"OCAQ YERİ" POVESTİNİN FÖVQÜNDƏ

Keçən ilin bir payız günü, yəni 2010-cu ilin Kasım ayının 20-də Yusif Məhəmmədoğlu fizik xətti ilə UniPrint nəşriyyatı tərəfindən yenicə işıq üzü görmüş "Ocaq yeri" povestini aftoqraflayıb mənə təqdim etdi. Məmuniyyətlə qəbul etdiyim bu povestin redaktoru təcrübəli jurnalist, tanınmış şair E.Məmmədli, ön sözün müəllifi, qıfılbənd şeirlərin açması açarını heç kimə etibar etməyən və özündə gəzdirən, gözəl şairimiz İbrahim İlyaslı, kitabın məsləhətçisi isə Hacı Vəfadar Axundovdur.

Kitabın adından göründüyü kimi povest bir dağ rayonunun, dağ kəndinin tüstüsü göylərə həmişə bülənd olmuş və heç vaxt əksilməyən bir ocağın ətrafından, həndəvərindən pərvazlanıb şana-şöhrətə çatmış bir ənənəvi ailənin həm ağrısından, acısından, həm də milli və mənəvi dəyərlərimizə qarşı etik normalara, eləcə də bütün xoş və sağlam düşüncələrə rəğmən hörmətlə yanaşmaları səmimiyyətindən bəhs edilmişdir.

"Dədə Qorqud" tarixi abidəmizdə qəbilələrin bir-biri ilə savaşından, döyüşündən sonra hər bir bəni insanın birdən-birə daşa çevrilməsi və yenidən həyata qayıdışın başlanğıcı təsvirində ozanlar ozanı, tariximizin müdriklik salnaməsi Dədə Qorqud insanları əkinə-biçinə səsləyir və mövcud həyatın yeni bir başlanğıcı öz tarixi axarına düşür. Göstərdiyim bu abzas povestin ilk sətirləri ilə məcazi olaraq eyni və oxşar peyzaj daşıyıcılarıdır. Belə ki, "müharibə təzəcə qurtarsa da adamların, torpağın, daşın üstünə çökmüş müəyyən görkəm hələ bitməmişdi.": İnsanlar özlüyündə bir rahatlıq hiss etsələr də müharibənin ağrıları, acıları hələ canlarından, yollardan yığılmayan kipriklərindən asıla qalmış kimiydi. Ancaq Dədə Qorqud dövründən fərqli olaraq amiranə istila, yanlış ideologiya insanları onların öz xeyrinə yox, məhz "ictimai xalq " yolunda həyatın axarına cəlb edir.

Əslində zamanın o keşməkeşli dövründə təkəmseyrək adamları istisna təşkil etməklə heç kəs nə bu amirənəliyi dərk edirdi və nə də onların istismar yolu ilə əməklərinin müsadirəsini və hamısı bir ağızdan, həm də eyni ruh və eyni həvəslə "kolxozdan qızlar gəlir, tarlalar üzə gülür" mahnısını xorla oxuya-oxuya günlərini əkin-biçin sahələrində keçirirdilər.

Bütün bunlara baxmayaraq "Ocaq yeri" povestinin əsasən maraq dairəsi qədim kökə bağlı, qürurlu və zəhmətkeş bir kişilər kişisi Kazım kişinin, onun həyat yoldaşı Sultan xanımın mehriban ailəsinin Vətənə, yurda bəxş etdikləri övladlarından, onların Vətənə xidmətindən, ləyaqətli təhsil və ləyaqətli işlərindən söhbət açılır. Əsərin süjet xətti bu istiqamətdə pərvəriş tapsa da, İkinci dünya müharibəsinin həm əvvəli, həm də arxa cəbhə deyilən hissəsi əsərdə daha qabarıq verilməklə yanaşı insanların da başına gətirilən müsibətlər, amansız işgəncələr əsər boyu yazıçı məharətinin axtarış və müşahidə qabiliyyətinin üzə çıxmasını ehtiva etmişdir.

