NƏSRİN "BİRİNCİ LEDİSİ"

(Əvvəli qəzetin 15 noyabr sayında)

Belə demək mümkünsə, təkcə adlarını çəkdiyimiz romanlarında deyil, ümumiyyətlə Ostenin bütün əsərlərində adi həyat, əyalətdəki insanlar təsvir olunur. Onlar sadə kişilər, qadınlar, o dövrün əyalət psixologiyasına, yaşam tərzinə, yaxud ərə getməyi, hansısa mirasa sahib olmağı arzulayan adamlardır. Və onların cürbəcür problemlərlə dolu ömürləridir. Osten əsərləri üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri də onun öz qəhrəmanlarının gözü ilə bu dünyaya bədii ironiyalı baxışlarıdır. Maraqlıdır ki, yazıçının bu spesfik bədii xüsusiyyəti onun əksər yazılarında özünü açıqca hiss etdirir. Əlbəttə, o vaxtın bəzi ədəbiyyatşünasları Ceyn Osten əsərlərini, obrazlı ifadə etmiş olsaq, "buludsuz", "dumansız" hesab etmirdilər. Amma mənim düşüncəmə görə, onları da yazıçının çatışmayan cəhətləri kimi yox, özünəməxsusluğu tək qəbul etmək mümkündür.

ƏSƏRLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Əslində müəllif yaradıcılığı boyu özünün estetik dünyagörüşünü ifadə edərək həyat fəlsəfəsinə yad təsvirlərdən, təqliddən uzaq qaçmşdır. Hətta bunlar onu bəzilərinin gözündə hədəfə çevirsə belə. Ceyn Ostenin əsərlərində kəskin parodik çalarlar, komik obrazlar daha effektli görünsə də həmin dövrün dəbdə olan "qotik roman"çıların kəskin tənqidinə tuş gəlirdi. Onlara görə, sirlərlə və dəhşətlərlə dolu olan romanlar bədii cəhətdən daha qiymətli idi. Ceyninsə özəlliyi onda idi ki, dediyimiz kimi, öz yaradıcılıq üslubunu kimlərə görəsə dəyişməyib. Hətta belə "dəb məsələləri"nə görə, çap üçün əsərlərini ondan alan naşirlərlə də problemsiz ötüşməmişdi. Bəzi hallarda naşirlər onun sevgi səhnələrini dəyişməyə çalışsalar da Ceyn heç vaxt özünə, qələminə xəyanət etməmişdi.

Ceyn Osten əsərləri üçün seçdiyi qəhrəmanları, yaxud mənfi obrazları qəbul olunmuş əxlaqi, psixoloji keyfiyyətlərinə görə təqdim etməyə çalışmışdır. Onun yaramazları təcrübəli deyillər, oxucu onlara asanlıqla tanıya, qəzəblənə bilir. Yəqin ki, Ostenin belə obrazları kəskin boyalarla, mürəkkəb elementlərlə verməməsini heç də təsadüfi hesab etmək olmaz. Yazıçı əslində bununla romanlarındakı xarakterlərin tanınmasını oxucunun ixtiyarına buraxmaq məqsədini güdmüşdür.

Onun romanlarında müəllif izahlarına demək olar ki, çox nadir hallarda təsadüf edilir. Osten qəhrəmanlarının xarakterlərini, situasiyanın psixoloji çalarlarını çox böyük ustalıqla obrazların dioloqlarında təqdim etməyi bacarıb. Bu təqdimat elə bir səviyyədədir ki, həqiqətən onunlara izahat vermək doğru görünməzdi. Ceyn Ostenin yaradıcılığının daha bir özəlliyi müəllifin satirik üslubu, hadisələrin yumoristik dilə ifadə etməsindədir. Amma bununla belə Ostenin bədii satirsında qətiyyən kəskin acılıq, qıcıqlandırıcı heç nə yoxdur. Ürəklə demək olar ki, bu satiradakı səmimiyyət və gözəllik oxucuya xüsusi zövq verə bilir.

Yazıçının ən məşhur romanı sayılan "Məğrurluq və yanlış təəssürat" əsəri özünüaldatmanın və duyğuların əsirinə çevirilmiş məğrur Darsiylə gözəl Elizabetdən bəhs edir. Romandakı dinamika, obrazların psixoloji vəziyyəti, hadisələrin təbii şəkildə inkişafı və müəlifin gəldiyi nəticə oxucuya çox ustalıqla təqdim olunur. Ümumiyyətlə, Ceyn Ostenin əsərlərindəki təbiilik, bədii təxəyyül, həyatdan gələn elementlərin zənginliyi çox diqqətəlayiqdir. Məhz sadaladığım və sadalamadığım ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə görədir ki, onun "Məğrurluq və yanlış təəssürat" romanı, eləcə də digər əsərləri çap olunandan bir müddət sonra digər dillərə də tərcümə olundu. Və xatırladım ki, yazıçının həm ingilscə, həm də başqa dillərdə ki, əsərləri təkrar-təkrar çap edilib və oxucular tərəfindən çox böyük maraqla qarşılanıb.

