Vaqif Bayatlı Odər: "Onları təəssüf ki, yaza bilməyəcəm"

Şair Vaqif Bayatlı Odərin Milli.Az xəbər portalına müsahibəsi

Onunla hər dəfə gəzdiyi, idman elədiyi yerdə - Şeyx Şamil küçəsindən bir qədər aralıdakı parkda görüşdük. Onu görən, söhbət edən adamlardan biri olduğuma yenə sevindim. Gecəydi. Dedim, ustad, bir yerdə oturaq, bir az söhbət edək. Razılaşmadı. Dedi, qapalı yerdə sıxılıram. Elə burda söhbətləşək. Heç skamyada da oturmadan, ayaq üstə söhbətləşdik. Yaradılışdan, insanın ruhi aləmindən, düşünənlərdən, əql sahiblərindən - bu kimi dəyərli çox şeydən danışdıq...

- Vaqif bəy, özünüzü necə hiss edirsiz, səhhətiniz necədi?

- Özümü, təbiət necəsə, elə. Get-gedə təbiətə qovuşuram. Ümumiyyətlə, bütün insanlar təbiətin bir parçasıdılar. Yəni torpağın, suyun, havanın. Ömrümün sonunda - sonu da demək istəmirəm, hələ xeyli var - təbiətin bir parçası olduğumu hiss edirəm. Yağış yağanda mən də yağıram, ildırım çaxanda mən də çaxıram, ətrafımdakı insanlar dilxor olanda mən də dilxor oluram... Yəni hər şey məndən gəlib keçir. Bu, yazıçı, şairçün yaxşıdı, amma sağlamlıq baxımından ziyanlıdı. Mən təxminən o insana bənzəyirəm ki, elə bil avtomat güllələrindən deşik-deşik olub. Bütün dünya duyğuları məni o cür hər yerimdən deşik-deşik edib.

- Cavanlıqda da bunları hiss edirdiz?

- Hiss edirdim, amma belə duymurdum. Yəni bilmirdim mən beləyəm. Sadəcə indi nəzəri cəhətdən daha yaxşı ifadə edə bilirəm bunu.

- Adətən insanlar yaşlaşdıqca daha çox axirət haqqında düşünürlər. Daha çox "hara gedəcəm" sualı üzərində düşünürlər. Bəs siz - Vaqif Bayatlı Odər...

- Birinci, mən bu yaşda yaşlanmamışam, özümü heç vaxt yaşlı hiss etməmişəm. Özümü həmişə dünyanın ən gənc qocası, ən uşaq insanı, ən uşaq qocası, ən uşaq gənci hesab eləmişəm. Məni ancaq uşaqların, o uşaq gəncin, o uşaq qocanın maraqlandırdığı nə varsa, maraqlandırıb. Ona görə mənim kitabımın adı "Yupyumru bir eşq ilə"di. Elə bil kitabın özü də yumrudu, mən onu yumru görürəm. Elə bir şey yoxdu mənim gözümə yumru görünməsin. Bütün insanlar yumrulana-yumrulana gedirlər...

- Bəs yaxşılıqla pisliyin fərqi də sizinçün eyni dərəcədə yumru görünür?

- Mənimçün pis yoxdu axı. Hərdən mənim pisləri pis görməməyimə görə tənqid edirlər. Niyə mən hər şeyi yaxşı, gözəl görürəm... Ən azı mən insanları görmək istədiyim kimi görürəm. Yəni hamını gözəl görmək istəyirəm, həmişə də elə görürəm. Bizim camaat, ümumiyyətlə, tənqidi qəbul eləmir. Tənqidi aradan qaldırmaqçün həmişə çalışıram dostların, yaxınların yaxşı tərəflərini üzə çıxarım. Onun özünə bəlli olmayan gözəlliyini də tapıb deyirəm. Söhbət xanımdan getmir, həm də kişidən gedir. Onun mənfi tərəflərini gizlətməklə onu daha da gözəlləşdirirəm. Mənim yanımda o adam tamamilə başqa olur.