Onsuz da arxa cəbhədə çox ağırlıqlar çəkmiş Kazım kişi və onun həyat yoldaşı Sultan xanım bu bəs etmirmiş kimi, müharibəyə yola saldıqları Nemətin geriyə od-ocaqlarına qayıdışını səbirsizliklə, narahatlıqla gözləyirlər. Və yaxşı ki, Kazım kişinin evinin böyük oğlu müharibədən sağ-salamat Vətənə qayıdır. Bu nəinki, ailənin sevincinə səbəb olur, hətta bütöv bir kəndin və onu tanıyan hər kəsin sevincinə səbəb olur. Sonra Nemət Sənaye İnstitutuna qəbul olur, ali təhsil alır, özündən kiçik qardaş-bacılarına həyan olur, onların da təhsil almalarına dayaq durur və beləliklə atası Kazım kişinin və anası Sultan xanımın qayğılarına yüngüllük gətirir, sevinc əlavə edir.

Əsərin süjet xəttinin ən maraqlı yerlərindən biri də lirikizmin, romantikliyin fonunda ailənin kiçik övladı Farizin kəndsayağı sevgisi, onun utancaqlığının aynası kimi haşiyələnmiş və təsadüfi oxşarlıqların nəticəsi kimi sabit bir mövqedə arzularının çin olmasına gələnəkli etmişdi.

Mövzunun kəndli, şəhərli bir ailənin fonunda ictimai-siyasi təsir dairəsinin zənginliyi və maraqlı tərəfləri ondan ibarətdir ki, gənc yazar bir müəllim kimi qısa müddətli peşə təcrübəsini ömür səbətinə iç etdiyindəndir ki, şeir və nəsr məsələlərində, jurnalistika məsələlərində müvafiq boşluqların doldurulmasında ustalıqla istifadə edə bilmək qabiliyyətindən çıxış edir. Bu baxımdan Kazım kişinin papağından tutmuş, onun xrom çəkmələrinə kimi, həyat yoldaşı Sultan xanımdan tutmuş evin sonbeşiyi Həliməyə kimi, böyük övladı Nemətdən tutmuş kiçik qardaşı Farizə kimi, bütün bu obrazların tarixi və milli mentalitetlərini ümumən bütün Türk dünyasının əzəli və əbədi mentaliteti hesab etmək olar. Niyə və nə səbəbə? Elə bu cavabı da özüm cavablandırım. Əsərin oxucuları da məni təsdiq edə bilər. Çünki, əsərin əsas xətti bir kənd ailəsi olsa da, o öz çözümünü ocaqdan başlayır. Ocaq Türkün qan yaddaşıdır, tərbiyə, əxlaq mənbəyidir və bu ocağın başında ərən bir Türk kişisi durur və bu kişi Kazım kişidir. Və bu ocağın gözünə danın dan üzündə xırdaca bir tüstü qarışıq qor qoyan var, od qoyan var, bu evin xanımı Sultan xanımdır, Burla xatundur. QOR-OD, bu elə Qorqud olaraq və Burla xatun olaraq, həm qan yaddaşımızı özümüzə qaytarır, həm də ənənəvi olaraq gələcək imkanları müəyyən edir. Bu ocağın istisinə isinə-isinə, qızına-qızına cocuqluğunun cocuq anlarını dağın ayazından, şaxtasından qoruna-qoruna boya-başa çatmış Nemət kişi də atasının, anasının nəvazişinə sığına-sığına bir amalı, bir əqidəni özündə hifz edib saxlaya bilmişdir. Və bu ailənin sonrakı taleyində mühüm bir vəzifəni, yəni ziyalılığı təmin edə bilmişdir və Kazım kişinin üzünü eldə, obada ağ-yığval etmişdir. Ancaq burda bir məsələni də unutmaq olmaz, belə ki, bütün bu ağ gün, ağ yığval ölkəmizin Sovet imperiyasından asılılığı fövqündə baş verir. Yəni imperiya bizi nə qədər sıxmışsa nə dilimizdən, nə adət-ənənəmizdən və ən əsası da qürurumuzdan bizi endirə bilməmişdir.

