Müharibə və həyat qəhrəmanının düşüncələri

Acıdan-acı uşaqlıq illəri, ibtidai, orta və ali məktəb, dəhşətli, qanlı-qadalı II cahan müharibəsi və 60 ildən çox hüquq sahəsində mübarizələrdə, insanlıq naminə müdafiədə, haqq-ədalət uğrunda daimi vuruşda keçən ömür. Heç vaxt özüm üçün yox, insanlar üçün yüksək vəzifəli şəxslərlə necə deyərlər, kəllə-kəlləyə gəlmişəm. Nə gizlədim, bəzən vuruşlarda qalib olmasam da inad, inam və əqidəmdən dönməmişəm. Bəlkə elə bu əqidəmə görə yaşadır Ulu Tanrı məni? Ona görə həm taleyimdən, həm Allahımdan razıyam ki, mənə bu uzun ömrü bəxş edib

İndi arxada qalıb, acılı-şirinli xatirəyə çevrilib o, istintaq, məhkəmə çəkişmələri, alqışlarla qarşılanan müdafiə dolu çıxışlarım. Bu gün isə veteranlar aləmində, veteranlar arasında ömrümü davam etdirirəm. Veteranlar! Həyat yollarında vuruşlarda yorulub əldən düşmüş insanlar. Bəzən tənhalıqla (ən böyük faciədir bu tənhalıq), xəstəliklə, min bir çətinliklə əzab əziyyət və iztirabla üzləşən insanlar! Çəliklə və çəliksiz gəzən, asta yerişlərlə addımlayaraq bu qaynar həyatı seyr edən veteranlar! Bu da ömrün davamıdır ki, onu yaşamağa məcburdurlar. Şəhərdəki müxtəlif park və bağlara sığınaraq vaxtlarını "öldürən" iki-bir, üç-bir həmsöhbət olan ixtiyar veteranlar!

Nədənsə əvvəllər ahıllıq çağında kiməsə yaxınlaşmaq, kiminləsə həmsöhbət olmaq mənə ağır gəlirdi. Amma deyir hər dərdə bir çarə var. İlk dəfə isə uzun illərdən tanıdığım Seyfəddin Qafarova rast gəldim. Milli Elimlər Akademiyası binası qarşısındakı bağda onunla gəzməyə başladıq. Gəzinti müddətində Seyfəddin müəllim yanımızdan sağdan-soldan ötüb-keçən çoxları ilə salamlaşır, bəziləri ilə görüşür, digərləri ilə hal-əhval tuturdu. Mən ondan soruşdum:

Bu adamları hardan tanıyırsınız?

Cavab verdi ki, onların hamısı veterandır, uzun illərdi bu veteranlarla tanışıq, elə bu bağda görüşüb, bir-birimizlə əhvalpüsanlıq edirik. Elə o andan Seyfəddin müəllim başladı veteranlarla məni bir-bir tanış etməyə. Görürdüm ki, bu bağa ölkəmizdə tanınmış nə qədər insanlar gəlir. Müxtəli sənət sahələrindən - dəmirçidən tutmuş akademikə qədər. İlk baxışda bu veteranlara kənardan baxanda onlar qoca, əldən düşmüş təsəvvürü yaradır. Əslində isə belə deyil. Onlarla yaxından tanış olduqda belə qənaətə gəlirsən ki, bu müdrik, dünya görmüş insanların hər biri canlı bir ensiklopediyadır. İpək kimi təmiz, kövrək qəlbə malik bu insanlarla həmsöhbət olmaq özü bir xoşbəxtlikdir.

Günlər keçdikdə mən təqaüdə çıxmış bu insanlarla ünsiyyət qurmağa, onlarla ətraflı tanış olmağa başladım...

