ELMİ ARAŞDIRMALARDA PLAGİAT, ƏNƏNƏVİLİYİN VƏ YENİLİYİN SƏRHƏDLƏRİ

(əvvəli ötən sayımızda)

İlk öncə qeyd etməliyik ki, Babayevin "XIII-XIV əsr anadilli lirik şerimizin inkişaf yolu" adlı kitabının giriş və nəticə hissələrinin olmaması müəllifinin mövzuya və irəli sürdüyü problemə "bələdlik səviyyəsi"nin aşkar dəlil və sübutudur. Mövzu lirik şerin inkişaf yolu olduğu halda, lirik şeir və epik şerin sərhədi müəyyənləşmir, epik şeir müəllifləri ("Yusif və Züleyxa" məsnəvisinin müəllifi Mustafa Zərir), tək bir mübahisəli şerin müəllifləri (Səfiəddin Ərdəbili və Səfiəddin Urməvi), müəllifliyi mübahisəli Nasir Bakuyi kimi şairlər haqqında çeşidli arasdırmalardan toplanmış məlumatlar nəinki mövzunu açıqlamağa yardım edir, əksinə, müəllifin mövzunun tədqiqat obyekti və metodu barədə çox dumanlı təsəvvürə malik olduğunu göstərir. Belə ki, ədəbiyyat tarixinə Səfiəddin Ürməvini (XIII) bir şair kimi daxil etmək cəhdi uğursuz bir təşəbbüsün nəticəsidir. Ona aid edilən şeirdə cığatay ünsürlərinin yer alması qəzəlin XV yüzilliyin ikinci yarısından öncəyə aid edilə bilməyəcəyini göstərir. Bu, Nəvai şeri təsiri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında təzahür edən bir ədəbi dil hadisəsidir və orta çağ ədəbiyyatı araşdırıcılarının bildiyi bir gerçəklikdir. Halbuki Səfiəddin Urməviyə aid edilən "Bizi unutma" rədifli şeir cığatay qrammatik ünsürləri ilə yazılıb və Babayevin xəbərsiz olduğu Şah Qasimin eyni rədifli şeri ilə səsləşir. Nasir Bakuyiyə aid edilən şeir yalnız bir cüngdə və bir araşdırıcının əsərində yer aldığından, Babayevin iddia etdiyi kimi, o dövrdə Bakıda ədəbi mühitin göstəricisi sayıla bilməz.

Mənim ona "plagiator" epitetini ünvanlamağımı etik normaları aşma kimi dəyərləndirən Babayev, görəsən, nə gözləyirdi? Bəlkə mən: "lütfən, çalmayın (yəni: zəhmət olmazsa, oğurlamayın...)" deməliydim? İşin gülünc tərəflərindən biri də budur ki, mənim onun ünvanına istifadə etdiyim "plagiator" sözü onun özü tərəfindən özü üçün dediyindən azdır... Yəni mən yazı boyu cəmi bir neçə dəfə bu ifadədən istifadə etmiş və daha çox faktiki dəlillərə söykənmişəmsə, Babayev təkrar-təkrar özü ilə əlaqədar bu sözü işlədib (?). Bu ifadənin işlənmə məqamı və sərhədi barədə təsəvvürü olmadığından nəinki özünə, eləcə də M.Tərbiyətə də "plagiat" deyir, "plagiator" deyil... Məsələn, Babayev özünə bəraət qazandırmaq məqsədilə yazır: "Biz də bir plagiat kimi bu fikirləri Səadət müəllimədən "oğurlamışıq". (Zənnimcə, bütün yazı boyu həqiqətə yaxın bir cümlə varsa, o da elə budur...)

Artıq neçə illərdir ki, araşdırmalarımdan çalıb-capmalar, sonda isə məni inkar bir qisim "alimnüma" üçün özünü təsdiq yolu və vasitəsinə çevrilib... Cami demişkən, sözüm yaxşıdır, özüm yaxşı deyiləm.