Sovet dönəmində neft yataqlarında, xüsusən də Neft Daşlarında işləyən neftçilərin qəhrəmanlığı, onların əməyi sovet bədii nəsrində, poeziyasında əsas aparıcı bir xətt təşkil edirdi. Kazım kişinin oğlu Nemət də özündən asılı olmayaraq bu yola qədəm qoymuş və şərəfli bir həyat yolu keşmişdir. Onun bu şərəfli yolunu onun özündən kiçik qardaşı Əsəd də tutmuş və zamanın fövqündə həyatın ilişgilərindən üzü ağ çıxa bilmişdir. Əsərdən göründüyü kimi "imperiya" öz mövcudluğunu təmin etmək üçün "dırnaqarası" yerli kadrlardan da istifadə etmək məcburiyyətində qalaraq, insanları "aza" ruhlandırmaqla, cüzi həyat tərzi bəxş etmiş və qorxunu, vahiməni də əlində soyuq bir silaha çevirərək kürəyimizdə, boynumuzda saxlaya bilmişdir. Bu imperiya cəmiyyəti qapalı bir çərçivədə haşiyələməklə şuarçılıq pafosunu "kommunist" ideologiyası altında diktə etmiş, insanların qabiliyyət və bacarığını onlara bəxş etdiyi "şükranlıq" pərdəsi altında saxlaya bilmişdir.

Bu günlərdə Rusiyanın televiziya kanallarının birində zaman-zaman Amerika və Avropanın ağ insanlarının dünyanın qara dərili insanlarına verdikləri qeyri-insani işgəncələrindən bəhs edilirdi və tarixi fakt kimi təkcə XIX əsrin ortalarında Afrikada on milyondan yuxarı insan balta ağzına verilməklə, asılmaqla, tonqalda yandırılmaqla, bir sözlə ağır-ağır işgəncələr verilməklə məhv edilmişdir. Bu proseslər keçən əsrin 90-cı illərinə kimi bütün dünyada mövcud olmuşdur.

Bir faktı qeyd edim. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Moskva-Bakı uçağına bilet növbəsində, növbədə birinci olan qarabala, bəstəboy bir kişinin bilet aldığını seyr edən bir rus zabiti donquldanmağa başladı, -mı ne mojem na svoi doma bilet pokupat, deyə qışqır-bağır saldı, qarabala isə, - ya s toboy eto dom postroil, -deyib uzaqlaşdı.

Yuxarıdakı detalları xatırlatmaq da bir məqsədim var, o da ondan ibarətdir ki, gənc yazar Y.Məhəmmədoğlu öz yaşından, yaşamından asılı olmayaraq, ondan çox-çox əvvəl baş vermiş müharibə mövzusuna elə-belə müraciət etməyib, o həm o dövrün içindən başlayan və günümüzdə, dolayısı ilə bizi dünya siyasətində piyada qoyan bir ictimai-siyasi fəlakətin əvvəlini, axırını açıqlamaqla yazı manevrəsinin ardıcıllığını qoruya bilmişdir. Məsələn, " ..faciə o idi ki, rayon uşaqları Bakıda ermənilərin evində kirayədə qalır, onların yalançı meyllərinə qulaq asmağa məcbur olurdular". Əsərdən aldığım təəssürat əsasında onu qeyd edə bilərəm ki, Azərbaycan nefti o dövr üçün həm "xoşbəxtlik" rolunu oynayıb, həm də fəlakət! Çünki neftin iyisinə Bakıda top olmuş yadlar, emiqrantlar bizim sərvətimizə yiyələnə-yiyələnə bizə qarşı ən qəddar düşmənə çevrilmişdi, biz isə fil qulağından ayılmaq bilmirdik. Ancaq Nemət kişi kimi də insanlar vardı ki, bu qaranlıq dünyanın içərisində öz haqqını tələb etmək yolu ilə qabiliyyət və bacarığını ortaya qoya bilirdi və ictimaiyyətdə hörmət sahibi kimi adını, sanını qoruya bilirdi. Əlbəttə, verilən bu şanslar o dövrün siyasi ambisiyaları kimi dəyərləndirilə bilər.

