Azərbaycanda və Türkiyədə TÜRKÜN SÖZÜ

Türk mədəniyyətinin yorulmaz tədqiqatçısı, Azərbaycan sevdalısı, unudulmaz dostum ƏLİ HEYDƏR BAYATIN əziz xatirəsinə

Türkün sözünün gözəlliyi

"Türkün sözü!", "Türkün məsəli!"... Nə zaman yaranıb bu ifadələr? Nə məqsədlə deyilib? Bilən yoxdur! Yalnızca ağla batan və batmayan mülahizələr var. Bəlkə türk dilində danışıb da türk olmayanların söyləməsidir ki, sonradan Azərbaycan türkünün də dilinə keçib? Həm də türklüyümüzü unudub "azərbaycanlı" (etnos anlamında) kimi ortaya çıxdığımız vaxtlarda bu ifadələr daha da ayaq açıb? Bəlkə də Anadolu türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsi arasındakı anlam fərqliliyini, məna ceşidliliyini göstərmək üçün deyilib. Bu fərqlər çoxdurmu? Bu da ayrıca araşdırılmalı məsələdir. Və bu yöndə müəyyən işlər görülmüşdür və görülməkdədir. Belə işlərdən birini də Türkiyənin Qars şəhərindəki Kafkas Universitetində çalışan həmyerlimiz Prof. Dr. Hacalı Nəcəfoğlu başa gətirib.

Qısa bir tanıtım: Hacalı bəy uzun illərdir Türkiyə universitetlərində işləyir. Kimyaçı olsa da, Azərbaycan mədəniyyətinə, tarixinə və ədəbiyyatına böyük sevgisi və bələdliyi olan bir ziyalımızdır. Öz sahəsinin tanınmış elm adamı olmaqla bərabər, Türkiyədə Azərbaycanla bağlı heç bir hadisəyə, zərərimizə olan, yanlışlıq ucbatından haqqımızda mənfi fikir oyada biləcək ən adi məlumatlara belə laqeyd qalan insan deyil. O, əsl vətəndaş təəssübkeşliyi ilə qələmə sarılıb həmin yanlışlığı aradan qaldırmaq üçün yazacaq, ya da böhtan atan varsa, mütləq cavabını verəcək.

Qayıdaq Hacalı bəyin başa gətirmiş olduğu işin üzərinə. Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan türkcəsində bir sıra sözlər vardır ki, deyilişi və yazılışı eyni olsa da, fərqli mənalarda işlədilir. Məsələn, Türkiyədə "subayam" desəniz, sizin hərbi işdə çalışdığınızı düşünəcəklər. Bir Türkiyə vətəndaşı Azərbaycanda "subayam" desə, onun evli olmadığı qənəatinə gələcəklər. (Bu kəlmələrin hansı mənalarda işləndiyini bilmək üçün haqqında söz açdığımız kitaba baxmaq kifayətdir.) Sayı kifayət qədər olan belə sözlərin bəziləri ilkin məna bağlılıqlarını saxlasa da, bəziləri tamam fərqli mənalarda işlənməkdədir. Bu sözlərdəki məna fərqliliyi çox zaman azərbaycanlıları Türkiyədə, türkiyəliləri Azərbaycanda çətin, anlaşılmaz, hətta gülünc durumlarda qoyur. Belə sözlərin etimoloji araşdırılması, elmi cəhətdən izahı dilçi alimlərimizin üzərinə düşən vəzifələrdəndir.

Hacalı Nəcəfoğlu isə bu elmi araşdırmalar üçün zəmin hesab ediləcək və Azərbaycan-Türkiyə (və əks marşurut) arasında gedib gələnləri hansısa anlaşılmaz bir durumda buraxmayacaq, ən azından dodaqqaçırmayacaq bir tərzdə ünsiyyət qurmalarını asanlaşdıracaq bir işin əziyyətini öz üzərinə götürüb. O, eyni cür deyilib müxtəlif məna verən sözləri toplayaraq onların hər iki ölkədə ehtiva etdiyi məna fərqlərini, və ya müxtəlifliyini ortaya qoymuşdur. Uzun illərin müşahidəsinin, toplanışının bəhrəsi olan bu kitab ilə ilk addım atılmışdır. Geriyə qalanı filoloqların işidir.

Hörmətli baş redaktor! Bu kitabdan müəyyən parçaları qəzetinizdə çap etməklə xeyirxah bir iş görmüş olarsınız. Bu bir tərəfdən Türkiyə türkcəsində kitab oxuyan, TV-ləri izləyən oxucularınıza yardımçı olar, digər tərəfdən filoloq alimlərimizin diqqətini bu istiqamətə yönəltmiş olardı. Mühüm bir məqam da var. Bu gün Azərbaycanda imkanlı adamlar heç nəyə gərək olmayan kitabların nəşrinə kifayət qədər pul xərcləyirlər. Bəlkə qəzetinizdə Hacalı bəyin hazırladığı kitabdan parçaları oxuyacaq imkanlı adamlar millətimiz, dilimiz üçün də xeyirli bir iş görmək-həcmcə çox da böyük olmayan bu kitabın nəşrini öz üzərlərinə götürmək arzusuna düşdülər. Mənim buna inamım var.

