NƏSRİN "BİRİNCİ LEDİSİ"

XVIII əsrin sonları XIX əsrin başlanğıcı Avropa ədəbiyyatında romançılıq özünün ən parlaq dövrlərindən birini yaşadı. Bu ilk növbədə yeni ədəbi ənənələrin köklü surətdə formalaşması, realist bədii baxışın yaranması, köhnəlmiş bədii təfəkkürün arxa plana keçməsi ilə əlaqədar idi. Bu mənada digər Avropa ölkələrindən fərqli olaraq Böyük Britaniyanın daha tez feodal münasibətlərdən yeni siyasi formasiyaya keçməsi, yeni iqtisadi-siyasi münasibətlərin formalaşması imkan verdi ki, ingilis romançılığı daha tez təşəkkül tapsın. Əsasən Daniel Defo ilə başlayan realist ingilis romançılığının elə həmin əsrin sonunadək nəhəng simaları yarandı: Riçardson, Fildinq, Smollett.

Maraqlıdır ki, cəmiyyətdəki feodal düşüncə tərzi tamam silinməmiş ingilis romançılığının qadın yazarları ədəbi mühitdə qeyri-adi dərəcədə sürətlə və uğurla parlamağa başladı. Həmin dövrlərdə qadınların yazıçılığı qəbul edilməsə də prosesə təsir göstərə bilmədi. Hətta mən deyərdim ki, dünyada qadın yazarlar sırasına görə liderlik məhz ingilis xanım ədiblərinə məxsusdur. Əlbəttə, onların hamısının adını çəkmək, onlardan bəhs etmək imkansızdı. Lakin əsərləri ilə oxucuların qəlbini fəth edən, ədəbi aləmin sayılan-seçilən simalarından biri olan Ceyn Osten haqqında söz açmaq istəyirəm. O Ceyn Osten ki, ingilislərin, eləcə də dünya oxucularının sevimlisinə çevrilib. XX əsrin böyük ədiblərindən və tənqidçilərindən sayılan Virciniya Vulf yazırdı ki, qadın yazarlar arasında ən gözəl bədii simaya malik müəllif Ceyn Ostendir.

CEYN

İngilis ədəbiyyatının xanım yazarlarından biri, özü də çox bəyəndiyim Şarlotta Brontedən əvvələr bəhs edəndə nədənsə Ceyn Osteni xatırlar, yaxud da tərsinə, Ostendən bir şey oxuyanda Brontedən düşünərdim. Mənə elə gələrdi ki, hər iki yazar elə birgə yaşayıblar, ya çox yaxın dost olublar, biri-birləri ilə çox şeylərini bölüşüblər. Amma gerçək çox fərqliydi. Çünki hər ikisi ingilis olsa da, İngiltərədə yaşasalar da, ikisi də oxşar ədəbi mühitin içərisində bulunsalar da, hətta ailələrində, talelərində çox bənzərlik olsa da Ostenin Şarlotta Bronte ilə nə birgə yaşaması mümkün idi, nə dostluğu, nə də nələrisə bölüşmələri. Ona görə ki, Ceyn Osten bu dünyaya əlvida deyəndə Şarlotta Brontenin cəmi bir yaşı olardı.

Məncə hər iki qadın yazıçı arasında beləcə parallelər aparmağım səbəbsiz deyilmiş. İndi bu parallelər haqqında uzun-uzadı danışmaq niyyətində deyiləm. Çünki məqsədim bu deyil. Sadəcə olaraq onu demək yetərlidir ki, bu yazıçıların həyatlarındakı oxşar məqamlar çoxdur. Hər ikisi erkən yaş dövrlərində həyatdan köçüblər. Hər ikisi yaradıcılıqlarının müəyyən mərhələsində əsərlərini anonim imzayla yazıblar... Elə o da qəribə bir təsadüfdü ki, yazıçıların birinin həyatı bitərkən digərinin həyatı başlamışdı. Bəlkə də heç bunlar da deyildi... Yeri gəlmişkən, Şarlotta Brontenin sonralar Ostenin əsərləri barəsində tənqidi fikirləri də olmuşdu.