- Amma sizin yanınızda yaxşı olan biri qıraqda kiməsə pislik eləyə bilər. İnsanlar çox vaxt aktyorluq edirlər. Birinin yanında özünü yaxşı göstərib, başqa birinin, belə deyək, özündən hardasa asılı olan adamın yanında tamam başqa cür göstərə bilər...

- Mən bu fikirlə razı deyiləm, deyirlər, bütün insanlar aktyordu. Hətta Şekspir də bu yalnış ifadəni işlədib. İnsanlar aktyor deyil, hətta ən aktyor sayıla bilən insanlar da haradasa özlərini oynayırlar. Bu dünyaya teatr kimi baxsan, əslində özünü oynayan adamları görərsən. Dəqiq oynayanlar da var, fars oynayanlar da. Belə bir fikir deyim, - bəlkə bu, pedaqoqikada, dünya elmində yoxdu, - insanı tərbiyə eləməyin ən gözəl yolu onu sevməkdi.

- Dostoyevski demiş, dünyanı gözəllik xilas edəcək...

- Dostoyevski onu bir az yarımçıq deyib. Tək gözəllik xilas eləmir. Dostoyevski bunu deməklə səhv eləyib. Cünki gələcəkdə xilas edəcək. Elə Dostoyevskinin yanında olan gözəl xanımlar, onu o vaxt oxuyan xanımlar xilas eləyərdi də. Yəni bu, ədəbi prosesdi. Bu, bir dəfəlik olan bir şey deyil, bir gün gözəllik gəlir hər şeyi xilas edir. Belədə ki, bu, Dostoyevskidən qabaq da, sonra da, hər gün xilas edirdi. Onun yazdığı o gözəl romanlar da hər an o gözəlliyi xilas edirdi.

- Nitsşenin belə bir sözü var: "Əxlaqın pərdələməyə çalışdığı həyat həqiqətlərini sənət açır". Məsələn, bir valideyn övladına "pis yola düşmə, pislik eləmə" deyir, amma arxada özü bunları eləyir. Sənət və əxlaq məsələsi... Sizin dedikləriniz adama elə gəlir sənətə yox, daha çox əxlaqa aiddi...

- Birinci Nitsşedən başlayaq. Nitsşe mənim ən çox sevdiyim filosof yox, şairdi. Yəni filosof şairlərdən biridi. Nitsşenin bu sözündəki həqiqəti onun 100 faiz filosof olmağı qədərdi. Yəni dediyi ifadə elə-belə şairanə deyilən ifadədi. Nitsşe həyatını düzgün qurmadı. Düzgün qurmadı deyəndə, bu, əslində ilahidən gələn şeydi. Öz düşüncəmdə deyirəm, onun fikirlərinin əksəriyyətini bölüşmürəm. Amma o fikirləri şairanə deməyi, qurmağı maraqlı idi. Dünyada çox adamlar var ki, pis bir şeyi də çox yaxşı qurur. Nitsşe də belələrindəndi. Ona maraq da odur ki, o, yaxşı qurur. Amma qurduğu bir şey tam şəkildə qurduğunun səviyyəsində deyil, çox aşağıdadı. İkincisi, məndə sənətdi, əxlaqdı, fəlsəfədi, dünya haqqında düşüncələrdi-bunların sərhədi yoxdu. O vaxt sərhəd olur, o vaxt buna əxlaqçı, bu yazıçı, rəssam, buna filosof deyirlər. Mən həm rəssamam, həm əxlaqçıyam, həm şairəm, həm filosofam. Mən bütün sənətlərin sərhədlərini silməklə məşğulam. O sərhədlər çoxdan yox olub mənimçün. Qarışıb da deməzdim. Hamısının qarışığı desək, düz olmaz. Bunların hamısını ayrı-ayrılıqda qaldırmağa çalışan varlığam.

- Siz dediz, Nitsşe öz həyatın düzgün qurmadı...

