Feyzavər Alpsar:
"Atamı iki dəfə gözüyaşlı
gördüm: Atatürk və Ağaoğlu öləndə..."
Əli bəy Hüseynzadənin
Türkiyədə yaşayan qızı, rəssam Feyzavər
Alpsarın APA-ya müsahibəsi.
- Atanızın yaxşı rəssam
olduğunu bilirik. Onun "Bibiheybət məscidi" tablosu Azərbaycan
peşəkar rəsm sənətinin ilk örnəkləri
arasındadır. Qardaşınız Səlim Turan Türkiyənin
önəmli rəssamlarından biri idi. Sənətə yəqin
onların təsiri ilə başladınız.
-
Onların da təsiri oldu. Atam həbsxanada yatanda məni onunla
görüşə aparmışdılar. 4 yaşım
vardı. Məni qucağına aldı. Divarlara həbsxanada
yatan gənclərin portretlərini çəkmişdi. Atam
bir neçə dəfə həbsə
düşmüşdü, həmişə onunla həbsdə
olanların portretini çəkirmiş. Men peşəkar rəsm
təhsili almışam. O vaxtın məşhur rəssamları
olan Edip Hakkı Kösəoğlu, Camal Tollu mənim müəllimlərim
olub. Ancaq Rəssamlıq Akademiyasını bitirəndən
sonra tablo çəkməyə davam etmədim.
- Niyə?
- Evlənib
Anadoluya getdim. "Vətən, millət" deyə Şərqə
qədər getdik. Oraya mədəniyyət aparmaq niyyətində
idik. Şəkil çəkməyə çox da vaxtım və
imkanım olmadı. Ancaq özümü əyləndirmək
üçün həmişə şəkil çəkmişəm.
- Anadoluda xalqa sənət təhsili
verirdiniz?
- Hər
cür işi görürdük. Oralara xeyli kitab apardıq. Sonradan xeyli insan dedi ki, sizin
sayənizdə o kitabları oxuduq. Kitabların gənclərə
çox köməyi olmuşdu.
- Atanız da İstanbuldan Bakıya
"Maarif, təhsil" niyyəti ilə getmişdi. Bakıda
çıxan "Füyuzat" dərgisini sizə gətirirdilərmi?
- Məndə
atamın arxivindəki dərgilər vardı. Heydər bəy
("Əli Hüseyn Turan" kitabının müəllifi Əli
Heydər Bayatı nəzərdə tutur - M. Ə.) vəfat
edəndən sonra onları yenidən mənə verdilər.
İndi onları Yavuz bəyə (Professor Əli Yavuz
Akpınar) verdim. Yavuz bəy arxivlərdən atamın əsərlərinin
hamısını toplayır. Bakıda da gənclər
kitablar yazırlar. Mənə gətirdilər. Atam Bakıda
"Həyat", "Füyuzat" dərgilərini
çıxarıb.
- Atanız burdan Bakıya
qayıtdıqdan sonra dil ətrafında qızğın
mübahisələr başlayıb. Firudin bəy Köçərli
atanız barədə yazıb ki, Allah Əli bəy
Hüseynzadə cənablarına insaf versin, İstanbuldan gəlib
sadə dildə yazmaq üçün
gördüyümüz işlərin istiqamətini dəyişdirdi.
Atanız həyatının Bakı dövrü barədə
sizə nələr danışırdı?
-
Heç nə danışmazdı.
- Niyə? Az danışmağı
sevirdi, yoxsa?..
- Siyasi məsələlərdən
danışmağı çox da sevmirdi.
- Anadoludakı fəaliyyətinizdən
sonra İstanbulda hansı işləri gördünüz? Sadəcə
şəkil çəkib sərgi açırsınız?
- Sərgiləri
də özümü əyləndirmək üçün
açıram. (Gülür.)
- Siz də az
danışırsınız. Yoxsa mən çox
danışıram? İstanbulun sənət həyatını
necə qiymətləndirirsiniz? Bu boyda şəhər
üçün kifayət edirmi sizcə?
- Təəssüf
ki, yox. Hələ indi heç kifayət deyil. Bəyoğlundakı
operanı belə bağladılar. Artıq İstanbulda
heç bir sənətçiyə yer yoxdur. Anadoluda isə vəziyyət
daha bərbaddır. 50-60 il əvvəl hər şey daha
yaxşı idi. O vaxt İstanbul bir sənət mərkəzi
idi. Opera sənətkarları sağda-solda konsert verirlər.
