TANIDINMI, DAĞLAR GÖZƏLİ?..

... Mən bir vaxtlar İlisu haqqında söhbət açarkən hansı hisslər keçirdiyimi indi də eləcə yaşamaqdayam. Bütün bunlar izahı mümkün olmayan və tez-tez təkrarlanan valiyə kimidir. Bir az heyrətli, bir az qorxulu, bir az mürgülü, amma nə gözəl, amma nə şirin...

Yazırdım: Burada dayandığın yerdən dönüb hara baxsan zirvələri buludlara toxunan dağlardan savayı heç nə görməzsən. Yalnız göyüzüdür. Bir də bu əzəmətli dağların qayalıqlarından şığıyan dəli Kürmük. Dağlar bu kəndi qolları arasına alıb da keşiyini çəkər, hərdən buludları toqquşdurub ildırımlar çaxdırar, pis niyyətlərdən, bəd nəzərlərdən qoruyar onu. Aydın gecələrdə o dağların zirvəsinə qalxa bilsən, göydəki ulduzlara əl uzadıb alma kimi dərmək istəyərsən. O qədər yaxın görünür ki... Bu xəyallar səhərin alatoranında sis-dumana ilişib başqa bir ovqat oyadar. Orada, uzaqlarda bir yalquzaq da yol gedər...

...Sanki burdan o yana heç nə yoxdur, dünya, kainat burada sona çatır. Sanki kənd evlərinin tək-tək səpələnib sona çatdığı qayalıqlarda o qarşı dağlar da, o dəlisov çay da, o seyrək meşələr də bu dünyanın son qapısında dayanan dahiyanə bir kədərdi...

İlisu rayon mərkəzindən 12 kilometr aralıda, Kürmük çayının sahilində, dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəklikdə, eni 1 kilometr, uzunluğu isə 5 kilometr olan dağ yamacında yerləşir. Kəndin mərkəzi "Beşbulaq" deyilən yerdir. İlisu yaşayış məntəqəsi buradakı isti bulağın adı ilə adlandırılmışdır. Bu, kənddən 5-6 kilometr şimal-şərqdə Hamamçay dərəsində Oğlanbulaq və Qızbulaq adlı hərarəti 40 dərəcəyə çatan isti qaynaqdır. Lap qədimlərdən insanların yel xəstəliyindən müalicə aldığı açıq yerdir.

Həmin yerlərə, eləcə Tovlatalaya, Dağıstanla sərhəddə yerləşən qədim Sarıbaş kəndinə gediş-gəlişi birdəfəlik rahatlaşdıran bir aşırımlı körpü salınmışdır. Eni 6, uzunluğu 100 metr olan müasir körpü bir çox problemləri həll etməklə yanaşı, rayonda turizmin daha da inkişaf etməsi üçün əvəzsiz töhfədir.

İlk orta əsrlərdən başlayaraq Cənubi Qafqazdan Dağıstana gedən karvan yolları İlisu ərazisindən keçib. Bu qədim yaşayış məskəni XVI əsrin ikinci yarısından XIX əsrin ortalarına qədər mövcud olan İlisu sultanlığının mərkəzi idi. İlisuda Qarabulaq ərazisində yerləşən Alban məbədi (VII əsr), kənddən 5 km. cənub-qərbdə yerləşən Çinli qala (VII əsr), Orta Köhnə dağında yerləşən VII əsrə aid məscid qalıqları və qəbiristanlıq, XVII əsrə aid Ulu körpü, XVIII əsrə aid Sumuq qala, XVI əsrə aid Ulu məscidi, XIX əsrə aid Bucaq məscidi, istehkam qala bürcləri və tağları, Yezli (Yazlıq) dağı üstündəki qalaça, Tovlatala məscidi kimi tarixi-memarlıq abidələri mövcuddur. Təsadüfi deyil ki, bütün bunları nəzərə alan Azərbaycan hökuməti burada İlisu Dövlət Təbiət və İlisu Dövlət Tarix-Mədəniyyət qoruqlarının yaradılması haqqında sərəncam vermişdir.

