Azərbaycanda və Türkiyədə TÜRKÜN SÖZÜ

Türk mədəniyyətinin yorulmaz tədqiqatçısı, Azərbaycan sevdalısı, unudulmaz dostum ƏLİ HEYDƏR BAYATIN əziz xatirəsinə

(əvvəli ötən sayımızda)

YAPMAK / YAPMAQ

Az - 1. Pişmek için tandırın duvarına yapıştırmak. Genelde yapıştırmak. 2. Yapmak, etmek. 3. Kurmak, meydana getirmek.

Tr - 1. Ortaya qoymaq, gerçekleşdirmek, əmələ gətirmək, meydana gətirmək. 2. Olmasına yol açmaq. 3. Yol almaq. 4. Təmir etmək. 5. Bir şeyi başqa bir şey halına gətirmək. 6. Bir diləyi, bir istəyi yerinə yetirmək, uygulamak, ifa etmək. 7. Bir düşüncəni, bir davranışı, bir istəyi işə çevirmək, gerçəkləşdirmək. 8. Nizamlı bir hala gətirmək. 9. İstehsal etmək. 10. Bir hərəkətə, işə başlamaq və ya bir hərəkətlə, işlə uğraşmaq. 11. Zərərə yol açmaq. 12. Təsirli olmaq. 13. İfraz etmək, çıxarmaq. 14. Nəcis çıxarmaq. 15. Gerçəkləşdirmək. 16. Təhdid yoluyla birini hər hansı bir vəziyyətə düşürmek. 17. Evləndirmək. 18. (yardımçı fel) Bir hal yaradmaq. 19. (yardımçı fel) əldə etmək, sahib olmaq. 20. (yardımçı fel) Birinə bir peşə qazandırmaq, yetişdirmək. 21. Davranmaq, hərəkət etmək. 22. Olmaq.

YARAK / YARAQ

Az - Silah.

Tr - 1. Kişinin cinsi orqanı. 2. Bkz. Az.

YARLIK / YARLIQ

Az - 1. Arkadaşlık, dostluk; sevgi, sedakat. 2. Kızıl Orda hanlıklarının kendi eğemenliğinde olan ayrı ayrı yerlerin idaresine ait ferman. 3. Malların veya başka şeylerin üstüne yapıştırılan ve onların adını, çeşitini, ağırlığını, fiyatını vs. gösteren kağıt parçası, etiket. 4. Damğa.

Tr - Bkz. Az2; Hökmdar buyruğu, fərman.

YAT

Az - Uyu.

Tr - 1. Yaxt. 2. Qalxan ve zireh kimi qoruma vasitəsi.

YATAĞAN

Az - 1. Namlusu kavisli, iki yanı da kesiçi, bir tür savaş bıçağı, ucu eğri hancer. 2. Yatmağı çox seven, çox yatan.

Tr - Bkz. Az1.

YATALAK / YATALAQ

Az - 1. Çok bulaşıcı birkaç hastalığın genel adı, tifo. 2. Hasta yatağından çıkamayan.

Tr - Bkz. Az2.

YATILI

Az - Yatmış halde, uykulu halde.

Tr - 1. Gecələri də qalınıb yatılan məktəb, internat. 2. Gecəleri mektəbdə yatıb qalan şagird.

YATIR

Az - 1. Tokunulmayıp saklanılan değerli, kıymetli şeyler; altın-gümüş, var-devlet. 2. Tasarruf edilip yıgğılmış, saklanmış para vs.

Tr - Müəyyən bir yerdə məzarı olan, fövqəltəbii gücü olduğuna və insanlara yardım etdiyinə inanılan ölü, övliya.

YATIRMAK / YATIRMAQ

Az - 1. Bir kimsenin bir yere yatmasını sağlamak. 2. Uyutmak. 3. Zorla sona erdirmek, silah gücüyle durdurmak, susturmak, boğmak. 3. Bkz. Tr.

Tr - 1. Bkz. Az1,2,4. 2. Qonaq etmək. 3. Pulu işlədmək məqsədilə bir yerə vermək, təslim etmək. 4. Bir yeməyi qorumaq və ya dadlandırmaq məqsədilə duz, soğan, şərab vs. də bir müddət saxlamaq.

YAY

Az - 1. Ok atmağa yarayan, iki ucu arasına kiriş gerilmiş, eğri ağaç veya metal çubuk. 2. Keman, violeonsel gibi çalğılarda titreşim yoluyla ses çıkarmaya yarayan parça. 3. Yaz.

Tr - 1. Bkz. Az1,2. 2. Oxatan bürcünün adı.

YAYMA

Az - 1. Yaymak işi. 2. Mayasız hamurla yapılan ince ekmek, yufka. 3. Sütlaç. 4. Metali yastılatarak ona istenilen biçimi verme.

Tr - 1. Bkz. Az1. 2. Xırdavatçının satdığı şeylərdən əməle gələn sərgi.

YAZ

Az - İlk bahar.

Tr - Yay.

YAZICI / YAZIÇI

Az - Yazar.

