İqbal Ağazadə: "Cəmiyyət də, vətəndaş da uda bilər"

Noyabr ayınının bizim üçün xüsusi önəmi var. 1988-ci ilin 17 noyabrdan başlanan yol Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasına gətirib çıxardı. Müstəqil dövlətin ilk müstəqil Konstitusiyası da noyabrda ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunub. Həmçinin müstəqil dövlətin Milli Məclisinə ilk seçki də Konstitusiya səsverməsi ilə eyni gündə keçirilib. Dövlətin mühüm atributlarından biri olan üçrəngli bayrağın qəbulu da noyabr ayının payına düşüb. Eyni zamanda xalqın və dövlətin həyatında yaşanan acı faciə-dövlətin mühüm postlarını tutan insanları aparan helikopterin Xankəndi üzərində vurulması da bu ayda baş verib.

Ümid Partiyasının sədri, millət vəkili İqbal Ağazadə ilə müsahibəmizdə keçilən və bu günə kimi gələn yola nəzər salmağa çalışdıq

- Bu həftə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə aparan yolun başlanğıcı sayılan Milli Dirçəliş Günü qeyd olundu. 17 noyabrın Azərbaycan xalqının və dövlətin həyatındakı tarixi rolunu necə dəyərləndirərdiniz?

- Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən hadisələrdə xalqın ilk kütləvi etirazları məhz 17 noyabrda başladı. Xalq Hərəkatının o vaxtkı şüarları, o dönəmdəki proseslərə yanaşma, səhvlər, doğrular haqqında danışmaq istəmirəm. Sadəcə olaraq ilk dəfə idi ki, xalq ərazisində baş verən hadisəyə bu dərəcədə kütləvi etiraz etmək imkanları əldə etmişdi. Məhz ona görə də belə bir proses həyata keçirildi və məhz ona görə də 17 noyabr Milli Dirçəliş Günü kimi qeyd olunur.

- İnsanlar imperiyanın - Sovet əsgərinin küçələrdə olduğu halda meydana axışmağın nə demək olduğunun fərqindəydilərmi?

- Sovet əsgərlərinin Bakının küçələrinə çıxması bir qədər sonra oldu. Noyabrdan 23-dən 24-ə keçən gecə əsgərlər küçələrə çıxarıldı.

- İmperiyanı qorumaq missiyası olan sovet əsgərinin hər an əmr almasını nəzərdə tuturam...

- Əlbəttə ki, ilk kütləvi etiraz kimi 17 noyabr mitinqi əhəmiyyətli idi. Onun əhəmiyyətini kimsə də danmır. Dekabrın 5-ə qədər davam edən həmin proseslərdə xalq kifayət qədər ciddi şəkildə iştirak etdi. Hesab edirəm ki, məhz buna görə də 17 noyabr mitinqi çox əhəmiyyətlidir. Ona qədər də kütləvi etiraz mitinqlərinə bir neçə dəfə cəhd olunmuşdu. İstər Sumqayıtda, istərsə də fevral ayında paytaxt Bakıda olunan cəhdləri qeyd etmək olar. Amma onların heç biri 17 noyabr mitinqi kimi kütləvi və sistemli olmamışdı.

"Sevinirəm ki..."

- Hərəkatın kütləviliyində gənclərin, tərələbələrin rolunu necə qiymətləndirirsiniz?

- O dönəmdə bütün Azərbaycan xalqı ilk gündən ölkədə gedən proseslərə qoşuldu. O cümlədən də Azərbaycan gəncləri bu proseslərdə daha yaxından iştirak etdilər. Sonrakı mərhələdə isə artıq sənaye müəssisələri-fabrik və zavodlar da öz işini dayandırdı. Amma təbii ki, tələbələrin ilk aksiyaların baş tutmasında çox böyük rolu oldu. Əslində tələbələr bu prosesi bir az da atəşləndirdilər ki, insanlar baş verən hadisələrə kütləvi şəkildə münasibət bildirə bilsinlər. Ona görə də bu proseslərdə tələbələrin rolu böyük idi və mən də bir tələbə kimi bu hərəkatda iştirakımdan çox sevinirəm.