Əsərin bir yerində belə bir yazı var: "1947-ci ildə şəhərdən 110 km aralı bir yerdə "Qara Daşlar" adlanan bir ərazidə ilk dəfə neft axtarışına başlanıldı. Bu öz bəhrəsini 1949-cu ildə verdi və dünyanı heyran qoydu". Və bu münasibətlə Azərbaycanın çox ünlü yazıçısı Mehdi Hüseynin bu mövzuda yazılmış romanının qəhrəmanlıq obrazlarını biz hamımız orta məktəb dövründə oxuyub, yaşamışıq. Elə o vaxtlar məşhur yazıçımızın bu əsərinin ruhuna qatlanaraq öz yolunu Neft Daşlarına salmağı və orda işləməyi sevərdi. Həm də başqa sənaye sahələrindən fərqli olaraq bu sferada cüzi də olsa maaş fərqi, 12-13-cü əmək haqqı deyilən illik mükafatlar da mövcud idi. Bütün bunlar insan amili üçün aldadıcı xarakter daşısa da, bunlar anlaşıla-anlaşıla, dərk edilə-edilə sakit və dinc həyatın başa vurulması üçün zəruri hesab edilirdi. Çünki hər bir azəri-türk ailəsinin gözləri önündən nə 37-ci illər, nə ikinci dünya müharibəsi, nə də "imperiyanın" şovinist siyasəti çəkilmirdi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əsərin süjet xəttinin aparıcı obrazlarından biri də Nemətin kiçik qardaşı Fariz obrazıdır. Fariz sovet ənənəsinə uyğun təhsil forması görmüş bir gənc müəllim kimi təyinatla İsmayıllı Maarif şöbəsinə göndərilir. Onun doğulduğu Bircan kəndində yer olmadığına görə qonşuluqda yerləşən İnci kəndində dərs deməyə başlayır. Tale onu burda məyus edir, çünki, məktəbin direktoru orta ixtisas təhsillidir və bu gənc müəllimin yenilikləri və savadı onu qısqandırır. O, şəhərə qayıdır Bakının rayonlarından birində orta məktəb direktoru vəzifəsində çalışır. İsmayıllının dağ çiçəklərinə olan eşqi, sevgisi onun kənddə yarımçıq qalmış tale eşqini, əvvəlki eşq xiridarı ilə yarı alma olan başqa bir eşq ilahəsinə qovuşdurur və onun ömrünə yeni bir ömür calayır.

Əsərin fövqünə uyğun olaraq, bir haşiyənin də çıxılması yerinə düşər. Belə ki, əgər zaman-zaman Bakıya yön almış ziyalılarımız üçün doğulduğu yerdə, yurdda lazımi işlə təmin olunmağa şərait yaranardısa, bugünkü fəlakətlərlə bəlkə də bu qədər üz-üzə qalmazdıq. İstər Ermənistanda, istərsə də Qarabağda torpaqlarımız bu qədər də işğal olmazdı, Dərbənddə, Borçalıda isə çətinliklərlə bu dərəcədə üz-üzə gəlməzdik.

Gənc yazarlarımızdan olan Yusif Məhəmmədoğlu ədəbiyyata şeirlə gəlməsinə baxmayaraq öz iti qələmini nəsrdə də sınağa çəkə bilmişdir. "Ocaq yeri" povesti təmiz, saf, zəhmətkeş və nəhayət ziyalı bir ailənin dərin qatlara köklənmiş mehriban, əxlaqi, etik, milli-mənəvi dəyərlərə, bir sözlə ocağımızın istisinə, hənirtisinə arxa-dayaq olmaq keyfiyyətlərini qiymətləndirməyi bacarmışdır. Ona bu yöndə yeni-yeni yaradıcılıq arzuları ilə...

FƏXRİ MÜSLÜM

Ədalət.- 2011.- 31 mart.- S. 7.