtı çoxdan çatıb: nə qədər ki, qonşu dövlətlər onu "özəlləşdirməyib", bu məsələdə Azərbaycan qabağa düşdü: Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili, birinci xanımımız Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə Muğam, Aşıq sənəti, Novruz Bayramı YUNESKO-nun "Ümumdünya mədəni və təbii irsinin mühafizəsi haqqında Konvensiya"nın tələblərinə uyğun olaraq, bəşəriyyətin xüsusi siyahısına salınıb.

Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü ilə isə BMT 21 martı Beynəlxalq Novruz Günü elan edib...

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün hazırlanıb.

Aydın Xan (Əbilov)

Ədalət.- 2011.- 4 mart.- S. 6.