VALTER SKOTTUN "MİSİLSİZ OSTEN"İ

Ceyn Osten Çotendə yaşadıqları kottecdə özünü çox yaxşı, lap öz doğma evindəki kimi hiss edirdi. Lakin demək olmazdı ki, Ceyn Ostenin həyatı arzuladığı kimi qurulmuşdu. Xeyr. Tale elə onun özünə də bir romansayağı həyat yaşatmışdı. Böyük yazıçı ömrünün başqa məqamları bir yana, sevgidəki nəsibi lap bədii əsərlərdəki kimiydi. Ceyn heç vaxt ailə qurmadı. Tədqiqatçıların bildirdiyinə görə, Ceynə bir neçə dəfə evlənmə təklifi olunmuş, amma heç biri uğurlu bitməmişdi. Onun romantik, lirik arzularının ünvanı olan Tom Lefroemlə münasibətləri də çox uzağa getmədən bitmişdi. Deyilənlərdən belə məlum olur ki, Tomla Ceynin sevgisi ailəlinin sosial durumuna görə əvvəl təxirə salınmış, sonra isə ümumiyyətlə baş tutmamışdı. 30 yaşında olanda artıq Ceyn özünü "qarımış qız" gözündə görsə də pessimizmə qapılmamış, özünü sevdiyi işlərə həsr etmiş, həm də ailənin hər bir işinə yardımçı olmağa çalışmış, bütün varlığı ilə elə onun kimi ailəsiz bacısı Kassandroya bağlanmışdı. Bəlkə də şəxsi taleləri oxşar olduqları üçün bacısı Kassandroyla son günədək biri-birlərindən ayrılmamışdılar.

Ceynin əsərlərini artıq tərəddüdsüz qarşılayan T. Eceron nəşriyyatı 1814-cü ildə onun "Mensfild parkı"nı çap etdi. Elə həmin il yazıçı yeni bir əsərə də - "Emma"ya başlamışdı. Əyalətdəki həyatın, oradakı cəmiyyətdə orta sinfin problemlərindən, yaşayışından bəhs etdiyi və yumoristik dillə qələmə aldığı bu əsərini o yalnız növbəti il tamamlamağa müvəffəq oldu. Və bir müddət sonra roman üç cilddə nəşr edildi. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Ostenin sağlığında çapdan çıxmış məşhur romanlarından altısı, "Emma" da daxil olmaqla anonim imza ilə işıq üzü görmüşdür.

Elə həmin il, yəni 1815-ci ildə Kassandro ilə Uinçestrə və Stiventona gəzməyə çıxan Ceyn Osten "İnandırma" əsərini yazmağa girişdi. Məhz bu dövrlərdən başlayaraq Ceyn Ostenin geniş şöhrətindən danışmağa dəyər. Biri-birinin ardınca çıxan həm yeni romanları, həm də təkrar çap edilən əsərləri onu inanılmaz dərəcədə məşhurlaşdırmışdı. Artıq Ceyn Ostenin əsərlərinin əcnəbi dillərdə capı mütəmadi xarakter almışdı. Həmin dövrlər fransızcaya tərcümə olunaraq Parisdə çapdan çıxan və ardınca başqa dillərdə də çap olunan "Ağıl və hisslər" əsəri qısa müddət içərisində çox böyük oxucu auditoriyası qazandı. 1816-cı ildə məşhur jurnalların birində Avropa romançılığının ən nəhəng simalarından biri sayılan ser Valter Skott Ceynin haqqında xoş sözlər yazmışdı. Böyük yazıçı "Emma" əsərindən necə məmun qaldığını bildirməklə yanaşı yazıçını "Misilsiz Osten" adlandırmışdı. Əlbəttə, dahi nasirin dilindən bu tərifi eşitmək Osten üçün çox böyük qiymət, çox böyük sevinc idi. Əslində elə o özü də etiraf edirdi ki, böyük yazıçının verdiyi qiymət ondan ötrü qeyri-adi mükafatdı. Çox maraqlıdır ki, Valter Skott özünün gündəliyində də onun haqqında 1826-cı il 14 mart tarixində belə yazmışdı: "Missis Osten mənim həyatda rast gəldiyim adi həyatın xarakterik xüsusiyyətlərini, insanların duyğularını, hisslərini ən gözəl təsvir edə bilən talanta malik yazıçıdır".

