MƏMMƏD ARAZ QAFİYƏSİNİN SEMANTİK TUTUMU

Məmməd Araz poeziyası qeyri-adi deyim tərzi və obrazlılığı ilə keçən əsrin iknci yarısında, artıq, oxucuların diqqətini cəlb etmişdi. Bu poeziya o zaman ən çox vətəndaşlıq qayəsinə görə önə çəkilirdi. Heç şübhəsiz, vətəndaşlıq motivlərinə olan ehtiyacı bu poeziya doldururdu, ancaq bu "gözəl parıltı" Məmməd Araz şeirindəki qafiyənin qəfil, gözlənilməz gəlişindəki semantik, hətta semiotik məna tutumunu bir az kölgədə qoyurdu. İllər keçdi və bir gün bu qafiyənin özünəməxsusluğunu açmağa cəhd də təbii yoluna düşdü.

Məmməd Araz qafiyəsinin mənbələri vardır. Bu mənbənin birisi dildəki omonimləşmə ilə müşayiət olunan müxtəlif növ məna çalarları, eyni zamanda, aşıq poeziyasındakı cinaslılıq və cinas olsa da fərqli cəhətlər də kifayət qədərdir. Bu da var ki, cinasda olan bir az "söz oyunu" imkan və cəhdi oradakı fəlsəfi tutuma zərbə vurur, baxmayaraq ki, bu fəlsəfi deyim mövcuddur:

Gəl sənə söyləyim kamil dərdimi,

Sinəmdən asılan kamil dərdimi?

(Yəni, sinəmdən asılan kamil qapıdırmı?)

Şəmşir şamamanı kamil dərdimi?

Naşıyamsa, öyrət, qoyma pis üzüm.

(Aşıq Şəmşir)

Göründüyü kimi, sənətkarcasına deyilmiş bu sözlərdə birinci beyt fəlsəfi tutumu tamam ifadə etsə də, ikinci beyt həmin səviyyədən lirik-intim tona bir keçid alır ki, bu da həmin məqama adekvat ola bilmir. Deməli, mövzumuz cinasla bağlı deyil. Mövzumuzu Məmməd Araz misralarındakı məcazlardan kənara çəkməyə çalışacağıq. Halbuki burada kifayət qədər qeyri-adi deyimlər vardır:

...Bir AĞILIN BUDAĞINDAN sallanır

Neçə-neçə ağlı dayaz yaşayır...

Məmməd Araz poeziyasında isə qafiyə ictimai-fəlsəfi tona yüklənmiş semantikaya yiyələnib. Qafiyənin semantik tutumu, formanı ikinci dərəcəli bir hala gətirir, lakin forma rəngarəngliyi "qulaq qafiyəsi", "göz qafiyəsi", "inversiyalı qafiyə", "məntiq qafiyəsi", "paronim qafiyə", qafiyə alliterasiyası, və s. kimi qafiyə adlarınin (bunların sayını dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri ilə ağırlaşdırmaq da olar) ortalığa gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ədəbiyyatşünaslıqda bu məsələ ümumi qaydada araşdırılsa da, dilçilər "elmi və soyuq" şəkildə dil hadisəsi kimi yanaşaraq onu konkret olaraq izah etmişlər. Lakin məsələyə dilçi kimi yanaşanda poetik ecaz itir. Ona görə də mövzuya fərqli yanaşmaya üstünlük verməyi məqbul hesab edirik. Ədəbiyyatşünaslıqda qafiyə ciddi tədqiqat obyekti olmamışdır. Bu da qafiyənin asan bir sahə kimi xatakterizə olunması ilə bağlıdır. Lakin müşahidələr göstərir ki, qafiyə haqqında ciddi, sistemli söz demək lazımdır. Xalq ədəbiyyatında qafiyənin diqqətiçəkən formaları vardır. Aşağıdakı nümunələrə fikir verək:

Altında boz at, çiynində tüfəng, əlində tatarı,

Ay oğlan, səni Tarı,

Dolan gəl bizə sarı

Gələrsən qadan allam,

Gedərsən, yola sallam.