Öncə Seyfəddin Qafarovdan başlayaq. Seyfəddin müəllim 1921-ci ildə İsmayıllı rayonunda doğulub. 34 il Azərbaycanın rayonlarında məhkəmə sədri və Ali Məhkəmənin üzvü işləyib, hazırda isə təqaüdə çıxıb. Respublikada ədalətli hakimlərdən biri kimi tanınan Seyfəddin müəllim bu gün ömrünün 91 yaşına ayaq bassa da ölkəmizdə baş verən hadisələrə biganə qala bilmir. Kiminsə haqsızlıqla üzləşdiyini görüb-eşidəndə əzab çəkir. Mən də çox vaxt onu sakitləşdirmək üçün zarafata əl atıram. Amma bu, çox vaxt alınmır. Alınmırdı ona görə ki, o, hakim işləyəndə də öz fikrindən dönən deyildi. İndi də bəzi hakimlərin ədalətsizliyini görəndə ona çox pis təsir edir. Seyfəddin müəllim deyirdi ki, bu qanunsuzluğa qarşı mübarizə aparacam. Eyni zamanda bəzi vəzifə sahiblərinin korrupsiya ilə məşğul olmasın deyib onlara qarşı mübarizə aparacağını deyirdi. Mən onun haqlı olmasına baxmayaraq onu sakitləşdirmək üçün deyirdim:

-Siz indi ki, təqaüddəsiz, heç bir vəzifəyə sahib deyilsiz, əlinizdə korrupsiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün hec bir səlahiyyətiniz yoxdur. Bu sahə ilə mübarizəni səlahiyyətli insanlar aparmalıdır.

Seyfəddin müəllim mənimlə razılaşmırdı.

Xeyir, hər birimiz mübarizə aparmalıyıq. Sən indi deyirsən ki, biz bütün bu neqativ hallara göz yumaq?

-Yox, səninlə razıyam, amma əlimizdən nə gəlir ki?

- Bir də hörmətli prezidentimizin bu barədə sərəncamı var, səlahiyyətli şəxslər belə cinayətlərə qarşı mübarizəni davam etdirirlər. Nəticəsi də pis deyil.

Bu, söhbətə qulaq asan veteranlara ləzzət eləyirdi. Birdən Seyfəddin müəllim soruşdu:

Söhbətə başım yaman qarışdı, saat neçədi?

Ağaməmməd qol saatına baxıb,dedi:

Saat birdi Seyfəddin müəllim

Mən getməliyəm. Dərman qəbul etməyimin vaxtıdı, deyib, ayağa qalxdı və bizi tərk etdi.

Bu da veteran dərdi. Qocalıq, xəstəlik, tənhalıq.

Seyfəddin müəllim məni Mirismayıl ilə tanış etmişdi. Deyirdi ki, bizim bu bağa gələn veteranların seyididi. Mirismayıl ağa 1927-ci ildə Ağdam rayonunun Papravənd kəndində anadan olmuşdur. Öz kəndlərində uzun illər dəmirçiliklə məşğul olub. Papravənd ermənilər tərəfindən işğal olunandan sonra ailəsi ilə köçüb Bakıda məskunlaşıb. Seyid əsl imanlı, dini adətlərə əməl edən, oruc tutan, namaz qılan adamdır. Boş vaxtlarını bu bağda veteranlarla keçirir. Bura gələn veteranların əksəriyyəti onu tanıyır.

Seyidin dadlı-duzlu söhbətləri mənim də xoşuma gəldiyindən bağa gələndə əvvəl Seyidlə salamlaşır sonra boş oturacaqda əyləşirəm. Seyidin söhbətlərindən mənə bəlli oldu ki, o, dəmirçilik sənətinə vurğun olub. Uzun illlər körükdə polad, dəmir qızdırmaqla kənd təsərrüfat və məişət alətləri düzəldib, öz kəndlərini və qonşu Güllücə, Boyəhmədli, Kəngərli və başqa kəndləri də həmin zəruri alətlərlə təmin etmişdir. Seyid deyir ki, bu sənətə başlayanda ustadım mənə deyərdi ki, sən bu körüyün qabağında, həm dəmirçiliyi, həm də adamlığı öyrənəcəksən.

Ustadına min dəfə rəhmət oxuyar Seyid İsmayıl.

Seyid hər söhbətində doğma kəndinin gec-tez erməni işğalından azad olacağını ümidlə gözlədiyini dodağaltı pıçıldayır. Sonra da - kəndimizi görüb doğmalarımızın qəbirlərini ziyarət edəndən sonra rahat ölərəm, - deyir.

Veteran dostum Ağaməmməd müəllim 1929-cu ildə Zərdab rayonunda doğulub. İxtisasca aqromondu. Çox vaxt Seyidlə bu bağa gəzməyə gəlir.