Belə bir şey ola bilməz. Sənətsiz millət
olarmı?
- Rəsm sənəti ilə
bağlı da eyni cür düşünürsünüz?
- Bəli,
kifayət deyil. Çılpaq rəsmlərin, heykəllərin
üstünü örtürlər. Axı bunlar sənət əsərləridir?
Mən sənət təhsilinə başlayanda bizim
kitablarımızda rəsmlərin, heykəllərin
fotoları vardı. Dindar bir atanın uşağı
onların üstünə kağız
yapışdırırdı, biz də gülərdik. Uzun illər
keçməsinə baxmayaraq, cəmiyyətimiz hələ də
sənətin mahiyyətini qavraya bilməyib.
- Siz İstanbulda "balet"
sözü eşidirsinizmi? Son illər mən eşitmirəm...
- Əvvəl
İstanbulda vardı, indi sadəcə Ankarada qalıb. Taksimdəki
Atatürk Kültür Mərkəzi 3 ildən bəri
qapalıdır. Sənətkarların bəziləri
Üsküdara, bəzisi Kadıköyə gedib oradakı dar
və kiçik yerlərdə opera ilə məşğuldur.
Bu, onların səhhətinə də mənfi təsir
göstərir.
- İlyarım əvvəl rəssam
Burhan Doğançayın bir tablosu 1,5 milyon dollara
satıldı. Bu, yaşayan bir türk rəssamının ən
baha qiymətə satılan tablosu idi. Ondan sonra Erol
Akyavaşın tablosu 1,4 milyon dollara satıldı. Ancaq daha
sonra sənət bazarında bu cür hərəkətlənmələr
olmadı. Bunu necə qiymətləndirirsiniz?
-
Hazırda ortada sənət yoxdur. Mən əvvəllər
siyasətin sənətə bu dərəcədə
müdaxiləsini görmədim. Sənətə çox dəyər
verən Atatürkü indi yox etməyə
çalışırlar. Mən belə görürəm.
İnşallah, gənclik bu işləri yoluna qoyacaq. Mənim
gənclərə ümidim böyükdür. İndi az qala
gecəqondu məhəllələrində de universitet var.
Ancaq hansı təhsili verə bilir? Hər şey yetərsizdir.
- Universitetlərin incəsənət
fakültələri çoxdur, ancaq ortaya güclü sənətkar
az çıxır...
- Sənətkar
var, ancaq onları yox edirlər.
- Qardaşınız Səlim bəy
Parisdə sənət təhsili alıb. 60-80-ci illərdə
de Türkiyədən Avropaya sənət təhsili almağa gedənlər
çox olub. Son illərdə deyəsən, buna da diqqət
azalıb.
-
Böyük bacım da xaricdə təhsil alıb. O,
1934-cü ildə gedib. Qayıdandan sonra Atatürk liseyində
dərs verdi. O dövrdə sənət təhsilinə
böyük önəm verilirdi. İndi isə yox.
- Qardaşınız Səlim bəy
Avropaya gedəndən sonra cəsur şəkildə Türkiyəyə
müasir sənəti gətirən adam olub. Ondan əvvəl
gedənlər natürmort, mənzərə səviyyəsində
qalıblar.
- Yox. O
birilər də çox iş gördülər. Onların
qrupu vardı: Turqut Atalay, Avni Arbaş. 5 nəfər çox
iş gördü. Müasir sənətin Türkiyəyə
gəlməsində Səlim və arkadaşlarının rolu
çoxdur. Onların buradakı müəllimləri də
yaxşı idi. Bizim miniatür sənətimizin ənənələri
də güclüdür.
- Əsərlərinizdə
miniatür sənətindən təsirləndiyinizi
görürük.
- Mən
akademiyadakı müəllimim İsmayıl Hakkı
Baltacıdan miniatürlə bağlı çox şey
öyrəndim. Mən özümə görə şəkil
çəkirəm, özümü əyləndirirəm. Həqiqətən
özümü əyləndirirəm. Bunu təvazökarlıq
üçün demirəm.
- Atanız Tiflisdə
böyüyüb, babası Qafqazın şeyxülislamı
olub. Bu barədə sizə bir şey
danışırdımı?
-
Atamın atası tez ölüb. O da babasının
yanında böyüyüb. Atam o dövrlərlə
bağlı bizə heç nəyi
açıqlamırdı.