- Xalqın milli kimliyinə sahiblənmə, milli dövlətçilik ənənələrini həyata keçirməkdə olduğu bir məqamda dövlət vəzifələrini daşıyanlarla bağlı helikopter olayı baş verdi...

"Erməni terrorunun qurbanları"

- 1991-ci il noyabrın 20-də ən azı həmin dövrdə ciddi, əhəmiyyətli postlar tutan Azərbaycanın dövlət adamları-dövlət katibi, Baş Prokuror, hərbi məsələlər üzrə dövlət müşaviri, Nazirlər Soveti sədrinin müavini və digər şəxslər erməni terroruna məruz qaldılar.

- Axı o insanlar xalqı kütləvi etiraza qaldırmırdılar...

- Həmin vaxt cərəyan edən proseslərə münasibətin fərqli olması heç kimi əhəmiyyətini azaltmır. O dövrdə iqtidar komandası kimi onların proseslərə münasibəti fərqli ola bilərdi. Amma onlar Azərbaycanın dövlət xadimləri idilər və onlar Azərbaycan dövlətini təmsil edirdilər. Digər bir tərəfdən də onda artıq Azərbaycan müstəqil dövlət idi. Oktyabrın 18-də Azərbaycan özünün dövlət müstəqilliyini artıq elan etmişdi. Müstəqilliyin elanından cəmi 32 gün sonra bu hadisənin baş verməsi Azərbaycan dövlətçiliyinə qəsd idi. Hesab edirəm ki, buna görə də həmin olay çox böyük hadisə oldu. Onların hər biri Azərbaycan tarixində kifayət qədər yeri olan şəxslərdir. Bu gündən tarixin qiymətini vermək o qədər də asan deyil. Əgər bu gün obyektiv təhlil olunsa, 1988-ci ildə baş verən hadisələrə də fərqli yanaşma ola bilər. Amma necə yanaşmağımızdan asılı olmayaraq səhvləri, yanlışları, doğruları ilə bu adamlar Azərbaycan dövləti üçün bu və ya digər şəkildə çalışıb xidmət göstərirdilər. Onlar böyük bir terrorun-erməni terrorunun qurbanı oldular. Ona görə də hesab edirəm ki, bu məsələdə Azərbaycan xalqının vahid mövqeyi var: 20 noyabr Azərbaycan dövlətçiliyinə sui-qəsd, Azərbaycanın dövlətçiliyinə qarşı terror hadisəsidir. Bu terrorda Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunmasında xidmətləri olan kifayət qədər yüksək vəzifəli şəxslər qətlə yetirilib.

- Baş verən terror aktı ilə bağlı təzadlı açıqlamaların verilməsini nə ilə izah etmək olar?

- Həmin vaxtlar informasiya kommunikasiya imkanları olduqca zəif, yeni yaranmış bir dövlət idik. Bəzi hallarda da ictimai rəyin basqısının rol oynadığı dönəmlərdə bu tipli informasiyalara birdən-birə reaksiya vermək və onu obyektiv şəkildə təqdim etmək çox çətin idi. Buna bir az da hüquqi yanaşmaq lazımdır. Bu gün dünyanın hər hansı bir yerində baş verən hadisələrə, hətta mobil telefonlarla canlı yayıma qoşulurlar. Amma o dövrlər bu kommunikativ, informativ əlaqələr yox idi və olmadığı üçün də ilk ağızdan eşidilən informasiyaları az qala rəsmi məlumatlara çevirirdilər. Sonrakı mərhələdə detallı informasiya əldə olunandan sonra əvvəlki yanlışlıqları düzəltmək ciddi problemlər törədirdi. Ona görə də mən burada xüsusi bir qərəzin və bu informasiyanın verilməsində hər hansı siyasi məqsədin güdüldüyünü düşünmürəm. Çünki əgər dövlət katibi Tofiq İsmayılov, baş prokuror İsmət Qayıbov, hərbi müşavir Məhəmməd Əsədov, prezidentin mətbuat xidmətinin rəhbəri Osman Mirzəyev və digərləri bir vertolyotda həlak olublarsa, onların həlak olma faktını kimsə gizləyə bilməzdi. Əgər bu hadisə baş veribsə və hadisə haqqında dəqiq informasiya alıblarsa, onu kiminsə gizlətməkdə hər hansı bir məqsədi ola bilməz. Ona görə ki, hər hansı kiçik bir hadisə deyil ki, o xalqdan gizlədilsin və ictimaiyyət də ondan xəbər tutmasın. Sadəcə indiki səviyyədə olduğu kimi də deyil, elementar kommunikativ əlaqələrin olmaması və bir qədər də peşəkarlığın zəif olmasının nəticəsi hesab edirəm.