Tənqidi qeydlərimi fərqli bucaqdan təqdim edən və mənə insanlara nifrət bəsləyən iftirası atan Y. Babayev nə zamandan etibarən insanlığın və bəşəriyyətin rəmzinə çevrilib? Mənim ittiham və etirazlarım ona və əməllərinə qarşı yönəlibdir. Yoxsa ki, insanlara hüsn-rəğbətim və istiqanlılığım, gördüyüm diqqət və məhəbbət yetərincədir. Mən haramlığa və onun təzahürlərindən biri saydığım plagiata nifrət edirəm və bu kimi naqisliklərə qarşı barışmazam. Yeri gəlmişkən, Y. Babayev 2009-cu ildə çap olunmuş və oxunmasına diqqət ayırmağı vaxt itkisi saydığım "Təriqət ədəbiyyatı: sufizm və hürufizm" kitabının avtoqrafında yazırdı: "Elminə və insanlığına böyük hörmət bəslədiyim, gözəl nəsimişünas alim Səadət xanıma müəllifdən böyük səmimiyyət və ehtiramla" (Səhifənin surəti məqaləyə əlavə edilib). "Elm" qəzetində gedən "hərzəvü hədyan"da isə tamamilə fərqli münasibət görürük.

"XIII-XIV əsr anadilli lirik şerimizin inkişaf yolu" adlı kitabında isə, öncəki təkzib məqaləmdə də xatırlatdığım kimi deyirdi: "Son dövr nəsimişünaslığında tədqiqatçı S.Şıxıyeva daha intensiv fəaliyyət göstərir. Onun müxtəlif qəzet, jurnal və elmi əsərlərdə sənətkarın həm həyat və şəxsiyyəti, həm də yaradıcılığının fərqli problemləri ilə bağlı xeyli məqaləsi dərc olunmuşdur. Şairin avtobioqrafiyasına aid bəzi məsələlərə, o cümlədən onun doğulduğu il, yer, adı, təxəllüsü və s. tərcümeyi-hal faktlarına aydınlıq gətirilməsində tədqiqatçının faydalı mülahizələri olduğunu qeyd etmək lazımdır". (s. 39)

Bu "təkzibül-təkzib" yazısında isə deyir: "S.Şıxıyevanın yazdıqları da "kəşf və novatorluq" yox, yuxarıda adını çəkdiyimiz (və adını çəkmək imkanımız olmayan) alimlərin fikirlərinin bəsit təkrarından başqa bir şey deyil".

Burada məşhur bir atalar sözünü xatırlatmaya bilmirəm: "Bəy dediyin nədir, bəyənmədiyin nədir?"

Bu məntiqsizliklər Babayevin yazısının səviyyəsizlik və qeyri-ciddiliyinin açıq təzahürü, məsləhətçisinin isə məhz illərdən bəri gizlində qaynayıb, uyğun bir şərait tapınca aşkara çıxıb çağlayan nifrətinin ifadəsindən başqa bir şey deyil...

Keçid dövrünün bəlası olan elmin kütləviləşməsi, bunun müəyyən anlamda "dolanacaq vasitəsi" olaraq dərki və təqdimi sonda bu dövrün mediyevistikasını tənəzzülə uğratdı. Bu dövrdə elmi araşdırma meyarlarının müəyyən anlamda itməsi, akademik və klassik filoloji təhlil üsulunun yerini ən yaxşı halda elmi-publisistik, ən pis halda isə psevdofəlsəfi, psevdomodern "analiz"ə, nəticədə psevdoelmə verməsi acınacaqlı sonuclara gətirdi. Elmdə koordinasiyanın pozulması və formal fəaliyyəti, işlənmiş mövzulara təkrar-təkrar müraciət olunması, mövzuların seçimi və maliyyələşdirilməsindəki dövlət və milli maraqlar baxımından önəmli olan və olmayanların müəyyənləşdirilməməsi, kortəbiilik və pərakəndəlik nəticə olaraq qeyri-peşəkarların peşəkarlara meydan oxuması kimi absurd və gülünc bir duruma gətirdi. Bu dünya elmi məkanı üçün qeyri-ənənəvi, Azərbaycan elmi mühiti üçün isə adiləşmiş arzuolunmaz təzahürün ən parlaq örnəklərindən biri də Y.Babayevin bəhsini etdiyim kitabları və "Elm" qəzetində yer verilən yazısıdır. Bunları gördükdə, Niyazi Mısrinin "...qiyamətdən əlamət var" ifadəsi yadıma düşdü. Əslində bu kimi alimnümalara rəvac verib dəstəkləyənlər mütəşəkkil cinayətkarlar kimi cəzalandırılmalıdırlar. Çünki sonucda onların himayəsi, bəzən prinsipsizlik və simasızlığının nəticəsində bu alimnümaların apolojik, təqlidi və parodik "əsərləri" çeşidli elmi ad və dərəcələrə yiyələnilməsinə, o dərəcələrə uyğun əmək haqqı alınmasına, son nəticədə bu saxta alimlərin dövlət və xalqın cibinə girməsinə səbəb olur. Nəinki ciddi elmi mərkəzlərdə, heç postsovet məkanının digər dövlətlərində də gözə dəyməyən bu anomaliyalar, çox təəssüf ki, Azərbaycan elmi mühitində cəzasızlıq, nəzarətsizlik kimi münbit şəraitdə get-gedə artır. Bunun nəticəsi olaraq, elmi tədqiqat adına çap olunan işlərin bir qismi hərc-mərclik, özbaşınalıq dərəcəsinin göstəricisinə çevrilib, lağlağı şəklini alıb. İş elə bir həddə çatıb ki, istənilən şəxs istənilən elmi işin üzərinə öz adını yazıb, onun müəllifliyi iddiasında ola bilir. Bu bəlanın geniş yayılması və az qala normativə çevrilməsi isə ölkədən kənarda ayrı-ayrı fərdləri deyil, onların təmsil etdiyi xalq və dövləti nüfuzdan salır, ayrı-ayrı alimnümaların zehni məhdudiyyəti mənsub olduğu xalq və dövlətin elmi və səviyyəsi kimi dərk edilir.