Veteranlar bir-biriləri ilə tez ünsiyyətə girir, söhbət üçün mövzu tapırlar. Mövzu isə istədiyin qədər. Təki ovqatın xoş olsun. Veteranların hamısının həyat tərzi, qayğıları eyni deyil. Biri tənhalıqdan əziyyət çəkir, digəri övladlarının yaxşı çıxmasından ağzıdolusu danışır, kimi maddi çətinliklərdən, kimi də xəstəliyindən şikayətlənir, bir sözlə, hər biri öz ömür kitabını vərəqləyir, bununla da ürəyini boşaldır. Bu gününü ötürüb, sabaha çıxmaq arzusu ilə yaşayan veteranlardan biri başqa bir "sarı sim"ə toxundu. Dedi ki, bu gün evdən çıxmaq istəmirdim, arvad məni məcbur elədi. Dedi çıx bir təmiz hava al. Həm də yəqin indi veteran yoldaşların səni gözləyirlər. Mən də məcbur olub gəldim.

Sən bir dünyanın işinə bax, budur gündəlik həyat tərzi veteranın. Cavan vaxtı evə işdən bir saat gec gələndə arvad onu müxtəlif sorğu-suala tutur, gec gəlməyinin səbəbini öyrənməyincə rahat ola bilmirdi, indi isə ərini evdən çıxarır ki, dur get gəz, bağ-parkda yoldaşlarınla söhbət elə. Heç tez qayıt da demir.

Adam indi yaşının bu çağında anlayır ki, sən demə onun əsl istirahəti, işləmək, kiməsə lazım olmaqdır.

İsti avqust günlərinin birində veteran dostlarımın yanına gələrkən, "Elmlər Akademiyası" metrosunun girəcəyindəki qəzet köşkündən bir neçə təzə qəzet alıb, bağa daxil olarkən cib telefonuma zəng gəldi. Oturacaqların birində oturub telefona cavab verdim, sonra durub getdim. Veteranların yanına çatanda gördüm unudub qəzetləri götürməmişəm. Geri qayıdıb gördüm qəzetlər yoxdu. Bu an Seyid İsmayıl soruşdu: Həzi müəllim, itirdiyiniz hansı qəzetlər idi?

Adlarını sadaladım.

-"Azərbaycan", "Ədalət", "Yeni Müsavat", bir də "Azadlıq". Bu vaxt Seyid yan tərəfindən qəzetləri çıxardıb, mənə uzatdı.

Seyid, bu qəzetləri kim verib sizə? - deyə soruşdum.

- Bir insan övladı, - deyə cavab verdi.

Adı nə idi? Mən onu tapıb təşəkkürümü bildirməliyəm. Bu vaxt Ağaməmməd söhbətə qoşuldu:

O adama təşəkkür düşmür.

Niyə? Axı o, nəcibliyini, xeyirxahlığını göstərib.

Ağaməmməd dedi:

- O, adama heç sağ ol da düşmür, onun günahı var.

- Nədir onun günahı?

- Onun günahı odu ki, siz onun yanından durub gedərkən sizi çağırıb oturacaqda qalmış qəzetləri sizə verməyib.

- Bəlkə əvvəlcə fikir verməyib, sonra da görüb ki, mən artıq çıxıb getmişəm. Məni hardan tapaydı? Yenə sağ olsun ki, gətirib Seyidə verib, deyib ki, sahibi çıxsa versin.

Ağaməmməd yenə mənimlə razılaşmadı:

O adamın çox günahı var.

- Axı nədir onun günahı? Deyirsən ki, kim nə tapsa verməsin?

- Yox, kim nə tapsa versin, bu yaxşı əməldi. Axı bu adam qəzetləri oturacaqdan götürəndən sonra biz uzaqdan gördük ki, açıb o qəzetləri özü oxuyur. Oxuyandan sonra oxunmuş qəzet kimə lazımdı? Bax, bu onun ikinci günahı.

- Ağaməmməd müəllim, tutaq ki, bu qəzetləri o oxuyub, nə olar? Mən ki, hələ oxumamışam. Mənim üçün həmin qəzetlər hələ təzədir. Seyid məsələyə qarışdı:

- Ağaməmməd indi deyəcək ki, Həzi müəllimin də günahı var, sonra bizi də günahkar sayacaq.