- Təbii ki, bu ruslarla ermənilərin həyata keçirdiyi bir terror aktı idi. Bununla xalqın gözünü qırmaq, yoxsa dövlət postunu tutanlara bir xəbərdarlıq etmək məqsədi vardı?

- Ərazisində müharibə gedən bir dövlətin hakimiyyət strukturlarında xaos və boşluq yaratmaq, işğalı sürətləndirməyə xidmət edən bir amil idi. Bilirsiniz ki, o insanlar təsadüfən ora getməmişdilər. Noyabrın 16-da istər Qaradağlı kəndində, istərsə də digər kəndlərdə çox ciddi faciələr olmuşdu. Qaradağlı faciəsini araşdırmaq üçün bu adamlar Qarabağa uçmuşdular. Düzdür, Mixail Qorbaçov onda dövlət başçısı SSRİ-nin ilk və son prezidenti idi və "Belovej sazişi"nin imzalanmasına hələ bir ay iki gün qalmışdı. Yəni SSRİ-nin dağılmasını rəsmiləşdirən dekabrın 22-də imzalanan "Belovej sazişi" hələ ortada deyildi. SSRİ dağılmasa belə, SSRİ anlayışı bütövlükdə yox idi və ittifaqa daxil olun dövlətlərin hamısı müsəqil ölkələr idilər. Bu hadisə də Azərbaycanın gözünü qorxutmaq məsələsi deyildi, sadəcə işğalçılıq niyyətlərinin daha asan həyata keçirilməsi vasitələri və yollarından biri idi. Bilirsiniz Ki, 20 noyabr hadisəsinə qədər Azərbaycanda bir neçə vertolyot qəzası baş vermişdi. 1991-ci ilin oktyabrında "AN-2" təyyarəsi, yanvarın 26-sında isə Şuşa üzərində təyyarə vurulmuşdu. Bu artıq sistemli bir müharibənin göstəricisi idi və Ermənistan tərəfindən sistemli aparılan müharibənin içərisində təbii ki, hava hücumundan müdafiə sistemləri-raket sistemləri də artıq istifadə olunurdu. Ona görə də təccüblənməli bir şey yox idi, heç kimdə də bununla bağlı dəqiq informasiya ola bilməzdi ki, həmin helikopterdə məhz dövlət rəsmiləri əyləşiblər. Bu sadəcə olaraq Azərbaycan tərəfinin mülki təyyarəsi hesab olundu. Terrorun növbəti tərəfi kimi bunu hədəfi seçdilər və vurdular, ordan da Azərbaycanın dövlət məmurlarının cəsədləri çıxdı.

- Bütün çətinliklərə baxmayaraq müstəqil dövlət kimi Azərbaycan özünü təsdiq etməkdə idi. 1995-ci ilə kimi Azərbaycan SSRİ Konstitusiyası ilə idarə olunan dövlət özünün yeni müstəqil Konstitusiyasını qəbul etdi...