Burada qafiyənin başqa məqam və növləri ilə yanaşı, tatarı, Tarı (yəni -Tanrı), kimi sözləri qəfil deyimlə müəyyən edilən qulaq qafiyəsidir.

Məmməd Araz yaradıcılığını sevənlərdən bu sevginin səbəblərini soruşduqda tam izahına rast gəlmirsən, çox zaman bu yaradıcılığı ümumi şəkildə izah edirlər. Bu da obrazlılığın izah edilməzliyi ilə yozula bilər. Əslində, burada bir çətinliyin olduğu da izahsızlığa haqq qazandırır.

Adil Babayevdə də qafiyə "öz bildiyini eləyir":

...Dilbər guşələrdə keçsə də ömrüm

Dünyanın ən böyük səadətini

Bu boylu çinarın altında gördüm.

Qafiyənin ənənəvi formaları soyuq gözəllik kimi insanı çəkmir, oxucu "şıltaq qafiyə" sorağındadır və onu da Məmməd Arazda tapır:

Nəğməlidir qışı-yazı

Arpaçayı, Xan Arazı.

Taleyini Günəş yazıb

Bu torpağın, bu diyarın...

Burada "yazı", "Arazı" sözləri normal qafiyə ola bilər, ancaq üçüncü misradakı "yazıb" qafiyəsi və onun "Taleyini Günəş yazıb" misrası bədii siqləti ilə heyrət doğurur və qafiyənin inadkeş özgürlüyünü ortalığa qoyur. Belə sözlər Məmməd Araz poeziyasında tez-tez rast gəlinən poetik deyimdir:

Mən Arazam, səsim tutqun Arazdı

Ha çağırdım, ha yüyürdüm, ha yazdım.

İndi daha qaynar təbim ayazdı

İsinərmi bir od-ocaq, nə bilim...

Bu Məmməd Arazdı. Səssiz-küysüz üsyan. Qafiyə məzmuna diqtə edir və həmin "daxili üsyanı" müəyyənləşdirir. Elə həmin şeirin birinci bəndində də diqqət yetirəcəyimiz belə özünəməxsus qafiyə var:

Səndən mənə bir ömürlük xatirə,

Məndən sənə nə qalacaq, nə bilim.

Çətin bir də daş üstə daş bitirəm,

Niyə uçdu bu qalacıq, nə bilim...

Şeirin də, şairin də ənənəvi qafiyəyə tabe olmaq istəyi yoxdur. Əsəbi ruh əsəbi qafiyəni arenaya gətirir. Bədiiliyin təzə-tər performansı özünü büruzə verir.

İkinci bənd də qafiyənin qəfil rakurslarını bizə sevdirir:

Damağımda bal sevdanın turş dadı...

Uşaq ağlım inadını qurşadı.

Kim hönkürdü bu naqəfil gürşadı?

Kimə dedim, dedi ancaq nə bilim?..

Bu misralarda "qurşadı" və "gürşadı" sözləri köklü qafiyə deyil, cinas da deyil, Bəs onda nədir? Məmməd Araz qafiyəsi! Burada sözün qəfil rakursu, nisgilin poetik ecazı, təkrarsız deyim tərzi var. Hələ burada misranın məcazi tutumlarını demirik, çünki Məmməd Araz poeziyasında məcazlar sistemi, məcazlaşma ayrıca və geniş bir mövzudur. Ona görə də bəndin birinci və sonuncu misrasına diqqət yetirmədik. Böyük Sabirdə də "Ancaq mənim avazeyi-şənim ucalansın" misrası var və buradakı "ucalansın" sözü Azərbaycan dilində olmayıb, onu ilahi bir eşq ilə Sabir dilimizə, poeziyamıza gətirib və yüz ildir ki, bu "ustad fəndini", Sabir möhürünü kimsə cəsarət edib işlətməyib. Elə bu özünəməxsusluq - doğma dilin daxili gizlinləri ilə "silahlanmış" poeziya Sabir şeirində olduğu kimi, Məmməd Araz şeirini də tərcümə burulğanına salır - bu ecaz tərcüməsizdir... o, yalnız bir dilə məxsusdur, ulu Şəhriyar demişkən, başqa dilə çevirdikdə bu şirinlik itər.