Ağaməmməd: Əlbəttə, Həzi müəllimin də günahı var. O, qəzetləri niyə möhkəm yerdə saxlamayıb? Seyid, bəs siz niyə Həzi müəllim gələn kimi qəzetləri ona vermədiniz, onu sorğu-suala tutdunuz? Cavabını ver, dedim:

- Mənim günahım var, boynuma alıram. Atalar deyib: "Qapını yaxşı bağla, qonşunu oğru tutma". Amma Seyidin günahı yoxdu. Bu yerdə yadıma bir əhvalat düşdü:

Bir neçə il bundan qabaq işdən gələndə bizim yaşadığımız binanın birinci mərtəbəsində yerləşən ərzaq mağazasına çatanda gördüm ki, yerdə bir topa pul, əyilib pulları götürdüm. Bilmədim neyləyim, sonra da fikirləşdim ki, pulu verim mağaza müdiri Arzuya, o, çox yaxşı insandı, onu hamı tanıyır. Pulu itirən adam gəlib soruşanda, götürüb pulu sahibinə qaytarar.

Mən bu fikirdə ikən bir oğlan mənə yaxınlaşıb soruşdu:

Əmi, mən burada pul itirmişəm, bəlkə görmüş olasınız? Ürəyimdə sevindim ki, pulun sahibi çıxdı, amma pulu o saat ona vermədim. Soruşdum ki, nə qədər pul itirmisən?

- Dedi: Evdən götürmüşəm, miqdarını bilmirəm.

- Yaxşı, miqdarını bilmirsən, bəs neçəliydi pullar?

- Ona da fikir verməmişəm.

Bu an bir yaşlı arvad hövlnak, tələsik bizə yaxınlaşdı, dedi:

Ay qardaş, bir az bundan əvvəl mağazaya çörək almağa gəlmişdim, pensiya pulumu itirmişəm, bəlkə görmüş olasız?

Soruşdum:

Nə qədər pul idi? Dedi:

- 50 manat. Dedim: Pullarınız neçəlik idi? Dedi:

- Üç onluq, dörd beşlik.

Pullara baxdım, gördüm arvad düz deyir. Pulları verdim ona. Arvad alqış eləyə-eləyə getdi. Bir də baxıb gördüm ki, pul itirmişəm deyən oğlanın izi-tozu yoxdu. Görünür o, mənim pulu tapdığımı görüb ona sahib çıxmaq istəyirmiş. Odur ki, Seyid düz hərəkət elədi, soruşdu ki, hansı qəzetləri itirmisən? Burada onun heç bir günahı yoxdu.

Ağaməmməd dedi: Seyfəddin müəllim mənə danışıb ki, bir neçə il bundan qabaq səs-küylü məhkəmə prossesi olan cinayət işinə baxılarkən Hacı Məmmədovun bandasının aktiv üzvlərindən biri olan çeçen Çintamirov Aslambekin hüquqlarını bir vəkil kimi Həzi müəllim müdafiə edib. İllər keçməsinə baxmayaraq, mətbuatda gedən yazılardan görünür ki, Hacı Məmmədovun bandasının törətdiyi cinayətlərin üstü tam açılmayıb.

Mayıl dilləndi: Ay Ağaməmməd, sən lap ağ elədin ey, qəzetlərin itməsi hara...

Hacı Seyid dedi: -Bəsdi, durun gedək. Ağaməmməd buranı istintaq kamerasına döndərəcək. Hamı durub getdi. Bu günü də belə başa vurduq.

Veteranlardan Mayıl 1932-ci ildə Saatlı rayonunda anadan olub. Ömrü boyu sürücülüklə məşğul olmuş, insanlara xeyirxah əməlləri ilə xidmət etmiş, indi də veteranlıq həyatını yaşayır. Mirismayılla dostluq edir. Dini ayinlərə əməl edir. Görünür nə günahları var belə yumaq istəyir. Ruhlar dünyasına tər-təmiz getmək istəyir. Mayıl mehriban, gülərüz bir insandı.

