YADDAN ÇIXMAZ QARABAĞ

Paris məzarlığında Qarabağ torpağına dönmüş Ceyhun bəy Hacıbəylinin, cümlə qürbətçilərin xatirəsinə

Şuranın ulduz papaqlı süvarilərinin atlarının kişnərtisi Qarabağ bəylərini də yerindən-yurdundan pərən-pərən salmışdı. Xanzadələri, bəyzadələri həyət-bacasında güllələyən kəmfürsətlərin əlindən Əlpənahlılar da az qaçıb, üz qaçıb, gəlib Parisə yerləşmişdi. Bütün qürbətçilər kimi onlar da üzü vətənə sarı çəkilməyə başlamışdı. Üzdən şuxluğu soyunmuş, içdən zəfəran rəngli alt paltarı geyinmiş qürbətçilər az müddətdə bir-birlərini tapıb həyan olmağa başlamışdı. Vətən yetimlərinin ağsaqqalına çevrilmiş Əlipənah bəyin işlətdiyi çay evi onların isinə bildiyi ocağa dönmüşdü. Birliklərini diriliklərinə döndərib özlərini birtəhər ovudurdular. Necə olsa yenə qürbət zərbəsini həkləyir, yazıqları bir-bir təkləyirdi. Bu dəfə də növbə Əlpənah bəyə çatmışdı. Dağdan ağır kişinin özü qov kimi yüngülləşmiş, balışı qurşun kimi ağırlaşmışdı. Qənşərindəki, rəhmətlik atasının çərkəzi libasdakı zəhmli şəkli də kömək əlini uzada bilmirdi. Halbuki əvvəllər hər ona baxanda gözü önünə Cıdır Düzü, İsa Bulağı gəlir, qulaqlarında Qarabağ atlarının kişnərtisi, Qaryağıoğlunun Heypatısı səslənirdi. İndisə o bəylər bəyinin nə çiynindəki aynalı qara-quralarını qara görglər tək hürküdüb uçura, nə də belindəki qızıl dəstəkli xəncəri ağrılarını doğraya, kəsə bilirdi.

Sinəsi dəmirçi körüyünə dönəndə vəsiyyətini bişirməyin, düşünməyin möhlətinin yetişdiyini başa düşdü. Qürbətin divara dirədiyi adam son sözlərini oğlu Elpənaha üzü divara söylədi. Ata qrubunu göstərmək istəmədi.

- A bala, ay uşaq qanımız Pənah xan, südümüz Xan qızı çeşməsindədi. Neyləyək ki, zaman bizi Şuşa qalasından ayırıb qürbətlərin qazamatına saldı...

Kişiyə son kərə dillik-dilavarlıq verilmişdi. Canı çıxmadan ağrı-acısı kimi tərini çıxarır, öz qarabağnaməsini bitirirdi.

- Ağamın məclisini Cabbar yola vermişdi, lələninkini Məşə Cəmil. Olum, ölüm arası göz dolusu görə bildiyimiz toyumuz, düyünümüzdü. O, Çələbi xalısından asılı xəncər ki var, ata-baba yadigarımızdı. Toylarımızda təzə bəyimizin belinə bağlanır. O düşmən üçün yox, nəsldən-nəslə keçmək üçün yaradılıb. Nəvəmin toyunu Qarabağ dəm-dəzgahıyla Zülf söz vermişdi eləməyə. Əzrayıl sarıdan öz toyu tez tutuldu. İndi son bir arzum, bir vəsiyyətim var. Arzum nənənlə bərabər üstümüzə vətən torpağı səpməyiniz yorğanımız doğma torpaqdan sırınsa sümüklərimiz sızlamaz.

Sözlər gözləri üzüm qorasına döndərirdi. Acısı içi yandırırdı.

- Nəvəm Əlpənaha, amanın bir günüdür Qarabağ toyu çaldır. İnankı bunu bacarsan bu viran qürbətdəki ölülərimiz, dirilərimiz yallıya düzüləcək, bir ağız olub şikəstəmizi oxuyacaq. Belindən də həmin xəncəri as, bəlkə həsrəti kəsib ona Qarabağ baftaşı-çuxası geyindirə.

***

Elpənah ata vəsiyyətinə görə nişanlı oğlu Əlpənahın xeyir işini ləngidirdi. Goraxlı Qiyas bəyin nəslindən olan, gəlinin anası Nigar xanımın kürlüyünün seli-suyu get-gedə yar ağızlarının Kür çayınınkına ötürürdü:

- Guya bizim toylarımız oralar adətiylə olmayıb. Hərəsində neçə aşıq, xanəndə səs ötüşdürüb nəmər alırdı. Buralarda ömrümüz onsuzda ah-zarla keçdi, el gözünə eyləyəcəyimiz toyda da təzədən ağlaşma qurmağımızın nə mənası...

Oğlu Əlpənah da onlara qoşulub, arvadağız danışıb, barelyefləri bol olan bir şəhərdə kişini divara dirəyirdilər.

Əlpənahlılar köç saldığı məhəllənin üst yanındakı yarı aşxana, yarı çayxanadan ilboyu az-maz Qarabağ ətri və ətəri gələ bilirdi. Mühüm xəbər olanda kirvələrindən sayılan Xankəndi erməniləri də ora baş çəkirdi. Bu yerin, evdə divarlarında çərkəzli, xəncərli dədə-baba şəkilləri olan sakinləri də onları el adətiylə xəncərsiz-bıçaqsız qarşılayır, ağayana hal-əhval tuturdu. Kirvələrdən biri axır ki, Elpənaha şad xəbər yetirdi - sizinkilər gəlir "Azərbaycan günləri"nə...