- Mən elə demədim. Məsələn, Nitsşe fövqəlinsan ideyasını qoymuşdu, onda Nitsşe mənimçün bir şair kimi maraqlı oldu. Mən onu gənclik vaxtı oxumuşam. Sovet dövründə o heç kimdə yox idi. Yüz manat verib onu o vaxt bir gecəyə oxumuşam. Bir gecəliyə vermişdilər. O vaxt o kitabı məndə tutsaydılar, həbs eləyərdilər. Mənimsə vecimə deyildi - onsuz da məni hər addımda tuturdular. Yenə deyirəm, o, mənimçün bir şair kimi maraqlı oldu. Həyat tərzi də, fikirləri də. Nitsşe Hegelin, Kantın yanında filosof kimi heç nədi. Nitsşe bəzi əsərlərində hətta bunları söyür də. O, şairdi. Mən peşəkar filosof deyəndə Hegeli, Kantı düşünürəm. Amma şair-filosof deyəndə Nitsşeni düşünürəm.

- Bəzən mənə elə gəlir, hansısa insan, yaradıcı insan özü öz həyatını qurmur, seçmir. Elə bil ona bu həyat tərzini seçən, bu ziddiyyətlimi deyək, hansısa asanmı deyək, necə olursa-olsun, ona bu həyat tərzini seçən bir qüvvə var. Yəni bu həyatı o, özü istəmədən yaşayır. Siz öz həyatınızda bu şeylərə rast gəlmisizmi?

- Mən bu fikirdəyəm ki, - mən bunu şeirlərimdə də yazıram - taleyi insana axıra qədər Allah vermir. Bu, mənim fikrimdi. Bu, nə dində var, nə də başqa yerdə. Məsələn, mən fikirləşirəm, əgər Allah bütün insanların həyatını proqramlaşdırsaydı - bu, Allahçün son dərəcə maraqsız olardı. Bax, biz yaradıcı insanlarıq, baxaq, fikir verək. Mənə elə gəlir ki, Allah, insanın o şüursuz dövrü var ey, o dövrdə müəyyən qədər onu idarə edib, sonra isə müəyyən qədər buraxır onun öz ixtiyarına. Arada görür o, çox səfehləyir, balaca düzəliş edir, mənəvi cəhətdən yıxılanda kömək eləyir, yönləndirir. Lakin o, axıra qədər bunlara fikir verir. Bilirəm ki, hər şeyi Allah eləmir, ancaq hər şey Allahın diqqətindədi.

- İradəsindədi?

- İradə sözünü işlətmirəm də mən. Bu, biraz dediyimiz söhbətin mövzusuna dəqiq uyğun gəlir. İradə burda daha geniş anlamdadı. Bu barədə gərək biz ayrıca xeyli danışaq səninlə (gülürük).

- Nə demək istəyirəm. İnsan yaşadıqca həyatında baş verən hadisələr, onu yönləndirən, dəyişən şeylər özündən asılı olmadan baş verir. Elə bil gizli bir əl sənin taleyini idarə eləyir. Qarşına xəyal elədiklərindən tam fərqli şeylər çıxarır, yaxşı ya pis formada. Bütün bunlarla yanaşı, sizə elə gəlmirmi ölüm belə Allahın iradəsilə baş verirsə, deməli, insanın bütün taleyi Allahın əlindədi?

- Görünür, mənim bayaq dediyimə diqqətlə fikir vermədin. Heç nə elə-belə baş vermir. Allah insanı çox maraqlı yaradıb. Əgər belə olsaydı, bayaq Allahın özü üçün çox maraqsız olardı. Dünya mənimçün çox maraqlıdı. Çünki bunun özü göstərir ki, Allah son dərəcə maraqlı düşünür. Bu hələ bizim, - mənim görə bildiyimdi. Bu, hələ onun yaratdığı məxluqun düşüncəsidi. Gör hələ Allahın düşüncə sistemi nə gözəl və nə boydadı. Mən çox cüzi hissəsini görürəm, o, mənimçün çox dəhşətli və gözəldi.

- Təzə çapa hazırladığınız şeirlər kitabında bu fikirləriniz varmı?

- Mənim əvvəlki şeirlərimdə də bunlar var. Mənim şeirlərim, həmişə demişəm, şeir deyil, bu şeirlər dünyadakı bütün şairlərin şeirlərindən fərqlənir. İlahi mənimlə bir sistem yaradır, böyük bir sistem. Hər şeyin sistemi var. Məni də İlahi bir sistem yaradır. Mən İlahinin bütün yaranan sistemləriylə bir əsəriyəm, yazdıqlarımla bir yerdə. Mənə elə gəlir, yazdıqlarımı İlahiylə bir yerdə yazırıq. Bu şeylər əslində heç vaxt deyilməyib.