Mayıl söhbətlərə qulaq asmağı sevir. Hərdən özü də sürücülük sərgüzəştlərindən söhbət açır. Yolda qalanlara köməyindən maşında yaddan çıxıb qalan əşyaların sahibinə çatdırılmasından ürək dolusu danışır. Bu hərəkətlərini özünə fərəh bilir. Mayıl deyir: Ağaməmmədin sözündə bir həqiqət var, hamının az-çox günahı var. Hər kəs çalışmalıdır ki, böyük Allah onun günahlarını bağışlasın. Allah bağışlayandır.

Veteran dostlarımdan biri də 1923-cü il Masallı rayonunda anadan olmuş Gülhüseyn müəllimdi. Həyatda hamı bir cür ömür sürür. Hər insanın ömür yolu rəvan olmur. Həyatda dəhşətlərə məruz qalan Gülhüseyin müəllim cavan vaxtlarında Sibirin buzlu səhralarında həyatın amansız dəhşətlərini görmüş, Sovet hökuməti əleyhinə öz fikirlərini söylədiyi üçün 25 il müddətində azadlıqdan məhrum edilib, cəzasını çəkmək üçün Sibirə sürgün edilib. Stalin öləndən sonra Xruşovun dövründə cəzasının 7 ilini çəkdikdən sonra azadlığa buraxılıb, haqqında cinayət işinin icratına xitam verilib.

Gülhüseyn müəllim söhbətə çox az girişən və çətin həmsöhbət olan bir insandı. İlk tanışlıqda elə fikir yaranır ki, bu adamla dil tapmaq olmaz. Qapalı adama oxşayır. Lakin getdikcə söhbətə cəlb olunduqca görürsən ki, Gülhüseyin müəllim çox mülayim və xoşxasiyyət adamdır. Amma çox danışmağı sevmir. Bəlkə bu buzlu Sibirin dəhşətlərinin ona qarşı amansızlığının nəticəsidir. Bəlkədə hələ də fikirləşir ki, çox danışsa dilindən yenə nəsə tutarlar. Gülhüseyn müəllim Sibirdən qayıdandan sonra yazıçılıqla məşğul olmuş, gözəl və qiymətli əsərlər yaratmışdır. Dövlət onun talantını qiymətləndirərək ona Xalq yazıçısı adını vermişdir. O, prezident təqaüdçüsüdür. Atalar düz deyib: "Kiminin əvvəli, kiminin axırı". Buna da şükür. Veteranlar aləmində səyahət edənlərdən biri də Dəmir müəllimdi. O, çoxdandı bu bağa gəlib özünə dost - tanış tapmışdır. Şəmkir rayonunu yaxşı tanıyanlar Dəmir müəllim gələndə zarafatla deyirlər: Seyfəlisən keç yuxarı başa. Hamıda gülüş yaranır. Dəmir müəllim deyir: Düzdü belə bir söhbət var, amma hər halda bu seyfəlilərin xeyrinə deyilən sözdü. Dəmir müəllim Şəmkir rayonundan olan keçmiş dövlət qulluğunda çalışmış, həmyerlilərindən söhbət salıb onların yaxşı əməllərini yada salır. Ali Məhkəmənin sədri işləmiş Məhərrəm Hüseynov, respublika prokurorluğunda işləmiş Əli Hacıyevdən söhbət açaraq onların ədalətli insan olduqlarını diqqətə çatdırır. Onun bu söhbətləri mənim çox xoşuma gəlirdi. Məhərrəm Hüseynov Ali Məhkəmənin sədri olarkən mən Ali Məhkəmənin üzvüydüm. Biz cinayət işinə baxarkən prokuror kimi Əli Hacıyev çıxış edirdi. Onlar çox ədalətli insanlar idi. İllər keçsə də yaxşı adamlar yaddaşlardan silinmir. Veteranlar arasında bəzən xoşa gəlməyən söhbətlər də olur. Əsasən də övladının naxələf çıxmasından söhbət edən adamdan heç xoşum gəlmir. Ona görə ki, söyüd ağacından alma dərmək olmaz, övlad da valideynin meyvəsidi. Əzgili əzgil ağacından, heyvanı da heyva ağacından dərərlər. Burda bağbanın günahı yoxdur.

Bu söhbət əsnasında Ermənistanın Vedi rayonunda anadan olmuş sinədəftər Əmrah müəllim gəlib çıxır. Gələn kimi şeir və lətifələr söyləməyə başlayır. Bu hamının eynini açır, hamıya təzə təbəssüm gətirir. Mən daha bərkdən gülürəm. Veteranların hamısı dönüb mənə baxır. Mən vəziyyətdən çıxmaq üçün bədahətən hələ sinədə bişməyən misraları dilə gətirirəm.