Son illər daha çox məşhurlaşan İlisunun dəqiq yaşını müəyyənləşdirmək hələ ki, mümkün olmayıb. Tovlataladakı qəbiristanlığın da məzar daşları əlimiz-sübutumuz çatmayan uzaq qədimliyin nişanələridir. Eləcə İlisudan yuxarı, sanki İlisunun bir peyki olaraq göy qübbəsinə dirənən Sarıbaşın özü də baş evlər, daş yollar, daş cığırlar da sanki qocalıb keçmişdə qalıblar. Burada dağlar da qoca görünürlər. Ancaq ilk baxışda belədir. Adam özünü bu kənddə əvvəl-əvvəl sirli bir qədimlik havasında hiss edir. Onunsuz da İlisuda daimi yaşayan sakinlər özlərinin bütün adət-ənənələrini gündəlik məişətlərində yaşadırlar. Süfrələrindən tutmuş geyimlərinəcən. Ən əsası yüz illərlə öyrəşdikləri özünəməxsus danışıq dili. Bu dil Qafqazda yaşayan azsaylı-çoxsaylı xalqların heç birinin dili deyil. Öz dilimizdir. Bir az qədim, bir az şivəli təmiz türkcəmizdir.

Mən yerlilərin bir-biri ilə çaparaq danışdığı məqamlara diqqət yetirib hələ 25-30 il deyəndə ki, ilisuluların danışıq dili heç bir dağlı xalqının oxşarı deyil, Azərbaycan və Türkiyə türkcəsinin qarışığıdır, inanmırdılar. İddiamı "pantürküstlüyümlə" əlaqələndirirdilər. Mən hətta misallar da göstərirdim. Dilimizdəki "Ay qız, nə baxa-baxa qalmısan" kimi cümlə ilisuluların danışığında belə səslənir: "Kız, nə baka durursan". Artıq bir müddətdir bu kəndin özünəməxsusluğu tarixçi və dilçi alimlərimizi söylədiyim mənada özünə cəlb edir.

İlisuda Oğlanbulaq və Qızbulaq müalicəvi qaynaqlardan başqa, həm də çox dadlı suları olan digər bulaqlar da insanı valeh edir. Təkcə yayda yox, qış fəslində də, lap 10-15 dərəcə şaxtada da bu suların dadını bilən bu bulaqlardan yan keçə bilməz.

İlisu ilə bağlı digər heyranlıqlarım.

Qoyun otaran, pendir tutan o kiçik dağ kəndindən 300 nəfərdən çox alim yetişib...

İçi dağ çiçəkli bənzərsiz dağ pendiri bu kənddə kəşf edilib...

Üç gün üç gecə davam edən toy şənlikləri yaxın vaxtlara qədər yalnız İlisuda yaşanırdı...

Yalnız mart ayında bu dağlarda tapılan xalyar...

İlisu sülhülüsü...

Əgər sən Bərdədə, Ağcabədidə, Göyçayda, Masallıda yaşayıb iyun ayının əvvəllərində sonuncu çırpılan tuta çatmamısansa, narahat olma, ürəyin istəsə İlisuda tutun ilk çırpımı avqustun əvvəllərində olur...

Birini də deyim.

İlisunun zirvələri qılınc təki parlayan dağları, gözəl meşələri, iti çayları, buz bulaqları kimi "Ramramay" adlandırılmış orijinal görkəmli şəlaləsi var. Bu mənada ki, şəlalənin haradan başladığını bilmək olmur. Eləcə qayalıqların üstündən üzü aşağı göz tutduqca aşıb sellənir.

Son illər İlisu daha çox diqqət mərkəzindədir. Kənd özünün təbiət gözəllikləri, xüsusilə saf suyu və havası ilə yanaşı, bir-birinin ardınca burada istifadəyə verilən istirahət mərkəzləri ilə də məşhurlaşır. Hazırda İlisuda "Eden", "Yaşıl park", "Ulu", "Uludağ" turizm istirahət mərkəzləri, "İlisu" pansionatı fəaliyyət göstərir. Vaxtilə İlisu sultanlığının mühafizə qalaları yerləşən "Səngərqala" adlanan məhəllədə eyni adlı yeni bir turizm obyektinin də birinci korpusu istifadəyə verilmişdir. Çox güman ki, İlisu kəndi yaxın illərdə təkcə yay fəsli üçün deyil, ilin bütün fəsillərində turizm həvəskarlarının və mənalı istirahət seçimi edənlərin maraq göstərdiyi məşhur məkana çevriləcəkdir.

Məzahir ƏHMƏDOĞLU

Ədalət.- 2011.- 15-16 mart.- S. 7.