Tr - 1. Orduda yazı işləri ilə uğraşan əsgər. 2. kino Bir filmin yazılarını hazırlayan, yazı cihazını istifadə edən şəxs. 3. Yazıçı. 4. Kompüterdə hazırlanan mətnin yazılı səhifə halında çıxaran alət.

YAZIK / YAZIQ

Az - 1. Sakin, fukara, sessiz, aciz. Acınacak, zavallı, bedbaht. 2. Yumurta yaptığı

yerini yadırgamış, başka yere gitmiş (tavuk).

Tr - 1. Hərkəsi incidə biləcək şey, günah. 2. Yazığı gəlmə, üzüntü anladan bir söz. 3. Qınama anladan bir söz.

YAZLIK / YAZLIQ

Az - 1. İlk bahar zamanı, ilk bahar çağı. 2. İlk baharda ekilen yahut ilk baharda yetişen.

Tr - 1. Yay boyu istifadə edilən (geyim). 2. Yayda yaşanılan yer, bağ evi. 3. Bir buğda cinsi.

YEDEK / YEDƏK

Az - 1. Hayvanı yedeğe alan ip, yular. 2. Gemini, kayığı sahile, köprüye bağlayan ip, zincir. 3. Motorlu arabaya koşulan yük arabası.

Tr - 1. Lazım olduğunda istifadə etmək üçün artıq saxlanılan, ayrılmış olan, ehtiyat. 3. Bkz. Az1. 4. Rədif.

YEYİN

Az - Tez, celd, iti, hızlı, hızla giden.

Tr - 1. Zorlu, qatı, şiddətli. 2. Basqın, üstün.

YEKE / YEKƏ

Az - 1. Büyük, iri. 2. Yaşlı, kemale ermiş, her şeyi anlayan.

Tr - Qayıqda düməndən istifadə etmək üçün dümənin baş tərəfinə taxılan qol.

YELPİK

Az - Yelpaze.

Tr - Nəfəs darlığı xəstəliyi.

YEMİŞ

Az - 1. Kavun. 2. Her tür kuru meyve.

Tr - 1. Meyvə. 2. İncir (əncir).

YEMLİK

Az - 1. Tarlalarda biten dar, uzun yapraklı, sütlü yenilen çokyıllık ot bitkisi. 2. Hayvanlara yem verilen yer veya kap. 3. Yem için ayrılan.

Tr - 1. Bkz. Az2,3. 2. Rüşvət. 3. jarqon Qumarda aldadılıb pulu alınan şəxs.

YENGE / YENGƏ

Az - Düğünde geline kılavuzluk eden kadın.

Tr - 1. Bir şəxsin qardaşının, dayısının və ya əmisinin arvadı. 2. Bir kişinin öz arvadından danışdıqda istifadə etdiyi söz. 3. (Qadınlar üçün) Müraciət kəliməsi. 4. Bkz. Az.

YENGİ

Az - 1. Eski Yeni. 2. Gelen yıl. 3. ~ de seneye.

Tr - Məğlub etmə, zəfər, qələbə.

YETİM

Az - Öksüz.

Tr - Atası ölmüş olan uşaq.

YOĞUN

Az - Kaba, kalın.

Tr - 1. Sıx. 2. Bkz. Az.

YOĞUNLUK / YOĞUNLUQ

Az - 1. Yoğun (Az) bir maddenin özelliği. 2. Şişmanlık.

Tr - 1. Sıxlıq. 2. Bkz. Az1. 3. Qabalıq, tərbiyəsizlik.

YOLCU / YOLÇU

Az - 1. Yolculuğa çıkmış kimse. 2. Dilençi.

Tr - 1. Bkz. Az1. 2. Səyahətə çıxmağa hazırlanan şəxs. 3. Doğulması gözlənən uşaq. 4. Sağalması ümidsiz xəstə.

YOLLUK / YOLLUQ

Az - Yol için, yolculuk için olan, yola götürülen, yola lazım olan.

Tr - 1. Səyahətdə yeyilmək üçün hazırlanmış yemək. 2. Yolçuya (Az1) verilən hədiyyə. 3. Yerə sərilən incə, uzun kilim, xalça ve ya keçə. 4. Yol xərcliyi.

YOLSUZ

Az - 1. Bkz. Tr1. 2. Dinsiz, mezhepsiz (bazen küfür anlamında kullanılır).

Tr - 1. Yolu olmayan. 2. Yavaş giden (nəqliyyat vasitəsi). 3. Qaydalara qarşı, uyğunsuz, düzənsiz, yersiz, üsulsuz, nizamsız. 4. Adətlərəlere, cəmiyyətin görüşünə tərs davranan.

YOLSUZLUK / YOLSUZLUQ

Az - 1. Yolun olmadığı vəziyyət, hal. 2. Dinsizlik, məzhəbsizlik.

Tr - 1. Bkz. Az1. 2. Vəzifədən sui-istifadə etme, korrupsiya.

YONGAR / YONQAR

Az - Yonga.