- 1926-cı ildə Bakıdan
qayıdandan sonra sakit həyat tərzi keçirdiyini
görürük. Halbuki əvvəllər həmişə
mübahisə və müzakirələrin içində
olub. Bunu nəyə bağlayırsınız?
-
Universitetdə dərs deyirdi. Atatürklə dost olduqdan sonra
Atatürk ona millət vəkilliyi təklif etdi, ancaq atam qəbul
etmədi. Atatürklə türk dili və tarixi ilə
bağlı işləyirdi.
- Harada tanış olmuşdular?
Atanız bunu sizə demişdimi?
- Yox, deməmişdi.
Atatürk özü onu dəvət edirdi. Türk Dil
Qurumundakı işləri birlikdə müzakirə edirdilər.
Heç vaxt siyasət barədə danışmazdı. Ancaq
evimizə Yusuf Akçura, Əhməd Ağaoğlu gəlib-gedirdi.
Onlar atamın yaxın dostları idilər. Öz aralarında
danışırdılar, biz yanlarında olmurduq.
Ağaoğlunun ailəsi ilə axıra qədər bir olduq.
Bütün ailəmiz. (Gözləri dolur). Hələ də
onlarla bərabərik...
- Çəkdiyi rəsmlərdən
sizdə və ya muzeylərdə qalanlar çoxdurmu?
- Bir az
var. (Gülür). Suluboya, yağlıboya çəkirdi. Daha
çox portretlər üzərində işləyirdi.
- Kimin portretlərinin?
- Atam nənəsinin
portretini çəkmişdi. Mina xanımın. Məndədir.
- Sovet vaxtı əleyhinə bir
çox yazılar yazılmışdı. Sizcə, onları
oxusaydı, necə reaksiya verərdi?
- Mütləq
hamısını bağışlayardı.
- Təbii ki, hər övlad
atasını xoş niyyətlərlə xatırlayır.
Sizin onunla münasibətləriniz necə idi? Sizinlə
yaxın dost kimi idimi?
- Bizimlə
arkadaş kimi idi. Çox sakit, çox təbii adam idi.
Uşaqlıqda bizi gəzməyə aparanda səhər
deyirdi ki, hazırlaşın, gedirik. O vaxt Süleymaniyyədə
yaşayırdıq. Ancaq evdən axşamüstü
çıxa bilirdik. Axşam isə evə gec gəlirdik.
İstanbul boğazında bizi gəzdirirdi. Özünün
yetişdirdiyi tərəvəzləri yeyərdik. Qış
vaxtı xiyarı necə yetişdirdiyinə
çaşıb qalırdıq. Bitkilərlə məşğul
olmağa o qədər həvəsli idi ki...
- Atatürklə
çalışmalarının qeydləri sizdə varmı?
-
Onların hamısını İzmirə göndərdim.
Atatürkün ölümü ona çox pis təsir
etmişdi. Atamı iki dəfə gözüyaşlı
gördüm: biri Atatürk, biri də Ağaoğlu öləndə...
(Gözləri dolur).
- Atanızın Azərbaycandan
tanıdığı adamlardan daha sonra onu görməyə gələn
oldumu?
- Əziz
Aksu gəldi. Atamın qohumu imiş. Kimyaçı idi. O da
universitetdə işləyirdi.
- Azərbaycanda gəncliyin
atanızın ideallarını davam etdirməsini necə qiymətləndirirsiniz?
- Bundan
yaxşı nə ola bilər ki? Hər kəsə təşəkkür
edirəm.
- Azərbaycana heç getdinizmi? Ata
yurdunuza hansı mesajı vermək istərdiniz?
- Mən
Azərbaycana getmədim, böyük bacım 1992-ci ildə
getmişdi. Azərbaycanda hər kəsə sevgi və
sayğılarımı göndərirəm.
Qeyd: Feyzavər xanımla fotolar
çəkdirib əlini öpüb başıma qoydum. Xəbərdarlıq
etdi: "Atam əl öpəndən sonra başa
qoymağı sevməzdi"...
Hörmətli Feyzavər Alpsar ilə
söhbətimizin baş tutmasına yardım edən məşhur
cərrah, parlaq ziyalı, professor İbrahim Yıldırıma
təşəkkür borcumuz var.
Ədalət.- 2011.- 26 may.- S. 7.