Çox ümid edirəm ki, elmi fəaliyyət sahəsində islahatların aparılmasına verilən start uğurla davam etdiriləcək, nəticədə plagiat və onun cəmiyyətdə normal qarşılanması kimi mənəvi-əqli aşınma və deqradasiyanın təzahürləri aradan qaldırılacaq, müəlliflik hüquqları və əqli mülkiyyəti qoruyan qanunlar ciddi və əməli fəaliyyət göstərəcək. Maddi mülkiyyət kimi, əqli mülkiyyətin də qorunmasında müəyyən cəzaların nəzərdə tutulması və tətbiqi həm Azərbaycan elmi fikrini sürükləndiyi uçurumdan xilas edər, həm də fədakarcasına elmə xidmət edənləri nadanların mənəvi terroru və sonucda məruz qaldıqları sarsıntılardan qoruyar. Bu yöndə insanların maarifləndirilməsinə də ehtiyac duyulur. Bu istiqamətdə müəyyən işlərin görülməsi nəticədə qul düşüncəli bir sıra insanlardan fərqli olaraq, öz haqq və hüququnu aydın dərk edən insanların formalaşmasına yol açar. Əgər bir insan ayrıca bir fərd olaraq, öz haqqını müdafiə etməyi bacarmırsa, o, ən böyük söz və düşüncə sahiblərimiz ətrafında zaman-zaman ortaya çıxan mübahisələrə necə qoşula, milli-mənəvi dəyərlərimizi müdafiə edə bilər?!

Azərbaycan dövlətinin prezidenti cənab İlham Əliyevin elm və təhsilə xüsusi diqqət tələb etdiyi, Azərbaycan elminin dünya elmi məkanına inteqrasiyasının günün tələbi kimi ortaya çıxdığı bir dövrdə, Prezident administrasiyasının rəhbəri akad. Ramiz Mehdiyevin orta çağ araşdırıcılarından mütləq Şərq dillərindən birini bilməsini və ilkin qaynaqlar əsasında obyektiv və elmi həqiqətləri çatdırmağı tələb etdiyi bir zamanda tədqiqatlar əsasında "tədqiqat" yazanlar, görəsən, nəyə və ya kimə arxayındırlar?

Təkrar edirəm: Elin gözü tərəzidir. Zaman hər əlinə qələm alana sahib çıxmır, hər doldurulmuş səhifələr toplusu da kitab deyil... Bu da bəlli həqiqətlər... Mövlana "Məsnəvi"sində hz. Məhəmmədin dilindən belə bir hədis nəql edir ki, "Hər kəs özü necədirsə, məni də elə görür: Hindli hindli kimi, zənci zənci kimi..." Buna görə də bundan sonra Y. Babayevin mübahisə etmək cəhdlərini cavabsız buraxacaq, maraqlananlara müqayisə üçün "Elm" qəzetinin 22 iyun və 15 iyul 2009-cu il tarixli buraxılışlarında yer almış təkzib məqaləmə baxmağı məsləhət biləcəyəm.

Səadət Şıxıyeva,

filologiya elmləri namizədi,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası akad.

Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu

Ədalət.-2011.-12-13 oktyabr.-S.7.