- Azərbaycanın Konstitusiyası ilk dəfə 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olundu. Təbii ki, bir dövlətin ana qanunun qəbulu böyük hadisədir və heç də kiçik hadisə sayıla bilməz. Konstitusiyanın qəbuluna kimi bir sıra müzakirələr keçirildi. Konstitusiya komissiyası xeyli müddət fəaliyyət göstərdi və ümumxalq müzakirələri getdi, nəticədə ortaya bugünkü Konstitusiyamız çıxarıldı. Heç olmayan bir Konstitusiyanın əvəzinə bu Konstitusiyanın ortaya çıxması mahiyyət etibarilə ciddi faktorlardan biridir. Əslində bu müstəqil bir dövlət olaraq atribut kimi bir şey idi. Düzdür, Konstitusiyanın qəbulundan sonra ona bir neçə dəfə-2002-ci ilin 24 avqust, 2009-cu ilin mart referendumlarında xeyli dəyişikliklər olunub. Bundan əlavə Milli Məclisdə Konstitusiya qanunları qəbul olunub və bu tipli bir sıra dəyişikliklər baş verib. Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olub, Avropa Birliyi ilə "Yaxın Qonşuluq və Şərq Tərəfdaşlıq proqramı" çərsivəsində müqavilələr imzalayıb və qanunlarını Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması baxımından öhdəliklər götürüb.

- Azərbaycan Konstitusiyasını mükəmməl saymaq olarmı?

- Yuxarıda qeyd etdiklərimə baxmayaraq, mükəmməl heç bir şey yoxdur, dövr dəyişdikcə qanunlar da dəyişir. Yəni qanunlar da öz əhəmiyyətini ictimai-siyasi situasiyaya və dövlətlərin geopolitik durumuna uyğun transformasiya edə, dəyişə bilir. Avropa Şurasının, Avropa Birliyinin üzvü olan dövlətlər Konstitusiyalarında bir sıra dəyişiklik ediblər. Bu gün Türkiyə qarşısında Konstitusiya ilə bağlı bir sıra şərtlər qoyulub. Sabah Azərbaycana da bu tipli şərtlər qoyulacaq. Çünki biz özümüzü dünyanın bir hissəsi hesab ediriksə, dünyanın ümumi qanunları çərçivəsində də yaşamağı bacarmalıyıq. Ona görə də hesab edirəm ki, mükəmməl heç nə yoxdur, amma Azərbaycan bu gün bu Konstitusiya ilə idarə olunur, normal da qanundur. Lakin Konstitusiyamızın qəbulunun özü çox böyük hadisədir.

- Konstitusiyada əksini tapanlara nə dərəcədə əməl olunur?

- Konstitusiyada əksini tapanlar həqiqətən də heç də real icrada həyata keçirilmir. Bu sahədə ciddi problemlər var və bu problemləri zaman-zaman rəhbərlik etdiyim partiyanın bəyanatlarında, o cümlədən də təmsil olunduğum Milli Məclisin tribunasından dəfələrlə səsləndirmişəm. Hesab edirəm ki, fundamental insan haqlarının qorunmasında, iqtisadi azadlıqların təmin olunmasında, "Sərbəst toplaşma azadlığı haqqında Qanun"da əksini tapan və bu tipli bir sıra məsələlərdə kifayət qədər Azərbaycan cəmiyyətində problemlər var. Onların icrası da Konstitusiyaya uyğunluğu özündə etiva etmir. Bu və ya digər şəkildə Konstitusiya pozuntuları olur, amma hesab edirəm irəliyə baxmaq, mübarizə aparmaq, bütün bu qüsurları da durdurmaq daha yaxşıdır. Azərbaycanın Konstitusiyasının ana qanun kimi cəmiyyətin bütün sferaları tərəfindən icrasına yönəlik bir siyasi sistemin qurulmasına çalışmaq lazımdır.

"Elə qanunlar var ki..."

- Qəbul olunan qanunların bir sıra dövlətlərdən götürülərək tərcümə olunduğu və tətbiqi zamanı problemlərin yaşandığından da narazılıqlar var...