Qadın romançıların klassiki sayılan məşhur ingilis yazıçısı Ceyn Osten 1775-ci il, 16 dekabrda İngiltərənin Gempşir qraflığı, Stiventon şəhərciyində anadan olub. Dünyaya göz açan qızcığaz ailədə ikinci qız olsa da keşiş Corc Ostenin yeddinci övladı idi. Maraqlıdır ki, həmin dövrlər İngiltərədə uşaqlar, xüsusilə kasıb ailələrin övladları xəstəliklərdən, aclıqdan çox tez-tez tələf olmasına baxmayaraq çətin güzəran keçirən Corcgil övladlarından heç birini itirmədilər. Valideynləri imkansızlıq üzündən Ceyni məktəbdə oxuda da bilmədilər. Qızcığaz imkan düşdükcə elə evdəcə təhsillə məşğul olurdu. Bütün bunlara baxmayaraq ailədə fərqli mühit vardı. Bəzi təhqiqatçılar hətta belə hesab edirlər ki, Corcun ailəsində o vaxtın bədii nümunələrindən ailə tamaşaları, şaradalar göstərilməsəydi, hamılıqla müxtəlif əsərlərin oxunub-dinlənməsi... baş verməsəydi Ceyn yazıçı olmayacaqdı. Bu fikir ehkam olmasa da hər halda səbəbsiz də deyildi. Yəqin elə bu mühitin təsiri idi ki, Ceyn çox erkən vaxtlardan - 14-15 yaşlarından başlayaraq özündən bədii parçalar düzəltməyə başlamışdı.

OSTENLƏR AİLƏSİ

Əslində Ceynin böyük qardaşı da əbəbiyyata böyük həvəs göstərirdi, şeirlər, hekayələr yazırdı. Amma çox çəkmədi ki, o, bu məşğuliyyətini bir kənara buraxıb atasının yolunu tutdu. İkinci qardaşı ailənin belə demək mümkünsə ikinci "dərdi" idi. Çünki Corce həm psixi cəhətdən qüsurlu, həm də lal-kar idi. Qeyd edim ki, məhz şikəst qardaşından ötrü Ceyn lalların əlifbasını da öyrənib bir çox işlərdə ona köməklik göstərirdi. Üçüncü qardaşları Edvardı isə bir sonsuz varlı qohumları övladlığa götürdülər və belə demək mümkünsə, onun ömrü digərlərinkindən daha rahat, daha təminatlı keçdi. Ən romantik və parlaq həyatı isə dördüncü qardaşları Henri Tomas yaşadı. Çox rəngarəng yaşantıları ilə yanaşı müəyyən dövrlərdə o, ailə üzvlərinə yardım da edirdi. Məhz Henrinin maddi dəstəyi ilə Ceyn Ostenin ilk kitabları nəşr olundu. Elə onun evləndiyi fransız qadının yardımı ilə Ceyn fransızcanı öyrəndi, Laroşfukonu, Montenyanı orijinaldan oxudu, teatr tamaşalarını sevdi.

Yazıçının digər iki qardaşı Frensislə Uilyam hərbi dənizçiliyin ardınca gedərək admiral rütbəsinədək yüksəlmişdilər. Ceyn Ostenin həyatında mühim rol oynayan Kassandro onun yeganə bacısıydı. Kassandro həyatını Ceynlə keçirdi. Belə ki, evlənməyə hazırlaşdığı sevgilisi Tomas Faul toy xərclərini qazanmaq üçün getdiyi Vest-hinddə xəstələnərək vəfat edəndən sonra o, ailə qurmadı və bacısından ayrılmadı. Qeyd edim ki, yazıçı bütün həyatı boyu düşüncələrini, sirlərini məhz onunla bölümüş, hətta sevimli bacısının qolları arasında həyatına vida etmişdir.

Belə demək mümkünsə, Ceynin həyatının ilk 25 ili məhz Hempşirdə keçdi. Atası qəfildən bütün işlərdən uzaqlaşdıqdan sonra ailə məcburən bütün olanlarını, hətta evlərini, əşyalarını da sataraq Bata köç etdilər. Və Osten əvvəlki evlərindəki bütün məşğuliyyətlərini, dostlarını geridə buraxdı. Onun haqqında yazılanlar göstərir ki, əvvəldə qeyd etdiyim kimi yaşam şərtlərinə görə Ceyn məktəbdə heç düz-əməlli təhsil də ala biməyib. Amma oxumaq həvəsi, bəlkə də göstərdiyi inadkarlıq və fədakarlıq hesabına evdə təhsili ilə məşğul olmağa başladı. Əslində bunu da həmin dövr üçün yetərli savad adlandırmaq mümkündü. Çünki qadınların çox böyük əksəriyyəti belə təhsili yalnız arzulaya bilərdilər.

İLK ƏSƏRLƏRİ

Ceyn Ostenin yaradıcılığını bir mərhələli adlandırmaq düzgün deyil. Bunu ədəbiyyatşünaslar da belə dəyərləndirirdilər. Onun yeniyetməlik çağlarında yazdıqları daha çox romantik ruhlu, XVIII əsrin sentimental, ənənəvi melodramlar səpkisində olsa da kifayət qədər iti zəkanın məhsulu sayıla biləcək əsərlər idi. Mistik düşüncələrlə zəngin olan "Nortenqer abbatlığı" əsərində və ya "Məhəbbət və dostluq"unda XVIII əsrdə populyar olan "qotika üslubu" özünü göstərir.