- Sizə elə gəlir, bir şair olaraq kompleks şəkildə bunu ancaq siz duya bilirsiz?

- Mən bunu şair kimi demirəm. Ola bilsin ki, bunu duyan adamlar var, məndən başqa.

- Kompleks şəklində?

- Bəli. Sən dedin, şair kimi.

- İnsan kimi olsun.

- Hə. Bəlkə də şair kimi təkcə mən duyuram. O zaman səninlə razılaşardım. Amma mən özümü təkcə şair saymıram. Şairlik bilirsən nədi? Şairlik cəmiyyətdən, o ilahi sistemdən ayrılmaqdı. Amma hamısı bir yerdə çox mürəkkəbdi. Mən özümü İlahinin yaratdığı dünyaçı adlandırardım.

- Maraqlı ifadədi...

- Dedim, bir anlıq ağlıma gəldi. Lap dəqiq ifadəsini tapa bilərik. Təxminən mən oyam. Şair mənim bir tərəfimdi, kiçicik bir hissəmdi. Bunu kompleks şəklində duyanlar var. Düşünürəm hardasa məndən də gözəl duyanlar var. Amma yazılı şəkildə mən oxumamışam. Kimsə məndən yaxşı duysun. Çünki bütün insanlar yazmırlar axı. Minlərlə talantlı, ilahiylə bağlı insan var ki, ancaq danışır. Bəlkə də özü öz ürəyiylə danışır. Bəlkə də məndən də gözəl danışır. Sən bu sualı ancaq Allaha verməlisən.

- Təzə şeir kitabınızı nə vaxt görərik inşallah?

- Bu ilin axırı, ya da gələn ilçün.

- Adını müəyyənləşdirmisiz?

- Adını müəyyənləşdirmişdim, amma o ad məni təmin eləmir. Görünür, kitabımın gecikmə səbəbi də odur ki, daha geniş bir ad tapmaq istəyirəm. Bir neçə ad var fikrimdə. Əslində kitabımın bir adı olmayacaq. O biri kitabım da beləydi. Burada bir neçə adlar olacaq. Amma bunlar sistem şəklində necə olacaq bilmirəm.

- Söhbətlərinizin birində dediniz "mən yeganə insanam nəsrdən şeirə gəlmişəm"...

- Mən nasir olmamışam. Sadəcə, birdən oturdum, iki ay ərzində iki dəfə povest yazdım. Sonra da yandırdım, cırdım, tulladım.

- Bəs öz xatirələrinizi yazmaq istəmirsiz?

- Yazmaq istəyirəm. Hətta bir hissəsini yazmışam. Amma mütləq yazacam. Çünki mənim həyatımdan elə gözəl, elə nəhəng insanlar gəlib keçir. Məsələn, Əbülfəz Elçibəylə mən saatlarla, illərlə, on illərlə birgə olmuşam. Onun gizli təşkilatında iştirak eləmişəm. Bayaq səninlə danışdıq. Rəhmətlik Aydın Məmmədovla, Xudu Məmmədovla, indi yadıma düşdükcə deyəcəm. O qədər nəhəng insanlarla Azərbaycandan qıraqda da çox olub tanış olduğum, saatlarla söhbət elədiyim. Bunların hamısını mən yazmalıyam.

- Yazacaqsınızmı onları?

- Onları təəssüf ki, yaza bilməyəcəm.

- Niyə?

- Yazsam da, bəlkə deyəcəm ki, çapa sonra versinlər. Çünki onlar üçün mən o mərhumlardan icazə almalıyam. Təəssüf ki, bu, artıq mümkün deyil.

- Danışdıqlarınızdan anladım ki, sizin xeyli siyasi fəaliyyətiniz olub. Şablon olsa da, belə bir sual verim: ədəbiyyat və siyasət, bu haqda necə düşünürsüz?