- Bəzən bu tipli qanunlar olur. Bir sıra beynəlxalq qanunlar var ki, onlar artıq ümumişlək status alıb. Ümumişlək statuslu qanunlara da cüzi dəyişiklik etməklə parlamentdə qəbul olunur. Amma elə qanunlar var ki, onlar artıq yerli spesifik qanunlar kateqoriyasına aiddir. Qanunvericilik bazası müntəzəm surətdə dəyişdirilir. Milli qanunvericilik anlayışı bu gün dünyada çox az işlənən anlayışlardan biridir. Dünya qloballaşma prosesini yaşayan bir dünyaya çevrilir və indi qanunlar da dünya dövlətləri tərəfindən bu və ya digər formada cüzi dəyişikliklərlə qəbul olunur. Burada təəccüblü heç nə də axtarmaq lazım deyil ki, Azərbaycan qanunları hansısa dövlətdən tərcümədən qəbul olunur. Əgər o cür baxsaq onda dünyanın beş iqtisadi modeli var və yeni model də yoxdur. Həmin modellər də aşağı-yuxarı dünyanın bütün ölkələrində tətbiq olunur. Onda gərək bu məsələyə də fərqli yanaşaq və milli iqtisadi model anlayışı üzərində çalışaq. Mən dünyanın bugünkü dönəmində milli qanunvericilik anlayışını o qədər də aktual hesab etmirəm və dünyada ümumişlək qanunlar sistemindən mükəmməl istifadənin tərəfdarıyam.

- Milli Məclisdə qəbul olunan qanunların icra mexanizmindəki boşluqların aradan qaldırılması üçün parlamentin qanunlar üzərində nəzarət mexanizmi olmalıdırmı?

- Azərbaycanda qanunların icrasına nəzarət mexanizmi bu və ya digər şəkildə müxtəlif instansiyalar tərəfindən həyata keçirilir. Prokurorluq nəzarətin bir hissəsini, məhkəmə vətəndaşların hüquqlarının bərpası istiqamətində qanunvericilik hüquqlarını müdafiə edir, qanunvericiliklə Konstitusiya arasındakı ziddiyyət olduqda Konstitusiya Məhkəməsi başqa bir şəkildə müdaxilə edir. Parlament ümumilikdə bu funksiyanı həyata keçirə bilməz. Milli Məclis verdiyi qərarların yerinə yetirilməsində icra mexanizminin hansı şəkildə həyata keçirilməsinə ümumi nəzarəti həyata keçirir və bunun üçün də hökumət hesabat verir. Hökumətin hesabatının qəbul olunub-olunmaması məsələsi parlamentdə müzakirə olunur. Bütün bunlarla yanaşı bu məsələ ilə bağlı Konstitusiya dəyişikliyi olmalıdır. Milli Məclisin səlahiyyətləri artırılmalıdır ki, hökumət üzərindəki nəzarəti parlament ciddi şəkildə həyata keçirə və bu istiqamətdə icra vəziyyətini sabah konkret şəkildə hökumətdən tələb edə bilsin. Amma mövcud durumda və mövcud qanunvericilik bazasında parlamentin bundan artıq edə biləcəyi bir şey yoxdur.

- Uzun illərin müzakirəsinə səbəb olan "Eks prezidentlər haqqında Qanun" layihəsinin qəbulu da parlamentarilər tərəfindən birmənalı qarşılanmadı...g

- "Eks prezidentlər haqqında Qanun" layihəsinin Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarılmasını vacib edən şərt 2009-cu ilin martında keçirilən referendum idi və referendumla Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliyinə "Eks prezidentlərin statusu haqqında Qanun" layihəsi mövcud Konstitusiyaya salınmışdı. Bu da Milli Məclis tərəfindən məcburi qaydada qəbul edilməli idi. Hesab edirəm ki, ilk növbədə bunu nəzərə almalıydıq. Hər kəs bu barədə düşünməlidir. Çox vaxt bunu hakimiyyətin humanist dəyərləri kimi təqdim edirlər. Amma bu qanunun eks prezidentlərin hamısına şamil olunması mahiyyət etibarilə hakimiyyətin xoş məramla yanaşmasını ifadə edir. Baxmayaraq ki, qanunun maddələrinin bu və ya digər şəkildə tətbiqi hansısa prezidentə şamil olunmaya bilər. Əgər mövcud qanunvericilik baxımından olduğu kimi "Eks prezidentlər haqqında Qanun" layihəsi tətbiq olunsa Əbülfəz Elçibəyə bu qanun layihəsi tətbiq olunmamalıdır.