Bərkdən gülürəm, özüm də bilmirəm

Niyə mən həmişə gülə bilmirəm...

Gülüşlər ömürün xoş sədasıdır

Gülüşlər qəlbin əhdidir, vəfasıdır

Gülüş insanın can dəvasıdır...

Veteranlar dəryasında üzənlərin hələ hamısını tanımıram. Bizim yelkənimizdə oturub bizimlə axirətə üzən Mirəli, Səyyab, Məhərrəm, Fikrət, Rəhim və başqaları haqqında hələ çox şeyləri bilmirik.

Veteran aləmində bütün sənəd sahibləri müəllim, həkim, hakim, vəkil, aqronom, alim, dəmirçi, sürücü, mühəndis, akademik, kim istəsən var. Veteranlıq ömür sonluğunun okeanıdı, həm də ömürün zirvəsidi.

Onunsuzda bu dünya vəfasızdı, gələn getməlidir, qalan olmaz, zirvələrdən geriyə dönən olmaz, deyirlər qocalıq ucalıqdır, amma onun da min bir dərdi-səri var. Ən pisi isə qocalar ölümü özlərinə çox yaxın hiss edirlər. Bir an belə həyatla vidalaşmaq qorxusu onları tək buraxmır: görünür həyat belədir, divar qutaranda, yol da qutarır və insan bir torpaq olur.

Bir dəyirman daşıdı qoca dünya

İnsanları torpağa döndərir

İstər şah, istər nökər qoymur fərq

Hamısını o dünyaya göndərir.

Veteran həyatı çox darıxdırıcı olsa da mən çalışıram ki, səmərəli işlərlə başımı qatım. Əmək veteranları ilə yanaşı, Böyük Vətən Müharibəsi iştirakçısı olduğum üçün Yasamal rayon müharibə iştirakçıları şurasının keçirdiyi tədbirlərə də dəvət olunuram. Yasamal rayon müharibə iştirakçıları şurasına Almaz xanım adlı çox bacarıqlı bir xanım rəhbərlik edir. O, hər bir müharibə iştirakçısının həyatı ilə tanışdır. Kimin nə dərdi var bu gözəl xanıma müraciət edir. Almaz xanım Yasamal rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı qayğıkeş bir insan İbrahim müəllimin köməyi ilə müharibə iştirakçılarının arzu və istəklərini mümkün qədər reallaşdırmağa çalışırlar. Almaz xanımın, İbrahim müəllimlə birlikdə məktəblərdə, universitetlərdə, idarə və müəssisələrdə, hərbi hissələrdə keçirdikləri tədbirlərdə mən də iştirak edir, uzun illərin təcrübəsinə söykənən dəyərli məsləhətlərimi verirəm.

Sonda dövlət başçısı cənab İlham Əliyevə Respublika Ağsaqqallar Şurasının sədri, akademik Budaq Budaqova, respublika Vətən Müharibəsi İştirakçıları Şurasının sədri Əlövsət müəllimə, Dövlət Veteranlar Komitəsinin sədri Bəhram müəllimə gördükləri, həyata keçirdikləri böyük işlərin müqabilində sonsuz təşəkkürlərimi ifadə etmək istərdim. Çünki ölkəmizin hüdudları daxilində kifayət qədər ömür yaşamış insanlar, veteranlar var ki, onların böyük həyat təcrübəsindən uzun illərin sınaqlarından çıxmış dünya görüşlərindən bəhrələnmək üçün xüsusi təşkilatlara, idarəedici orqanlara ehtiyac duyulur. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz nüfuzlu şəxslərin səyləri nəticəsində mənim kimi onlarla veteranlar bir araya gəlir, fikir mübadiləsi etmək üçün şəraitlə təmin olunurlar. Son nəticədə ölkəmizin inkişafında iştirak etmək onlar da öz töhvələrini, ən azı dəyərli tövsiyyə və məsləhətlərini verə bilirlər.

Həzi Məmmədov,

Böyük Vətən Müharibəsi veteranı

Ədalət.-2011.-2 noyabr.-S.6.