SABİR RÜSTƏMXANLI-65

(II məqalə)

"VƏTƏN, VƏTƏN, VƏTƏN!

DİL, DİL, DİL!

MİLLƏT, MİLLƏT, MİLLƏT!"

Böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadə 1917-ci ildə, "Molla Nəsrəddin" jurnalında çap etdirdiyi "Azərbaycan" məqaləsində yazmışdı ki: "Ax unudulmuş vətən, ax yazıq vətən! Dünyalar titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb, dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular.

Bəs sən haradasan, ay biçarə vətən?!

Dünya və aləm dəyişildi, mənalar özgə təbir əxz elədi, yəni bizim dilcə söyləsək, o şeylər ki, əsl mənalarını itirmişdi, qayıdıb əslini tapdı, inna lillahi və inna ileyhi raciun; amma buna hamı qail oldu ki, vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət!.. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur".

Böyük ədibimizin az qala yüz il əvvəl söylədiyi bu sözlərin mənası heç vaxt öz dəyərini itirməyib və bu üç söz böyük Azərbaycanımızın hər bir övladının qanında, canında, ruhunda yaşamışdır. M.Ə.Rəsulzadənin ölərkən son dəfə dediyi sözlərdən biri Vətənimizin adı-Azərbaycan olmadımı? Almaz Yıldırımın, Əhməd Cavadın, onlarla vətənpərvər şairlərimizin andı, devizi olmadımı Vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət..

Sabir Rüstəmxanlının poeziyasında da bu üç söz başlıca poetik isimlərdir.

Bu Vətən deyilən

dünyam sirlidi,

Bir paytaxtı sevinc,

bir paytaxtı qəm.

Bu Vətən torpağı

çox qəribədi,

Hələ sərhəddini

tapa bilmirəm.

Dünyanın köksündən

bir ümman axır,

Yayılır qolları, dəyişir adı.

Yolları Şərurda

dayanan xalqın

Qəlbinin paytaxtı

Kərbəladadı.

Poeziyada Vətən anlayışını tarixlə müasirliyin vəhdəti kimi düşünüb S.Rüstəmxanlı. Onun Vətənlə bağlı duyğuları qolları, şaxələri, budaqlarıyla tarixə uzanır, əsrlərdən əsrlərə yol alır. Vətənin tarixinə, dünənə, keçmişə iki yanlış yanaşma tərzi olub: bir var ifrat dərəcədə "mənim yurdum", "qəhrəmanlar diyarı", "şairlər vətəni", "dahilər məskəni", "Babəklər, Koroğlular ölkəsi" deyib quru vəcd və bəlağətlə "heyranlığını" ifadə edəsən. Bu "heyranlıqda" Vətən sazda alışan "İrəvan çuxuru"ndan, Ələsgərin və Əmrahın sazından, "Dərbənddə Pərvanə adlanan qızın çağlayan gözündən", Gəncə qapısından, Cavad xanın şəhid olduğu gündən, Şəhriyar sözündən, "Şumerdən adlayan on min il yaşlı ölümsüz bir dilin söz qatlarından" və Arazdan keçmir. İkinci yanaşma tərzi isə Vətəni, Vətənin tarixini saxtalaşdırmaqdan, onun dilini, mədəniyyətini ərəbə, farsa uzatmaqdan doğan yadlıqdan, biganəlikdən başlayır. Bu yadlıqda, biganəlikdə Vətən sənin deyil. Sabir Rüstəmxanlı isə Vətəni Qan Yaddaşı, Bölünməyən Torpaq, Sönməyən Ruh, Qopuz Səsi-Şaman Duası, Dədə Qorqud Yurdu, Dünyanın beş qitəsinin beşində də izi olan müqəddəs bir varlıq kimi dərk edir.

Məni bir ocağa, kəndə, rayona,

Bir dağ arasına,

dərə dibinə,

Balaca vadiyə,

balaca yola,

Balaca dünyaya bağlama əsla!

Odur ki, Dağlıq Altayda oxunan şaman duası ona Tanrı nəfəsitək yaxındı, anasının səsini xatırladır. Bu səs "qədim bir sevginin fəryadı kimi" ruhuna yaxındı. Bu səsdə "gündoğan eşqinin, yürüş eşqinin sədası gəlir". Ümumiyyətlə, S.Rüstəmxanlının poeziyasında cəngavərlik ritmi ilə həzin layla səsi bir-birindən ayrılmazdır.