- Niyə?

- Ona görə ki, Əbülfəz Elçibəy referendum yolu ilə öz vəzifəsindən uzaqlaşdırılıb. O dövrdə referendum impiçment hesab olunurdu və ümumxalq səsverməsi ilə impiçment tətbiq olunub. 1993-cü il 24 iyunda səlahiyyətlərinin bir hissəsinin verilməsi ilə bağlı Əbülfəz Elçibəy parlamentə məktub göndərib. 29 avqust 1993-cü ildə isə referendum keçirilərək Əbülfəz Elçibəyin vəzifələrini yerinə yetirməməsi ilə bağlı xalq etimadı göstərib. Amma Konstitusiya 1995-ci ildə qəbul olunduğuna və mövcud qanunvericilik indi "Eks prezidentlər haqqında Qanun" qəbul etdiyinə görə, qanunun ağırlaşdırıcı hallarda geriyə qüvvəsi yoxdur. Belə olan halda bu hər üç prezidentə şamil olunur. Mən də bu qanun layihəsindən razıyam və hesab edirəm ki, bu qanun layihəsi Azərbaycan cəmiyyətində yeni bir mühitin formalaşmasına xidmət edəcək.

- Konkret olaraq Ayaz Mütəllibovun üzərində cinayət məsuliyyəti var və o həm də yeganə sağ olan eks prezident kimi siyasi iddiasız da deyil...g

- Eks prezident olmaq hər hansı bir iddiadan imtina etmək demək deyil. Ayaz Mütəllibova eks prezident statusu verməklə başqa istəklərini və başqa iddialarını əlindən almağa kimsənin haqqı yoxdur. Ayaz Mütəllibov qayıdıb gəlib yenidən marafona qoşula, seçkilərdə də iştirak edə, namizədliyini də verə bilər. Kimsə qəbul olunan qanunu onun əvəzində təqdim etmək istəyirsə, bu yanlışdır, vətəndaşların haqq və hüquqlarına kobud şəkildə müdaxilədir. Ayaz Mütəllibovun Azərbaycanın bundan sonrakı siyasi sistemində iştirakı onun konstitusion haqlarıdır və o, bu haqlarından da istifadə edə bilər.

"Amma bütövlükdə..."

- Bu qanun həqiqətən də iqtidar-müxalifət münasibətlərindəki buzu əridə bilər...g

- Bu qanun heç bir prosesə ciddi şəkildə təsir etməyəcək. Ola bilsin Ayaz Mütəllibovun tərəfdarlarının qanunun qəbulundan dolayı hakimiyyətə münasibəti dəyişə bilsin. Eyni zamanda da Əbülfəz Elçibəyin tərəfdarlarının bir qisminin iqtidara münasibətinin dəyişməsinə gətirib çıxarar. Amma bütövlükdə iqtidar-müxalifət məsələsinə deyil, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına və qanunların münasibətləri tənzimlənməsinə xeyri ola bilər. Bundan da cəmiyyət, o cümlədən də vətəndaş udur.

- İqtidarla müxalifətin anlaşa, ortaq məxrəcə gələ bilməməsinin səbəbi nədir?

- Sadəcə iqtidar bunu istəmir. Mən gedib hakimiyyəti kabinetindən zorla çıxarıb gətirəsi deyiləm ki. İqtidar da bizə danışıqlar üçün müraciət etməyib ki, biz də "sizinlə danışmaq istəmirik" deyək.

- Bu yaxınlarda siz demisiniz ki, "mən müxalifət adından iqtidarla danışıqlara getməyə hazıram". Müxalifət sizə belə bir səlahiyyət verirmi?

- Demişdilər ki, biz istənilən məsələni müzakirə edə bilərik. Mən də dedim ki, buyurun müzakirələrə edək və "Siyasi partiyalar haqqında Qanun" layihəsini də müzakirə edə bilərik.

Gültəkin Qəhrəmanlı

Ədalət.- 2011.-19 noyabr.-S.3.