Hörmətlə, Vurğun Əyyub

Babakişi: Bu il, qızım, türkün sözü, nəmişlik olmadı, havalar türkün sözü, quru keçdi, mən də borca düşmüşəm. Bir az kömür gətirdim ki, satım, o da türkün sözü, pula getmədi, gəldim, bəlkə, türkün sözü, şəhərdə bir iş tapım, bir təhər ilə dolanaq, Allah kərimdir.

Dilin zənginliyi bu dildəki kəlmə sayının çoxluğu ilə bərabər bu dildəki kəlmələrin daşıdığı mənaların çox çeşidli olması ilə də dəyərləndirilməlidir. Tarixi şərtlər gərəyincə bir çox yazı dillərinə malik olan Böyük Türk Dili həm kəlmə sayı, həm də kəlmələrin məna çeşidliyi baxımından dünyanın ən zəngin dillərindən biridir. Çox böyük bir coğrafiyada yayğın bu türk yazı dillərindəki eyni kəlmələrin daşıdığı mənalardan birinin bir coğrafiyada daha çox istifadə edildiyi, fərqli bir anlamının başqa bir coğrafiyada daha çox işlənildiyi dilimizin gerçəkliyidir.

Dilimizdəki bu çeşidliliyi Türkiyəyə gəlişimin ilk günündən hiss etməyə başlamışdım. Ərzurum Atatürk universitetində çalışmağa başladığımda iki ilə yaxın professor Babək Qurbanovla bir mənzildə bərabər qaldıq. Bir gün estetika dərsində qarşılaşdığı bir hadisəni mənə anlatdı. Dərsə hər gün cins şalvarla gələn qızlara demiş: "Siz qadınsınız. Daha zərif geyinməlisiniz. Nə olar, iki gün "kot"la (cins şalvarla) gələndə, üç gün də donla gəlin." Babək müəllim bunları söylədikdən sonra hamının nədən güldüyünü anlamadığını dedi. Bu kəlmənin Türkiyədə daha çox "alt paltarı" mənasında istifadə edildiyini dediyimdə ikimiz də gülməyə başladıq.

Zamanla Türkiyə və Azərbaycanda fərqli mənalarının daha çox istifadə edildiyi kəlmələrin heç də az olmadığının şahidi oldum və bu kəlmələri qeyd etməyə başladım. Bir sözlük fikrimi Ege Universitetinin professoru Əli Yavuz Akpınar da dəstəklədi və onun da xeyir-duasıyla 1994-95-ci illərdə tamamladığım sözlüyü Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinə çap olunmaq üçün göndərdim. Fəqət bu çalışma kitab olaraq dəyil, Türk Dünyası Araştırmaları dərgisində 1999-cu ildə bir bölüm olaraq yayınlandı.

Amma Türkiyə mətbuatında (sonralar elektronik mediada da) rastladığım, kəlmələrin Azərbaycandakı mənaları təhrif edilərək uydurulan lətifəvari hekayələrə bigane qalmam da mümkün deyildi. 1996-cı ilde "Hürriyet" qezetinde oxuduğum Yalçın Pekşenin köşesindeki" AZERBAYCAN"A İŞİNİZ DÜŞERSE..." başlıqlı bir yazı mənə çox təsir etdi:

Azerbaycan"a işiniz düşerse dikkatli olmanız gerekiyor. Azerbaycan Havaalanı"nda aktarma için bekleyen bir arkadaşımız bir bardak su içmek için büfeye yanaşmış:

- Bana bir bardakg diyecek olmuş. Daha lafını bitiremeden büfeci kıyameti koparmış, arkadaşımızın üstüne yürümüş. Hemen yanında alışveriş yapmakta olan bir türk müşteri kenara çekip kulağına fısıldamış:

- Burda bardak denmez... Bunların Türkçe"sinde bardak kadın anlamına gelir. Sen adamı boynuzlu yaptın!

Bizim arkadaş mahçup, büfeden uzaklaşırken bir anonsla yerinden sıçramış. Mikrofondaki ses şöyle diyormuş:

- Kerhanecilerin uçağı düştü.

Bizim arkadaş koşa-koşa yer görevlilerinin yanına gitmiş, kendi dilince kazanın boyutlarını öğrenmeye kalkışmış. Yer hostesi gayet samimi bir edayla:

- Koyun götü, koyun götü diyormuş.

"Arkadaşımız şaşırmış ve şaşkınlığı yukarıdaki sözlerin Türkçe karşılıklarını öğrenene kadar sürmüş.

Meğer duyurulan kər edenler, yani iş adamların uçağının yere indiği mesajıymış. "Koyun götü" demekse "Telaşlanmayın, rahat rahat poponuzun üstünde oturun" demekmiş.

