Şəhriyarın sənət dünyası

Azərbaycan şeirinin silsilə zirvələrindən biri olan Şəhriyar! Adı çəkilən kimi gözlərimin qarşısında qəribə bir mənzərə canlanır. Unudulmaz Rübabə Muradovanın yana-yana oxuduğu bir nəğmə məni öz cazibəsinə alır. Bu, faktdır ki, mütəxəssislərdən, poeziya həvəskarlarından, ədəbiyyatçılardan, şairlərdən başqa çoxumuza Şəhriyarı tanıdan məhz Rübabə Muradova olub. O, minbir əzabını, dərdini böyük Şəhriyarın sözlərinə qataraq bizi odlayırdı:

Heydər baba, yolum səndən kəc oldu,

Ömür keçdi, gələmmədim, gec oldu.

Heç bilmirəm gözəllərin nec oldu?

Bilməz idim döngələr var, dönüm var,

İtkinlik var, ayrılıq var, ölüm var.

Ağıla, şüura gəlirdi insan. Son ucu ölümlü dünyanın gərdişlərini düşünürdü. Bu, nə tale idi, biz yaşadıq. Araz illər boyu ayrılıq çayına dönərək iki qardaşı bir-birinə həsrət qoyub. Əsl baiskarlar qaldı bir yana, dərdimizi, ahımızı bu dərdli nəhrin sularına söylədik. Niyə Arazı keçmək olmayır? Uzun illər bu sualın cavabını axtardıq. Əslində cavab bəlli idi. Sadəcə olaraq tapmaq, yaxud da söyləmək istəmirdik.

Şəhriyar biz nəslin ömrünə bürünmüş bir dərd idi. Şəhriyar şeiri hər birimizin dilinin əzbəri idi. Nə qədər sadə, təbii, ürək titrədən, düşündürücü yazmaq mümkün imiş. Həqiqətən də Azərbaycan poeziyasının silsilə zirvələri çoxdur. Nizami, Füzuli, Xəqani, Nəsimi, Sabir, Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz. Bu sırada özünəməxsus yeri olan Şəhriyar uzun illər ən kövrək yerimiz, duyğularımızın sarı simi olub.

Şəhriyar haqqında yazmaq həm asandı, həm çətin. Asandı ona görə ki, bu yer, bu göy, bu torpaq kimi bizə əziz olan bir varlıq haqqında söz deməyə nə var ki? Hansı yöndən baxsan, büllurdu, safdı, təmizdi, pakdı, ucadı, örnəkdi. Poeziya gülüstanından hansı ləçəyi çəksən təzədi, tərdi, düşündürücüdü. Çətindi ona görə ki, axı yarımçıq divarı hörməyə nə var? Bütün söz sütunları mərmərə bənzəyən xiridar haqqında hansı kəlməni, ifadəni tapıb deyəsən ki, o nəhəng dağın ətəyinə çata bilsin. Bu mənada Şəhriyar barədə yazmağın elə çətinlikləri var ki, onu hər kəs boynuna çəkə bilməz, hər kəs bu xəzinəni araşdıra bilməz. Nə yaxşı ki, qələm yoldaşımız, filoloq-alim, zərif ürəkli, həssas duyumlu Esmira Fuad özündə cəsarət taparaq, ehtiyac hiss edərək Şəhriyar haqqında nəinki məqalə, iki dəfə monoqrafiya yazmaq, araşdırma aparmaq niyyətində olub. Birinci dəfə Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın ədəbi mühiti, həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı 1998-ci ildə bir monoqrafiya hazırladı. Unudulmaz Şəhriyarın müasir Azərbaycan poeziyasındakı möhtəşəm yerini müəyyənləşdirdi. Bu günlərdə isə müəllifin söz ustadı ilə bağlı yeni bir kitabı - "Söz sərrafı Şəhriyar" işıq üzü gördü. Yeni nəşr Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə çap olunub. Kitabın Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda təqdimat mərasimi də keçirildi. Kitabla bağlı söylənilən fikirlərdə bir məsələ tez-tez vurğulanırdı. Esmira Fuad Şəhriyar haqqında həqiqətən sanballı, mükəmməl bir kitab ərsəyə gətirə bilib.

Müəllifi çoxdan tanıyan, yazılarına bələd olan bir adam kimi mən də bəzi məsələləri söyləmək istərdim. Şəhriyar kimi qüdrətli bir şairdən kitab yazmaq üçün istedadlı qələm sahibi olmaq çox azdır. Gərək sənin sinəndə həssas bir ürək döyünsün, Şəhriyarın poeziyasına, şəxsiyyətinə, yaradıcılığına əbədi bir sevgin olsun. Bir də içində özünəməxsus qəm oylağın yoxdursa, sən Şəhriyar kimi şairləri olduğu kimi anlaya bilməzsən. Çünki bütün kəşflərin açarı heyrətlə bağlıdır. Heyrətin söykənəcəyi bir məqam isə kövrəklikdir. Esmira Fuad kövrək təbiətli, həssas duyumlu, dərin təfəkkürlü, məlumatlı, sözlə məharətlə işləməyi bacaran qələm sahibidir. Bu səbəbdən də o, seçdiyi mövzunun həm daxilində, həm ətrafında müxtəlif araşdırmalar aparıb, maraqlı nəticələrə gəlməyi bacarıb.

Filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədov kitaba ünvanladığı ön sözdə yazır: "Şəhriyarın həyatı və sənət dünyası monoqrafiyada hərtərəfli, dolğun, elmi şərhini tapmışdır. Burada şairin böyüyüb boya-başa çatdığı Təbrizin, eləcə də Tehran şəhərinin ictimai-siyasi və ədəbi mühitində onun keçdiyi həyat yolu, bir sənətkar kimi formalaşması inandırıcı mülahizə və faktlar əsasında aşkarlanır... Tədqiqatçının mövzuya son dərəcə məsuliyyət hissi ilə yanaşması müşahidə olunur". Bax, elə bunun nəticəsidir ki, kitab rəğbətlə qarşılandı. Onu əlinə alan hər kəs sonadək oxumaq istəyindən vaz keçmədi.

"Şəhriyarın həyatı və ədəbi mühiti" bölümündə müəllif böyük şairin doğulduğu Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərindəki ədəbi mühitə toxunaraq Şəhriyarın uşaqlıq illərindən, valideynlərindən, məktəbdə təhsil aldığı ilk illərdən, tələbəliyindən söz açıb. Şəhriyarın cavanlıq illərindəki obrazını olduğu kimi yaratmaq üçün yaxın insanların xatirələrini araşdıraraq sözlə onun portretini canlandırıb. Təbii qaynar bulaq kimi çağlayan Şəhriyar çılğın, dövrünün ziddiyyətlərinə, siyasi mürəkkəbliyə laqeyd qalmayan, quruluşa, rejimin ağırlığına kəskin etiraz edən bir gənc kimi diqqət çəkir. Bəlli olur ki, şairin ilk mətbu şeiri Təbrizdəki Məhəmmədiyyə orta məktəbində oxuyarkən "Ədəb" jurnalında dərc olunub. Maraqlıdır ki, Şəhriyar həkimlik oxuyurmuş. Universitetin son kursunu bitirib diplomunu almasına iki-üç ay qalmış həyatında çox ağır bir hadisə baş verib. Böyük məhəbbətlə sevdiyi Pəridən ayrılmağa və universiteti tərk etməyə məcbur edilib ürəyinə ağır yaralar vurulan Şəhriyar uzun müddət aldığı zərbədən özünə gələ bilmir. Bu qara sevda uzun illər Şəhriyarı ağır durumda saxlayıb. Şairin özünün müsahibələrində bu hadisə belə açıqlanıb: "... o zamankı dövlətin məmur ailələrindən biri sevgilimi zor gücünə əlimdən aldı, özümü də Nişabura sürgün elətdirdi..." Bu hadisədən sarsılan gənc Şəhriyar nakam eşqinə, daşlara toxunmuş ilk məhəbbətinə müxtəlif əsərlər həsr edib: "Pəri", "Həzin nalələr", "Qəmli musiqi", "Odda yanan pərvanə", "İtmiş Yusif", "İntizar", "İndi niyə?", "Mənim taleyim", "Eşqin intiqamı", "Əlim ətəyinə" və s.

Müəllif şairin həyat və yaradıcılığını müxtəlif dövrlərə bölərək dürüst şərh və xarakterizə etmək üçün maraqlı mülahizələrlə Şəhriyarın poetik dünyasına uğurlu səyahət edib. Esmira xanım kitabda "Bədii irsinin nəşri və tədqiqi tarixindən" bölməsində Şəhriyar yaradıcılığını əhatələyən əsərlərin dünyada hələ də nəşr olunduğunu tədqiq və təbliğ edildiyini böyük məhəbbətlə diqqətə çəkir. XX əsrin mühüm ədəbi hadisəsi kimi elmi-ədəbi ictimaiyyət tərəfindən yüksək dəyərləndirilən "Heydərbabaya salam" əsərinin təsir dairəsi, rəğbət ünvanı həqiqətən çox geniş və hüdudsuz olmuşdur.

"Heydərbabaya salam" mənzuməsi həm də Azərbaycan xalqının həyatı, məişəti, mənəviyyatı, məziyyətləri haqqında qələmə alınmış bədii ensiklopediyadır. Bu əsər dilimizin şirinliyini, lətafətini, cazibəsini təsdiq etmək baxımından da qiymətlidir. Müəllif haqlı olaraq belə bir fikir yürüdür: "30 il fars dilində yazıb yaradan şairin bu qədər uzun fasilədən sonra öz dilinə, el-obasına, xalqının daxili aləminə qayıdışı, doğma mənəvi yaddaşa dönümü böyük əks-səda doğurmuşdur".

Bu əsərin canlandırdığı mənzərələr sadəcə könül xoşluğu yaratmır. Həm də bizim tariximizdi, adət-ənənəmizdi, həyatımızdı, dünəndən sabaha atılan körpülərdi:

Bayram idi, gecəquşu oxurdu,

Adaxlı qız bəy corabı toxurdu,

Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu,

Ah nə gözəl qaydadı şal sallamaq,

Bəy şalına bayramlığın bağlamaq.