Əslində Ceyn Ostenin yazdıqlarının ən özəl xüsusiyyətlərindən biri odur ki, bu əsərlərin materialları real həyatdan gəlirdi. Yazılarında nə qədər romantika, nə qədər mistika və digər xüsusiyyətlər olsa da orada ingilis həyatı vardı. Ədəbiyyatşünaslar Ostenin yaradıcılığını aralarında çox böyük fasilə olan iki dövrə bölürlər. Onlara görə, yazıçının 1795-1798-cı illərdəki əsərləri erkən, 1811-1816-cı illərsə məhsuldar yaradıcılıq dövrünə aiddir. Maraqlıdır ki, Ostenin işıq üzü görən əksər əsərləri anonim imza ilə nəşr olunub. Bütövlükdə ostinlər ailəsinin yaşam şərtləri onları bir yerdə qərar tutmasına imkan vermirdi. Bu üzdən də ailə üzvləri, xüsusilə Ceyn, anası və Kassandra gah Bateyə, gah Stiventona, Menidauna gedirdilər. 1798-ci ildə, yəni "Nortenqer abbatlığı" əsərini tamamlayandan bir il sonra - may-iyun aylarında yazıçı anasıyla birgə Bateyə Edvardın yanına gəlirlər. Amma burada uzun müddətli yaşaya bilməyib geri qayıtdılar. Bu da üzun sürmədi. 1811-ci ildə ailə ümumiyyətlə, həmin şəhərə köçdülər.

DAHA BÖYÜK YOLUN BAŞLANĞICI

Həmin vaxtlar Ceyn Osten, indiki dillə ifadə etsək yazıçılıq debütündən şikayətlənə bilməzdi. Kitabları çap olunmağa başlamışdı. İdeal olmasa da onun yaradıcılıqla məşğul olmağa imkanları vardı. Hətta atası belə qızının yazması üçün çalışır, ona kağızlar tapırdı, yazı stolu gətirtmişdi.

Ceyn kənarda yaşayan bütün doğmaları ilə məktublaşmağı sevər, onların yaşadıqları mühitlə, işləri, ilə maraqlanardı. Qəribə də olsa o hətta uzaq qohumları ilə də yazışardı. Və müxtəlif sahələrdə çalışan, müxtəlif yerlərdə çox fərqli həyat tərzi keçirən yaxınlarıyla bu yazışmalar ona yaradıcılıq üçün əvəzsiz faktlar verərdi. Özü də bunların hamısı real həyatdan gələn materiallar olduğu üçün əvəzsiz idi.

1805-ci ildə gənc yazıçının atası Corc Osten vəfat etdi və bir il sonra ailə Batedən getməyə qərar verdi. Onlar Sauthemptona köçsələr də burada təməlli qərarlaşa bilmədilər. Bu üzdən bir il sonra Ceyn bacısı və anası ilə birgə Çotenə (Hempşir) gəldilər. Artıq bu o dövrlər idi ki, onun kitabları naşirlər tərəfindən qəbul edilir, əsərlərini maraqla oxuyurdular.

Maraqlıdır ki, qayğılı həyat tərzi, mütəmadi baş verən yerdəyişmələr Ceynə elə də ciddi təsir etmirdi. Yəni o öz yaradıcılığına ara vermirdi. Çotenə gələndən bir müddət sonra "Mensfild Parkı" romanını yazmağa başladı. Əsəri tezliklə bitirəcəyini düşünən yazıçı nəzərdə tutduğu vaxtda bunu bacarmadı.

Həmin ildə T. Ecerton nəşriyyatı çapını üzərinə götürdüyü "Ağıl və hiss" əsərini çapdan buraxdı. Və bundan sonra müəllifin kitablarına olan maraq daha da yüksəlməyə başladı. Elə bu səbəbdən idi ki, həmin nəşriyyat Ceynin yeni bir əsərini də cap etməyə qərar verdi və gənc yazıçının "Məğrurluq və yanlış təəssürat" ("İlk təəssürat") əsərini aldı. Və çox çəkmədi ki, nəşriyyat öz addımında səhv etmədiyini gördü. Belə ki, 1713-cü ildə çap olanan bu əsər sürətlə satıldığından nəşriyyat onu təkrar buraxdı. Özü də təkcə "Məğrurluq və yanlış təəssürat" kitabını deyil, həm də "Ağıl və hiss" əsərinin də təkrar çapına ehtiyac duydu... Ceyn Osten artıq böyük yazıçı yolundaydı...

(Ardı qəzetin 22 noyabr sayında)

BABƏK YUSİFOĞLU babek-yusifoqlu@mail.ru

Ədalət.-2011.-15 noyabr.- S.4.