Təəssüf ki, yazara göndərdiyim aşağıdakı məktuba cavab ala bilmədim:

AZERBAYCAN"A İŞİNİZ DÜŞERSE ... İYİ TÜRKÇE ÖĞRENİN

Sayın Yalçın Bey! "Hürriyet"teki köşenizde yazdıklarınızı her zaman ilgi ile okurum. Üslubunuzu beğeniyorum. Bu mektubu Size 29 Ocak 1996 tarihinde yayınladığınız "Azerbaycan"a İşiniz Düşerse..." başlıklı hikayeye münasebetimi, geç olsa da, bildirmek için yazıyorum. iyi niyetle kaleme aldığınız bu yazıda, aynı Türkçe kelimelerin Anadolu ve Azerbaycan"da bazen farklı anlamlarda kullanıldıklarını açıklayarak, okuyuculara bu kelimeleri kullanırken dikkatli olmalarını tavsiye etmek istemişsiniz. Hakikaten böyle kelimeler vardır, bu kelimelerin tüm anlamlarının bilinmesi ve yerine göre kullanılması aynı soylu iki ülke insanları arasındaki ilişkiler açısından çok önemlidir. Ama Sizin üçüncü elden alarak aktardığınız örnekleri hiç de başarılı bulmadım.

Bardak kelimesi Azerbaycan"da, Anadolu"nun bazı bölgelerinde olduğu gibi (Bkz. "Türkçe Sözlük", TDK Yayını, 1988, 1.Cilt, sayfa 142) "toprak testi" anlamında kullanılıyor. Yani Azerbaycan"da "Bana bir bardak su ver!" derseniz, Sizin için toprak testi aramaya başlarlar. Azerbaycan Türkçesinde bardak kelimesinin kadın-falan anlamına gelmesi Türkçe cahillerinin uydurmasıdır. Tıpkı "Kerhanecilerin uçağı düştü" anonsu gibi. İnanmayınız! Eskide fabrika anlamı veren Farsça kökenli kerhane kelimesi günümüz Azerbaycan (Kuzey) Türkçesinde kullanılmıyor (Taş ocağı anlamını veren daş karhanası deyimi istisna olmakla). Bu kelimenin Türkiye"deki anlamının Azerbaycan"da bilinmemesi doğaldır. Çünkü, Azerbaycan"da bu anlamda ne kerhane var, ne kerhaneciler, ne de bu kerhanecilerin vergi rekorcusu patroniçesi.

Koyun g...tü demek, Anadolu"da olduğu gibi Azerbaycan"da da koyunun kuyruğunun altı, veya Sizin kibarca ifade ettiğiniz gibi, koyunun poposu demektir, "Telaşlanmayın, rahat rahat poponuzun üstünde oturun" anlamını hiç vermez. Ama samimi olduğunuz birisine yer göstererek "G...tünü bura koy!" derseniz, gerek Anadılu"da olsun, gerekse de Azerbaycan"da karşınızdakı kişi "Otur!" demek istediğinizi anlayacaktır.

O ki kaldı "Düşmek" fiiline... Bu kelimenin Türkiye Türkçesinde en azı 32 anlamı (Bkz. "Türkçe Sözlük", TDK Yayını, 1988, 1.Cilt, sayfa 422, 423), Azerbaycan"da ise minimum 43 anlamı (Bkz. "Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti", Azerbaycan Bilimler Akademisi Yayını, 1980, 2.Cilt, sayfa 182-185) vardır ki, bunlardan biri "İnmek"tir. "Demir Perde" dönemi Türkiye"den Azerbaycan"a giden sanatçıların ilk defa öğrendikleri ("Uçağınız ne zaman düştüə") ve sonradan espiri konusu olan bu anlama şaşanların sayısı gittikçe azalmaktadır.

Son olarak, hazırladığım, Azerbaycan ve Anadolu"da farklı anlamlar veren Türkçe kelimelerden ibaret Sözlük"ün bir kaç sayfasını örnek olarak Size gönderir ve her zaman birinci elden aldığınız bilgileri köşenizde aktarmanızı temenni ederim.

Haqqında bəhs etdiyim sözlük çap olunandan sonra da bu mövzuda savadsız yazılara rast gəlirdim. "Star" qəzetində Deniz Güçer Erdem imzalı "KÜNCÜTLÜ KÖKE NUŞ OLSUN" başlıqlı yazı bunlardan biriydi:

Azerbaycan"a gider de McDonald"s"a girerseniz şaşırmayın. "Küncütlü köke", bildiğimiz kızarmış patates, "Nuş olsun" da afiyet olsun demek.

Türk Azerbaycan, Türkiye"nin ilişkilerini sıcak tutmak, hatta daha da geliştirmek istediği ülkeler arasında doğal olarak ilk sıralarda yer alıyor. Zaten iki ülke halkı da, "lehçe farkıyla" hemen hemen aynı dili konuşuyor. Sorun sadece "Azeri Türkçesi"nde bazı kelimelerin farklı anlamlarda kullanılması, bazılarının da Türkiye Türkçesinden farklı yazılması. Bu durum sizi bazen zor duruma düşürebiliyor. Bizden uyarması, eğer yolunuz bir gün Bakü"ye düşerse "antrenmanlı" gidin.

(ardı var)

Hacali NƏCƏFOĞLU

Ədalət.- 2011.-12-13 oktyabr.- S.5.