Tr - Üç telli saz.

YÜĞRÜK / YÜY(Ü)RÜK

Az - 1. Yeni yürüyen çocuğun tez ve iyi yürümesi için özel yapılmış arabacık. 2. Dinlenmek için iki tarafından ağaca bağlanan ağ. 3. Çocukları yatırmak için tavandan asılarak sallanan yatak.

Tr - 1. Yaxşı yeriyən, yaxşı qaçan. 2. Çalışqan. 3. Çevik, güclü, yüyrək.

YÜZ

Az - 1. 100. 2. eski Bkz. Az2.

Tr - 1. Bkz. Az1. 2. Üz, sifət.

Z

ZAĞAR

Az - Kısa boylu, şişman göbekli kimse.

Tr - Bir cins çoban iti.

ZAT

Az - 1. Esas, kök, mense, nesil, soy. 2. Şahıs, insan, şahsiyet, sima, sayın, saygıdeğer, nüfuzlu şahıs. 3. Kendisi, kendi varlığı. 4. Varlık, tabiat, mahiyet.

Tr - Bkz. Az2,3.

ZAR

Az - 1. Yüksek sesle dertli dertli, yanık yanık ağlayan, inleyen. Yanıklı yanıklı, hazin hazin ağlama, inleme. 2. Zayıf, çaresiz, zor, kötü, çetin durumda, vaziyette olan. 3. Vücuttaki bazı organların üzerini saran ince perde. 4. Bazı meyvelerin ince içi kabuğu, perdesi.

Tr - 1. İnce pərdə və ya örtük. 2. anatomiya İnce ve yumuşaq yarpaq şəklindəki organlar və organ bölümləri. 3. botanika Bir birinə sıx yapışıq hüceyrə və ya molekullardan ibarət və bitkilərin müxtəlif bölümlərini bir qın kimi saran ince təbəqə. 4. Nərd və başqa oyunlarda istifadə olunan sümük, fil dişi, plastik və s. maddələrdən kub şəklinə hazırlanan və altı üzündə, birden altıya qədər xalar olan oyun vasitəsi, zər.

ZARAFET / ZARAFAT

Az - Saka, gülmek ve eğlenmek için yapılan komik hareket veya söylene söz.

Tr - Zəriflik.

ZER / ZƏR

Az - 1. Altın. 2. Altın suyu veya tozu. 3. Zerhara. 4. Oyun zarı.

Tr - Qızıl, altun.

ZİL

Az - 1. Müzik aletlerinin en yüksek tonu, tiz. 2. Kafadan gelen en yüksek ve tiz sesi. 3. Zil. 4. Koyu, çok, tamamen. 5. Kuş peyini.

Tr - Zeng.

ZİLLİ

Az - Kus gübresi dökülmüş, gübreli.

Tr - 1. Zengi olan, üstünde zeng olan. 2. ədəbsiz (qadın).

ZİNDAN

Az - 1. Genelde yerin altında yapılan karanlık ve kötü hapishane. Genelde hapishane. 2. Çok karanlık, çok dar, can sıkıcı yer. 3. Üzerinde metal şeyleri dövmek için (tırpan, orak vs.) kullanılan alet, örs.

Tr - Bkz. Az1,2.

ZONA

Az - Mıntıka, bölge; kuşak.

Tr - Dəridə, sinirler boyunca, xüsusən gövdə, qıç və üzdə suluqlar əmələ gəlməsi ilə görünən, mikroblu bir xəstəlik.

ZORBA

Az - 1. Çok iri, çok büyük. 2. Çok büyük, çok nüfuzlu (kimse). 3. Çok güçlü, çok kuvvetli.

Tr - Gücünə güvənərək başqalarının haqqını alan, müstəbid.

ZORLAMAK/ZORLAMAQ

Az - 1. Mecbur etmek. 2. Açılması, kırılması, sökülmesi gereken şeyler için güç kullanmak. 3. Zorla cinsel ilişkiye mecbur etmek, təcavüz etmək.

Tr - 1. Bkz. Az1,2. 2. İsrar etmək.

KAYNAKLAR / QAYNAQLAR

1. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Bakı, "ELM" Nəşriyyatı, I. cilt (1966), II. cilt (1980), III. cilt (1983), IV. cilt (1987).

2. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Bakı, "Şərq-Qərb" Nəşriyyatı, I-IV. Cildlər (2006).

3. Türkçe Sözlük. Ankara, TÜRK DİL KURUMU Yayınları : 549, 1. ve 2. ciltler (1988).

4. Sefettin Altaylı. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.

5. Hacali Necefoglu. Türkiye ve Azerbaycan Türkçelerinde Essesli ve Esköklü Kelimeler Sözlügü, Türk Dünyası Arastırmaları, s.118, Subat 1999.

6. Ebru Perilioğlu. Türkiye Türkçesi İle Azeri Türkçesindeki Ortak Kelimelerde Anlam Değişmeleri. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2006.

Hacali NƏCƏFOĞLU

Ədalət.-2011.-15 noyabr.- S.5.