Nisgili sonsuz dəniz,

Gileyi dalğa-dalğa,

Mahnı ilə ölməyi

Tarix öyrədib xalqa.

Qəmli "Qaragilə" mahnısı

vardı,

Sözü ilmə-ilmə, vurğusu

dən-dən.

Bürünüb anamın

cavan səsinə,

Göyərib anamın

cavan qəlbindən,

Ondan çoc-çox əvvəl

doğma Təbrizin

Qanı selə dönmüş

səngərlərindən.

"Qaragilə" adlı bu şeiri oxuyanda nədənsə heç vaxt üzünü görmədiyim Təbrizin obrazı gözlərim qarşısında canlanır. Qanlı köynəklərini bayrağa döndərən fədailərin son nəfəsini eşidirəm.

Aç qapını, Qaragilə.

Qoy görüm

qardaşın çiçək üzünü!

Anamın kədərli

cavan qəlbindən,

Təbrizin qan dolu

səngərlərindən

Ayırma məni,

Qaragilə, ayırma!

Sabirin şeirlərini oxuyanda mən həm də Azərbaycan dilinin böyüklüyünü, bölünməzliyini, həm çiçək kimi zərifliyini, həm də qılınc kimi kəsərliyini hiss edirəm. Böyük şairimiz Əli Kərimin "Üçüncü atlı" poemasında Lermontovun dediyi sözləri xatırlayıram: "Bu gözəl dilini yaratmış güman, İlahi damağı çağ olan zaman". Sabir isə deyir ki:

Torpağım ikiyə bölünən zaman

Bu dil bölünməyən torpağım oldu.

Sabirin şeirlərində ana dilimizin ordular sarsıdan gücü, tikanlı məftilləri, Araz sərhəddini qıran kəlmələri, Füzuli eşqindən divanəliyi dönə-dönə təsbit və təsdiq olunur. Ancaq bunlar deklarasiya deyil, bunlar Sabirin öz şeirlərində də poetik realizəsini tapır. Dilimizin sonsuz sayda emosional-ekspressiv çalarlarını Sabir bəyin şeirlərində axtarın. Həkim gəldi- qış günündə bir ağ çiçək! Nə gözəl bənzətmədir. Dünya gözümdən düşüb. Bir damla göz yaşıtək. Burada həm bənzətmə, həm də metafora var. Parlaq metaforaya yenə bir misal:

Bu balaca dünyada

Ayaqlarım yol əkir...

Yollar da gecə-gündüz

Sənin yanına çəkir.

Sabir Rüstəmxanlının şeirlərində bədii ifad vasitələrinin zənginliyi də diqqətdən yayınmır. Onun "Təbrizlə görüş" şeirində bədii xitab nitqin başlıca funksiyasını üzərinə götürür. Bu xitablarda sanki Təbrizin tarixi oxunur:

Çörəyi bol, qisməti az Təbrizim!

Göz yaşına öyrəncəli Təbrizim!

Azadlığın ilk səngəri Təbrizim!

Tarixlərin şah əsəri Təbrizim!

Bu dünyanı yola salan Təbrizim! Güllə dəymiş söz bayrağım Təbrizim! Zaman gedir, ayağa dur, Təbrizim! Bəzən bu xitablar sırf elegik bir dona bürünür. Amma bu elegiya sızıltıya çevrilmir. Kədərlə, göz yaşı ilə optimizm bir-birinə yoldaş olur.

Qırx il öz kəfənini

boğazında daşıdın,

Sinəni səngər etdin,

səngərlərdə yaşadın,

Sən mənə deyildin,

qanıbir qardaş idin!

Masası ocaq daşı,

yol daşı, Xəlil Rza!

Nəsiminin, Cavidin

yoldaşı Xəlil Rza!

Düşmən gözümü

oyur Kəlbəcərdə, Laçında,

Vətən alov içində,

Vətən yol ayrıcında,

Millətin kişi sözü

qələminin ucunda

Sözü də eli kimi

köksü qan,

Xəlil Rza!

Sağ ikən şəhid olan

qəhrəman Xəlil Rza!

Çox şeirlərində "mən kəndli oğluyam" deyən Sabir təbiəti də dilləndirə bilir. Bu misralara diqqət yetirin:

Bu yağış qəribə yağışdı,

Allah,

İşləyir adamın

ürəyinəcən.