Şəhriyar vətən aşiqi idi. "Heydərbabaya salam" mənzuməsi kifayət edər ki, biz şairin xalqa bağlılığından, milli və vətənpərvərlik duyğularından saatlarla söz açaq. Müəllif də məhz "Şəhriyarın humanizmi" bölməsində şairin yaradıcılığını bu yöndən ətraflı şəkildə təhlilə çəkərək yazır: "Ustad Şəhriyar ictimai-siyasi, tarixi şəraitin yaratdığı bir sıra mürəkkəbliklərə baxmayaraq öz amalına, daxili Məninə bütün zamanlarda sadiq qaldı, qəlbinin səsinə qulaq asdı. Böyük Yaradanının və ruhunun, vicdanının qarşısında hər bir sınağa hazır oldu". Haqsızlıqla, xəstəliklə, min bir həsrətlə, itki ilə üzləşdi Şəhriyar. Həssas ürəyi dərdlər oylağına çevrildi. Amma müəllifin də təsdiqlədiyi kimi o, bütün ağır sınaqlardan ruhunun, vicdanının, əxlaqının sayəsində qalib çıxdı.

Şəhriyar sözün məna və rənglərini elə məharətlə işlədirdi ki, ən zərif hisslər, duyğular olduqca dərin, təsirli, titrək ifadəsini tapırdı. Şəhriyar sözün ustad rəssamı idi. Şəhriyar könül nəğmələrinin yaradıcısı və bəstəkarı idi. Misralarının ahəngindəki musiqi adamı heyrətə gətirirdi. Şəhriyar hamımızın doğması idi. Beşikdə laylasını dinlədiyimiz ana, öyüdünü eşitdiyimiz ata kimi. Buna görə də Şəhriyar yaradıcılığının poetik qaynaqlarını da müəllif haqlı olaraq məhz bu məlhəm ünvanlarda axtarmağa çalışıb. Şairin ilhamı təbii idi. Poeziyasının qüdrəti isə şifahi xalq ədəbiyyatından qanadlanırdı. Folklora, milli ruha söykənirdi. Elə bu qüdrətinə görə də qəlbimizin sarı siminə dönürdü. Kitabda oxuyuruq: "Heydərbabaya salam"... heca vəzni qəlbində, rəvan, axıcı bir dildə, ürəyəyatımlı Təbriz şivəsində yarandığından mənzumə xalq aşıqlarının sədəfli sazında nəğməyə dönmüşdü". İllərdir ki, bu nəğmənin qanadlarına qoşularaq yurd-yuvamıza boylanırıq. Kim bilir hansı həsrəti çəkərək xiffət dolu köks ötürürük:

Heydərbaba, gün dalıvı dağlasın,

Üzün gülsün, bulaqların ağlasın,

Uşaqların bir dəstə gül bağlasın,

Yel gələndə ver gətirsin bu yana,

Bəlkə mənim yatmış bəxtim oyana.

İndiki dövrdə hər hansı bir kitabı axıracan oxuyub başa vurmaq səbirdi, kitab haqqında nəsə yazmaq mənəvi borcdu, hünərdi. Amma Şəhriyar kimi bir söz tanrısından monoqrafiya hazırlamaq olduqca çox ağır, həm də çətin zəhmətdi. Sən hansı sözü, fikri dəqiq tapıb işlədəsən ki, Şəhriyarın qızıldan qiymətli misralarının yanında solğun görünməsin. Nə xoş ki, Esmira Fuad bu ağır və şərəfli işin öhdəsindən gəlməyi bacarıb. Doğrudur, Esmira xanıma qədər də Şəhriyar haqqında yazanlar, tədqiqat aparanlar olub. Hər kəs öz ürəyinin sözünü deməyə çalışıb. Şəhriyar elə bir ümmandır ki, qətrələr onun yanında nədir ki?! Amma bu bir danılmaz faktdır ki, dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra Şəhriyar barəsində ilk dəfə mükəmməl tədqiqatlar aparan sanballı monoqrafiyalar yazan məhz Esmira Fuaddır. Qələm dostumuzun Şəhriyar sevgisi, ehtiramı önündə sadəcə minnətdarıq. Biz bu kitabda dəlicəsinə sevilən, məhəbbətlə təqdim edilən əbədiyaşar Şəhriyarın əsl portretini gördük. Vaxtilə rəhmətlik Nazim Rizvan müəllifə ünvanladığı bir şeirində bu solmaz gülüstana məhəbbət bəsləyən Esmira xanıma belə təşəkkür edirdi:

Şəhriyar bir dağdır Savalan kimi,

Çevrildim o dağı dolanan yola.

Ustadın ruhuyla bu gül kitabın,

Sanıram doğmadır, girib qol-qola.

Flora XƏLİLZADƏ,

yazıçı-publisist

Ədalət.- 2011.- 5 may.- S. 6.