Elpənahı başa saldılar ki, belə mərəkələrin ipi rəhbərlərinin əlində olur. Onlar da xanları -bəyləri divara dirəyib güllələyənlərdən, pərən-pərən salanlardan seçilib, göndərilir. Elpənah özünü, əliqanlı sandığı adamın yanına saldı. "Yetim segahı" üstə bir kövrək buluda dönüb əlimi ətəyinə uzatdı.

- Ağam üzü Qarabağda yaşayıb öldü. Gorunu da üzü qibləyə yox, oralara tutdurdu. Boynumuzda Şuşa dağlarından ağır son istəyi qalıb: nəvəsinə Qarabağ toyu çaldırmaq.

Sözünü bitirib qarşısındakına baxa bildi. Suyu şirin bir cavandı, üzündən, gözündən də qan damırdı. Həm də nə desə yaxşı idi.

Erməninin bir milyonçusu millətini yığdı apardı, hələ Xankəndi dağları da onlara qoşuldu. Bizlərə nə olub, ocağına yolumuzu salacağıq, Azərbaycan toyumuzu çalacağıq...

...Qız evinin duz yüklü mərəkəsi üstəlikdə iynə üstə oturmuşdu elə bil. Bu toyun necə başlayıb içlərinə qor doldurmuşdu, yazıqların. Əlləri xınalı Züleyxanın qulaqlarına sevimli mahnısının səsi elə bil xəyallarından uçub gəldi. Səs yaxınlaşır, mahnının seli-suyu dörd həndəvəri basırdı. Ən əziz günündə bir qız balasını doğma yurdu tək qoymamışdı. Məhrum olduqlarından xonça tutub göndərmişdi.

Əvvəl mahnı uçub gəldi. Gəlin balanın üst-başına vətən ətri çilədi. Sonra da Azərbaycanın sözlü-sazlı elçiləri. Adamların yadırğadıqları mahnıları qatara düzüb, bir durna səfinə döndərdilər. Gözlərdən də bir yaz yağışı yağdırdılar. Havalar dəyişsə də Züleyxa öz mahnısını oxuyurdu:

Saçın ucun hörməzlər,

Anam sarı gəlin, sonam sarı gəlin.

Gəlin bala tək bir mahnısı ilə üzünü görmədiyi vətənin qoynuna düşə bilmədi. Bir az da atası Vəkil ağanın sözləriylə: yuvalarına dönməyə ona qaranquşların ömrü çatmır. Üzlərini görməsələr də bala qaranquşlar gedib onları tapır...

Gözlərini dörd açmış qürbətçilər, həmin gün Azərbaycan Parisə köçmüşdü desəydilər yanılmazdılar. Elatın qapıları illərcə üzlərinə bağlı adamlara övladları vətəni gətirə bilmişdi. Bir günlük də olsa əsl toylarını, düyünlərini yaşayırdılar. Milli geyimdəki masabəyi toyqabağı günəşi tutulmuş gözləri göründüyündən üzərinə nələr düşdüyünü anlamışdı. O gözlərdən yenidən dədə günəş şəfəqləri parlamalı idi.

Bütün sağlıqlarımız Züleyxa gəlinimizi, Əlpənah bəyimizi bəzəyəcək. Əvvəl-əvvəl...

Sözünün qüvvəsi bir oyun havası oldu. Milli geyimdə bir qızla, bir oğlan süzə-süzə bəylə-gəlinə yaxınlaşdı. Oğlan Züleyxanın başına ipək kələğayı örtdü, qız Əlpənahın başına qaragül dərisindən papaq qoydu.

Cavanlara səhərisi başqa toy çaldırmaq istəyən qız anası xəcalət çəkirdi. Həmin an özündə də deyildi, qürbətdə də, doğma Goraxda, bir mağarada Ədalət sazıyla qolboyun olur, o da Kərəmi üstə alışıb yanırdı.

- Bəylə, gəlinimizə qaynənə, qaynata xeyir-duası Nigarbəyimlə Elpənah ortaya çəkildi. Onlardan birinin alın qırışları Şuşanın dolanbac yollarını, ağ daşlarını, dağlarını xatırladırdı.

O birinin bütün varlığı Göyəzən ətəklərinin nərgizi, bənövşəsi ilə butalanmışdı. Tamaşa körpüsündən sellərin, suların ağzında gedən baxtına tamaşa edir, tale mahnısını eşidirdi:

Apardı sellər Nigarı...

Hər ikisinin sözlərlə yox gözlərlə oldu, - yəni sevinc yaşları ilə. Hamı da eşitdi və başa düşdü.

- Qarabağ şikəstəsi oxuyur Qarabağ bülbülləri...

...Üç yeniyetmənin səsi bəylə gəlini Qarabağ otlarının yalamanında Cıdır düzünə gətirə, gəlin qayası hüzuruna yetirə bildi.

Nənə, baba qəbrini iki nəhəng gözə çevirməyi bacardı: özümüz də, yan-yörəmiz də hər şeyi gördük və eşitdik...

Zəngulələr, xallar ölənlərin, qalanların qara xallarına qara kəpənəklər kimi uçurdu. Qarabağ şikəstəsi, yapalı, şikəst könüllərin məlhəminə çevrildi.

Bir günlüyə də olsa,

Buna da şükür, buna da şükür:

Aləm cənnətə dönsə yaddan çıxmaz Qarabağ!

Vaqif Nəsib Sarıhüseynoğlu

Ədalət.- 2011.- 31 mart.- S. 6.