Təbiət ağlayır

adamdan betər,

Heç belə qırmızı

göz yaşı olmaz.

Bir çılpaq ağacdı

ortada qalan

Canlıdı,-

Canlıdan baş daşı olmaz!

Çiynimə bir yarpaq

qonur astaca-

Bəlkə də ömrümün

xəritəsiydi.

Sənin dodağından qopan ahlardı

Kədər buludutək məni bürümüş!

Füzuliyanə deyilib. İmkanım olsaydı, Sabirin sevgi şeirlərindən, bu şeirlərin hər birinin özəlliklərindən söz açardım. Deyərdim ki, indi ucuz sevgilərin meydan suladığı bir çağda Sabirin bir vaxtlar məhəbbətdən alışıb-yanan misralarını oxuyun.

Səni gözləyirəm,

səni, tək səni,

Ağaclar çiçəyi

gözləyən kimi.

Məhbus azadlığın

ilk səhərini,

Dünya gələcəyi

gözləyən kimi.

Sabirin Vətən, Millət deyə haray çəkən şeirlərində isə bədii nitqin çaları öz ahənginə görə seçilir. Poetik təhkiyə kinayə, qəzəb, etiraz, ittiham donuna bürünür. Yenə də bədii xitablar, bədii suallar bu poetik təhkiyədə başlıca ifadə vasitəsi kimi diqqəti cəlb edir.

Salam, Gəncə qapısı,

qürbətdəki qardaşım!

Salam, duzum, çörəyim,

poladlaşan göz yaşım!

Sabirin poeziyasında nifrət çalarlarına rast gəlmədim. Şair kiməsə nifrət edə bilməz! Mən belə düşünürəm. Ancaq qəzəb, çılğın həyəcan tonu yetərincədir. Ona həsr etdiyim bir yazıda demişdim ki, poeziyanın bir missiyası da yaralara toxunmaq, bu yaraların kökünü, qaysağını işığa çıxarmaqdır. Bu işıqda "qələmiylə, yazısıyla xalqa ləkə yaxanlar, bir tarixçi diplomuyçun tariximizi yıxanlar", Vətən çörəyini yeyib onun bir yıxılı daşını qaldırmağa qeyrəti çatmayanlar, "kökümüzü farsa çəkən, işimizi tərsə çəkən nökər ruhlu haramzadələr" necə miskin görünürlər. Bu misralara diqqət edin: "Bu şəhərdə nə qədər "Zavağzalnı" olarmış? "Perevalnı" olarmış? "Onuncu Paralelnı", "Otuzuncu Bazarnı"...Niyə ucuz görmüşük bu küçə bazarını? İndi paytaxtımızın küçələrindən keçəndə yad dildə alışıb-yanan reklamları görəndə Sabirin çox-çox əvvəllər yazdığı həmin şeiri xatırlayıram.

S.Rüstəmxanlının şeirləri barədə çox danışmaq olar. Amma mən sözümü kəsə eləyib sonda onun "Söz" şeirini yada salıram. Sabir deyir ki:

Söz ki ucuzlaşıb dəyərdən düşür

Elə bil bir igid yəhərdən düşür.

Belində kəmər yox, başında papaq, Bugünkü şeir meydanında çubuq atlarıyla ora-bura çaparaq gedən, nəticədə təmiz suyu bulandıranlar çoxdu. Yenə də əvvəlki illərdə olduğu kimi mədhiyyəçilik baş alıb gedir. Kütləviləşmə, bir-birinin dimdiyindən söz qoparıb onu min dəfə təqlid edənlərin sayı-hesabı yox.. "Qloballaşma" adı ilə milli şeirimizin ərazisində xarici markalı "izm"ləri becərdənlər də az deyil. Belə də Füzuli qovrulur öz məzarında Sabir də hallanır söz bazarında. Belədə:

Qaldırıb ayaqdan

iyrənci sözü,

Qapılar dolaşan

dilənçi sözü

Sürtük dodaqları

dağlamalıyam,

Hər söz məzarına

ağlamalıyam!..

Tarixin günahı,

vaxtın suçudu,

Sözün xəstəliyi yoluxucudu.

Yurdun azadlığı

sözdən başlanır,

Ürəkdən başlanır,

gözdən başlanır.

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.- 2011.- 7 may.- S. 19.