Azərbaycanda və Türkiyədə
TÜRKÜN SÖZÜ
Türk mədəniyyətinin
yorulmaz tədqiqatçısı, Azərbaycan
sevdalısı, unudulmaz dostum ƏLİ HEYDƏR BAYATIN əziz
xatirəsinə
Türkün
sözünün gözəlliyi
"Türkün sözü!", "Türkün məsəli!"...
Nə zaman yaranıb bu ifadələr? Nə məqsədlə deyilib? Bilən yoxdur! Yalnızca ağla batan və batmayan mülahizələr var. Bəlkə türk dilində
danışıb da türk olmayanların söyləməsidir
ki, sonradan Azərbaycan türkünün də dilinə
keçib? Həm də türklüyümüzü unudub
"azərbaycanlı" (etnos anlamında) kimi ortaya
çıxdığımız vaxtlarda bu ifadələr daha
da ayaq açıb? Bəlkə də Anadolu türkcəsi ilə
Azərbaycan türkcəsi arasındakı anlam fərqliliyini,
məna ceşidliliyini göstərmək üçün
deyilib. Bu fərqlər çoxdurmu? Bu da ayrıca
araşdırılmalı məsələdir. Və bu
yöndə müəyyən işlər
görülmüşdür və görülməkdədir.
Belə işlərdən birini də Türkiyənin Qars
şəhərindəki Kafkas Universitetində
çalışan həmyerlimiz Prof. Dr. Hacalı Nəcəfoğlu
başa gətirib.
Qısa bir tanıtım:
Hacalı bəy uzun illərdir Türkiyə universitetlərində
işləyir. Kimyaçı olsa da, Azərbaycan mədəniyyətinə,
tarixinə və ədəbiyyatına böyük sevgisi və
bələdliyi olan bir ziyalımızdır. Öz sahəsinin
tanınmış elm adamı olmaqla bərabər, Türkiyədə
Azərbaycanla bağlı heç bir hadisəyə, zərərimizə
olan, yanlışlıq ucbatından haqqımızda mənfi
fikir oyada biləcək ən adi məlumatlara belə laqeyd
qalan insan deyil. O, əsl vətəndaş təəssübkeşliyi
ilə qələmə sarılıb həmin
yanlışlığı aradan qaldırmaq üçün
yazacaq, ya da böhtan atan varsa, mütləq cavabını verəcək.
Qayıdaq Hacalı bəyin
başa gətirmiş olduğu işin üzərinə.
Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan türkcəsində
bir sıra sözlər vardır ki, deyilişi və
yazılışı eyni olsa da, fərqli mənalarda işlədilir.
Məsələn, Türkiyədə "subayam" desəniz,
sizin hərbi işdə
çalışdığınızı düşünəcəklər.
Bir Türkiyə vətəndaşı Azərbaycanda
"subayam" desə, onun evli olmadığı qənəatinə
gələcəklər. (Bu kəlmələrin hansı mənalarda
işləndiyini bilmək üçün haqqında söz
açdığımız kitaba baxmaq kifayətdir.) Sayı
kifayət qədər olan belə sözlərin bəziləri
ilkin məna bağlılıqlarını saxlasa da, bəziləri
tamam fərqli mənalarda işlənməkdədir. Bu
sözlərdəki məna fərqliliyi çox zaman azərbaycanlıları
Türkiyədə, türkiyəliləri Azərbaycanda
çətin, anlaşılmaz, hətta gülünc durumlarda
qoyur. Belə sözlərin etimoloji araşdırılması,
elmi cəhətdən izahı dilçi alimlərimizin üzərinə
düşən vəzifələrdəndir.
Hacalı Nəcəfoğlu isə
bu elmi araşdırmalar üçün zəmin hesab ediləcək
və Azərbaycan-Türkiyə (və əks marşurut)
arasında gedib gələnləri hansısa anlaşılmaz
bir durumda buraxmayacaq, ən azından dodaqqaçırmayacaq
bir tərzdə ünsiyyət qurmalarını
asanlaşdıracaq bir işin əziyyətini öz üzərinə
götürüb. O, eyni cür deyilib müxtəlif məna
verən sözləri toplayaraq onların hər iki ölkədə
ehtiva etdiyi məna fərqlərini, və ya müxtəlifliyini
ortaya qoymuşdur. Uzun illərin müşahidəsinin,
toplanışının bəhrəsi olan bu kitab ilə ilk
addım atılmışdır. Geriyə qalanı
filoloqların işidir.