Daha nə qaldı? Bu şeirdə üçüncü bənd qaldı ki, bu şeirin məna yükü elə bu bəndə yeklənib: "...Bu oyunda kim uduzdu, kim uddu, Peşimanı kim olacaq nə bilim?.."

Ədəbiyyatşünaslar və tənqidçilər Məmməd Araz şeirində əsasən ideya-mənəvi məsələlərə diqqət yetirdiklərindən qafiyəni sanki yaddan çıxarmışlar. Çox zaman da bu qafiyələr cinaslar kimi başa düşülmüş, fərqinə varılmamışdır. Əlbəttə, bu poeziyada cinas kifayət qədərdir. Cinas oyunu Azərbaycan şeirində az heyrət doğurur - bir növ bu, keçilmiş mərhələdir. Məsələn, "Məmməd Aslana" şeirinin bu bəndindəki kimi:

Dağ ömrümü qış əritdi, yaz yıxdı,

Dərdim keçən yollar yazıq-yazıqdı,

Desəm dilim yanar, dilim yazıqdı,

Deməsəm duymazlar üzümdən mənim.

- burada cinas ənənəvi postundadı və onunla işimiz yoxdur.

Məmməd Araz şeirində qafiyənin "yolunu azması" bədii məqamın orijinal hadisəsidi. Bu sırf poetik özünəməxsusluqdur və onu təkrar etmək (yəni təqlid etmək) mümkün deyil. Ruslarda "Onegin qafiyəsi, Onegin bəndləri" ifadəsi Puşkinin məşhur poemasından başlanğıcını alıb və Səməd Vurğun tərcümədə onu ustalıqla saxlaya bilib. (Yeri gəlmişkən, A.Səhhət də "Qafqaz" şeirini orijinal gözəlliyində "yenidən yarada bilib", çünki, tərcümə olunmuş poetik mətn, tərcümədən daha çox orijinala oxşayır, orijinal gözəlliyindədir.)

Məmməd Arazla Məmməd Aslanı "Azərbaycan təbiəti" (yəni jurnalı), bu "təbiətin" dil mayasımı birləşdirmişdi? Məmməd Aslan hələ də televiziya verilişlərində (məsələn elə bu günlərdə - 16 dekabr 2009-cu ildə İctimai televiziyada) təkərləmədən tutmuş bayatı cinaslarınadək xalq şeirini, onun sirlərini açıb-çözür... O, bu işin vurğunu və ustadıdır.

Məmməd Arazın şeirlərində "qafiyə" sözü şeirin axırındakı uyuşmadan daha geniş anlayışdır və aşağıda biz onu müşahidə edəcəyik.

Söz verdim, söz adlı dəfinə verə,

Tək bircə ölümsüz qərinə verə

...(Səh.18)

Başının altına yastıq qoyanlar

Ayağnın altına qumbara qoydu

Nadanlar bu yurdu qumara qoydu

Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?

Yaxud:

Olsan öz haqqının köləsi belə,

Əri, öz içində, öləzi belə,

Ondan inciyənin beləsi belə, ... və s.

Göründüyü kimi, bu misralarda bizə lazım olan "köləsi" və "öləzi" sözləri oldu, lakin buradakı "köləsi" və "beləsi" sözlərinə toxunmadıq, çünki onlar adi uyuşma-qafiyə idi. Birinci məqam qeyri-adiliyi, təkrarsızlığı ilə diqqəti çəkirdi, ikinci məqamda qafiyə yox, misra - "Ondan inciyənin beləsi belə" deyimi diqqətəşayan idi. Əlbəttə burada qafiyənin "elmi" şəkildə izahı misranın məna yükü ilə birlikdə götürülməlidir, əks-təqdirdə quru izah alına bilər.