- Bilirsən, gülməli şeydi. Bəzən deyirlər, yazar belə olmalıdı, elə olmalıdı, yazar filan şeyi etməlidi, filan şeyi etməməlidi. Mənsə deyirəm: yazar bunu da eləməlidi, onu da. Hətta hamıdan artıq eləyə bilər. Əgər ürəyi istəyirsə, niyə də yox?! Yazar nəyi istəyir eləsin. İstəsə hoppana da bilər, anqıra da bilər, yüyürə də bilər, başqa bir şey də eləyə bilər, əgər başqalarını narahat etmirsə. Yazar odur, onun heç bir düsturu yoxdu. "Edilə bilməz" sözü qoyulan yerdə o, yazar deyil, şair deyil. Yazar bütün düstürları, qayda-qanunları kənara çıxan adamdı. Adam da demək düzgün olmaz, onda bir az balaca çıxar - varlıqdı. Məsələn, mən Dostoyevskiyə, Nitsşeyə, Nizamiyə, Nəsimiyə, Füzuliyə varlıq kimi baxıram. Artıq bunlar adam deyillər.

- Adamlığın fövqündədilər?

- Hə də. Nitsşe insanı fövqəlbəşər adlandırırdı. Mən o dərəcə də fərqləndirmək istəmirəm. Nitsşe bir az çox quraşdırırdı. Ondan da qabaq bu, var idi axı. Nizami İsgəndəri hara aparıb çıxardı? Ən yüksək səviyyəyə. Fövqəlbəşərlik ideyası Nitsşedən qabaq Nizamidə var.

- Nəsimidə də var...

- Nizami Nəsimidən qabaqdı...

- Bu gözəl söhbətimizin sonunda belə bir sual da vermək istərdim. Nə gözləyirsiz ədəbiyyatımızın bu günündən, sabahından?

- Mən ədəbiyyatımızdan çox şey gözləyirəm. Həmişə deyirəm, şeirimizi bir orduya çevirsək, dünyanın ən güclü ordularından biri olar. Mənim bu fikirlərim İngiltərədə də, Amerikada da, hətta Rusiyada da çap olunub. İngilislər bunu qorxmayıb öz ölkələrində çap elədilər. Şeirimiz çox güclüdü, bu haqda istənilən adamla mübahisə edərəm.

- Nədədi onun gücü?

- Gərək səninlə ayrıca oturaq əvvəlcə dünya şeirindən danışaq, sonra öz şeirimizdən. Bəzi insanlar öz ətrafındakı şairləri görüb elə bilirlər şeirimiz budur. Mən təkcə bunları demirəm. Dədə Qorquddan bəri, Nizamidən, Nəsimidən, Füzulidən... Dədə Qorquda bax, bir sistemdi. Sosializm, kapitalizm kimi bir sistem. Mən cəsarətlə deyirəm: Dədə Qorqud tamamilə başqa bir sivilizasiyadı. Füzuli tamamilə başqa bir sivilizasiya, Nizami başqa, Nəsimi tamam başqa. Bunlar hamısı nəhəng universitetlərdi. Dədə Qorqud universitet yox, universitetlər universitetidi. Amma nəsrimiz yeni yaranıb. Əslində bizdə mənzum nəsr olub. Mən Nizamini daha çox nasir sayıram həm də. İndiki nəsrimiz praktik, Avropadan alınma şəkildə hələlik təzədi. Amma elə fikirləşirəm ədəbiyyatımız çox sürətlə inkişaf edir. Şeirimiz onsuz da çox güclüdü. Nəsrimiz şeirimizdən çox-çox geridə qalır. Yəqin bir yüz il də geri qalacaq. Sevinirəm nəsrimiz çox sürətlə inkişaf edir. Xüsusən yeni nəsr cəhdləri. Oxuyuram, çox ləzzət eləyir. Yazılanlardan daha çox, cəhdlərin özü mənə daha maraqlı gəlir. Görürəm, çalışırlar, çırpınırlar, boğula-boğula üzmək öyrənirlər. Ölüm-dirim savaşı - ən gözəli də budur.

Ədalət.- 2011.- 29 mart.- S. 7.