"LEDİ D"

1816-cı ildə Ceyn Ostenin bir neçə əsəri vətənində təkrar çap olundu və ardınca da fransız naşirləri üç romanını nəşr etdilər. Yazıçı fərqli manera ilə qələmə aldığı yeganə əsərini - "Düşüncənin sübutları"nı da elə həmin il tamamladı. Osten yaradıcılığının, şöhrətinin, ümumiyyətlə yazıçı taleyinin ən qəribə çalarlarından biri də sağlığında bu gözəl əsərlərin müəllifinin gerçək adının bilinməməsi idi. Çünki o dövrlər İngiltərədə yazıçılıq heç bir vəchlə qadın işi, qadın peşəsi hesab olunmurdu. Cəmiyyət bunu qəbul etmirdi. Və elə bu üzdən idi ki, Ostendən başlayaraq xeyli sayda ingilis qadın yazıçısı var ki, sağlıqlarında öz adlarını, kim olduqlarını bəyan edə bilməyiblər. Ceyn Ostenin əsərləri "Ledi D adlı biri" imzası ilə cap olunurdu. Və o da Ledi "D"-nin uğuruna sevinir, xoşbəxtliyi onun qazandığı müvəffəqiyyətdən, şöhrətdən tapırdı.

Ölümündən bir xeyli əvvəl - 1816-cı ildə Ceynin səhhətində problemlər özünü göstərməyə başlamışdı. Amma gənc yazar heç ağlına da gətirmirdi ki, onun bu dünyadakı vaxtına belə az qalıb. Bəlkə də məhz buna inanmadığı üçün idi ki, Osten yeni əsərlər üzərində işləməyə qərar vermişdi. Amma çox təəssüf ki, həyatda hər bir canlının qonağı olacaq əcəl onu da arayıb buldu. Ceyn üç əsr - "Ledi Syüzan", "Uotsonlar" və "Senditon" romanlarını yazmağa başlamışdı.

"BİRİNCİ LEDİ"NİN SONU

1817-ci ildə Ceynin vəziyyəti kəskinləşdi. Kassandro sevimli bacısının vəziyyətinin günü-gündən pisləşdiyini görürdü. Həkimlərə müraciət etdilər. Amma məlum oldu ki, Ceynin səhhəti gözlənildiyindən də qorxuludur. Həyatı boyu heç vaxt özünün şəxsi ailəsi olmayan, daim bacardığı kimi doğmalarına yardım göstərən, əsərlərində həyatı incə ştrixlərinədək ustalıqla təsvir edə bilən, yaratdığı əsərlərdə hadisələri özünəməxsus yumor, satira prizmasından keçirməyi bacaran, insan duyğularını bir psixoloq kimi açan Ceyn Osten anladı ki, onunla bu dünya arasında çox az qalıb. Yazıçı çox istəyirdi ki, heç olmasa "Senditon" əsərini bitirsin, bu üzdən də xəstəhal olsa da yazmağa çalışırdı. Bir də ki, bitirməyə o qədər çox qalmamışdı. Amma olmadı. Özünü çox pis hiss etdiyi üçün 18 martda əsər üzərində işini dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. Qeyd edim ki, həmin günədək o, "Senditon"un 12 fəslini tamamlaya bilmişdi.

Vəziyyəti ağırlaşan Ceyn Osten aprel ayının sonunda özünün vəsiyyətnaməsini yazdı və bundan iki ay keçər-leçməz - 1817-ci ilin 18 iyununda, Uinçesterdə sevimli, heç vaxt ayrılmadığı bacısınən qolları arasında gözlərini bu dünyaya əbədi olaraq yumdu. Təhqiqatçıların bildirdiyinə görə, onun ölümünün səbəbi dəqiq məlum olmamışdı. Hər kəs yazıçının başqa-başqa xəstəlikdən dünyasını dəyişdiyini bildirir. Amma nə əhəmiyyəti, əsl gerçək bu idi ki, hər şey bitmişdi onun üçün.

Ceyn Osten vəfat etdikdən sonra ailəsi, xüsusən də bacısı Kassandro sevimli Ceynlərinin bədii irsinin, əlyazmalarının, məktublarının toplanması, qaydaya salınması, çapı üçün əllərindən gələni etdilər. Qardaşı Henri Osten "Ledi D" imzasının kimə məxsus olduğunu bütün dünyaya aydınlatdı, kitablarının, küllüyatını təkrar çapdan buraxdırdı, hətta yarımçıq əsərlərini belə nəşr etdirdi. Doğmaları sağlığında qazandığı şöhrəti onun adına əbədiləşdirdilər. Hazırda ingilis ədəbiyyatında Ceyn Osten yaradıcılığı öyrənilməkdədir. Çox uzun illərdən sonra onun bəzi əsərləri, özünün həyatı rejissorları tərəfindən ekranlaşdırıldı.

Məhz yazdığı gözəl, əvəzsiz əsərlərinə görə, ingilislər də onu yeni nəsrin "birinci Ledisi" kimi qəbul edir.

BABƏK YUSİFOĞLU,

babek-yusifoqlu@mail.ru

Ədalət.-2011.-22 noyabr.- S.4.