Məmməd Arazda qafiyənin yeni məna tutumu onun irəlidəki sözlə-qafiyə sözlə tam uyuşmasına tamamilə məhəl qoymur, poetik fəcrə can atır:

Yenə dağ döşündə dənərləndi qar.

Yenə zirvələrin həsrətində qal.

Göründüyü kimi, şeir ənənəsinin bütün rıçaqları oyundankənar vəziyyətdədir. İkinci misra birinci ilə struktur rezonansına tabe deyil və yeni ovqata yüklənib - həm deyimə görə, həm də qafiyəyə görə. Burada zahirən cinasa oxşarlıq var, ancaq M.Araz cinasların omoform variantını yox, yeni, tamam başqa deyim və məna variantını qəbul edir.

Bu dağlar qardaşım, bu çaylar bacım,

Özündən gəlməyən, özündən qaçır.

Zaman qapımızda əlində qayçı... (Səh.13)

Bütün poeziyasevərlər bilirlər ki, buradakı hər üç "qafiyə" hesab edəcəyimiz sözlər əslində qafiyə deyil, burada poetik inversiyanın morfoloji inversiya növü yaranıb. Yəni cümlə yox, söz inversiya olunub. Qafiyədəki yenilik deyim tərzinə də təsir edib və semantika dəyişilib. Ona görə də hər üç misra həm vəhdətdədir, həm də əlahiddədir... Qafiyə də misra yükü kimi özgürdür. Poetikada misra qitəsi yaranıb.

Məmməd Arazda qafiyənin düzümü bəzən adidir, bəzən cinaslıdır, daha çox isə özünəməxsus qafiyə tipidir ki, bu cəsarət və sənətkarlıq onun öz adı ilə bağlı olduğundan elə adına da "Məmməd Araz qafiyəsi" deyilməlidir. Fikrimizcə, bu məsələ sənətkarlıq, poetika məsələsi olduğundan gələcəkdə də bu mövzuya daha geniş və daha sistemli şəkildə qayıtmaq lazım gələcəkdir.

Sözardı: Təxminən 1968-ci il olardı. O zaman hələ cavan olan xalq şairləri Məmməd Araz, Xəlil Rza, Söhrab Tahir, Cabir Novrüz bu sətirlərin müəllifi ADPU- da tələbə olanda, bizimlə görüşə gəlmişdilər. Cabir Novruz gileyləndi ki, nə üçün kiçik akt zalında görüş keçirilir? Halbuki Amerikada rus şairi Robert Rojdestvenski ilə görüşə minlərlə adam gəldiyi haqqında yazırlar. Görüş iştirakçılarını pis vəziyyətdən Məmməd Araz çıxartdı; o dedi ki, eybi yox, az adam gəlsin, amma poeziyanı duyan, başa düşən insanlar gəlsin. Sonra o, çıxış etdi və dedi ki, bir dəfə Xəlil Rza və Söhrab Tahirlə Göy-gölə getmişdik. Gecə Göy-gölün sahilində qalacaqdıq. Üçümüz də söz qoyduq ki, səhərə qədər hərəmiz Göy-gölə bir şeir yazaq. Bunlar axşam yatdılar. Mən narahat idim. Belə güman etdim ki, şeiri əvvəlcədən yazıblar, səhər oxuyacaqlar. Mənim isə gözümə yuxu getmirdi. Gəzə-gəzə gölün sahilinə çıxdım. Naəlac yerdən bir daş götürüb gölə atdım. Daşın çıxardığı səsə özüm də diksindim və qəfildən ilk misra gəldi - "Daş atdım, diksinib oyandı Göy-göl".

Göründüyü kimi, şeir bu "ilk misra"nın (ağıla gələn ilk misranın) qafiyəsi üzərində qurulub.

Seyfəddin Eyvazov

Ədalət.- 2011.- 19 mart.- S. 9.