Hörmətli baş redaktor! Bu
kitabdan müəyyən parçaları qəzetinizdə
çap etməklə xeyirxah bir iş görmüş
olarsınız. Bu bir tərəfdən Türkiyə
türkcəsində kitab oxuyan, TV-ləri izləyən
oxucularınıza yardımçı olar, digər tərəfdən
filoloq alimlərimizin diqqətini bu istiqamətə yönəltmiş
olardı. Mühüm bir məqam da var. Bu gün Azərbaycanda
imkanlı adamlar heç nəyə gərək olmayan
kitabların nəşrinə kifayət qədər pul xərcləyirlər.
Bəlkə qəzetinizdə Hacalı bəyin
hazırladığı kitabdan parçaları oxuyacaq
imkanlı adamlar millətimiz, dilimiz üçün də
xeyirli bir iş görmək-həcmcə çox da
böyük olmayan bu kitabın nəşrini öz üzərlərinə
götürmək arzusuna düşdülər. Mənim buna
inamım var.
Hörmətlə, Vurğun Əyyub
Babakişi: Bu il, qızım,
türkün sözü, nəmişlik olmadı, havalar
türkün sözü, quru keçdi, mən də borca
düşmüşəm. Bir az kömür gətirdim ki,
satım, o da türkün sözü, pula getmədi, gəldim,
bəlkə, türkün sözü, şəhərdə
bir iş tapım, bir təhər ilə dolanaq, Allah kərimdir.
Dilin zənginliyi bu dildəki kəlmə
sayının çoxluğu ilə bərabər bu dildəki
kəlmələrin daşıdığı mənaların
çox çeşidli olması ilə də dəyərləndirilməlidir.
Tarixi şərtlər gərəyincə bir çox yazı
dillərinə malik olan Böyük Türk Dili həm kəlmə
sayı, həm də kəlmələrin məna
çeşidliyi baxımından dünyanın ən zəngin
dillərindən biridir. Çox böyük bir coğrafiyada
yayğın bu türk yazı dillərindəki eyni kəlmələrin
daşıdığı mənalardan birinin bir coğrafiyada
daha çox istifadə edildiyi, fərqli bir anlamının
başqa bir coğrafiyada daha çox işlənildiyi dilimizin
gerçəkliyidir.
Dilimizdəki bu çeşidliliyi
Türkiyəyə gəlişimin ilk günündən hiss
etməyə başlamışdım. Ərzurum Atatürk
universitetində çalışmağa
başladığımda iki ilə yaxın professor Babək
Qurbanovla bir mənzildə bərabər qaldıq. Bir gün
estetika dərsində qarşılaşdığı bir
hadisəni mənə anlatdı. Dərsə hər gün
cins şalvarla gələn qızlara demiş: "Siz qadınsınız.
Daha zərif geyinməlisiniz. Nə olar, iki gün
"kot"la (cins şalvarla) gələndə, üç
gün də donla gəlin." Babək müəllim
bunları söylədikdən sonra hamının nədən
güldüyünü anlamadığını dedi. Bu kəlmənin
Türkiyədə daha çox "alt paltarı" mənasında
istifadə edildiyini dediyimdə ikimiz də gülməyə
başladıq.
Zamanla Türkiyə və Azərbaycanda
fərqli mənalarının daha çox istifadə edildiyi kəlmələrin
heç də az olmadığının şahidi oldum və
bu kəlmələri qeyd etməyə başladım. Bir
sözlük fikrimi Ege Universitetinin professoru Əli Yavuz
Akpınar da dəstəklədi və onun da xeyir-duasıyla
1994-95-ci illərdə tamamladığım sözlüyü
Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinə çap
olunmaq üçün göndərdim. Fəqət bu
çalışma kitab olaraq dəyil, Türk Dünyası
Araştırmaları dərgisində 1999-cu ildə bir
bölüm olaraq yayınlandı.
Amma Türkiyə mətbuatında
(sonralar elektronik mediada da) rastladığım, kəlmələrin
Azərbaycandakı mənaları təhrif edilərək
uydurulan lətifəvari hekayələrə bigane qalmam da
mümkün deyildi. 1996-cı ilde "Hürriyet" qezetinde
oxuduğum Yalçın Pekşenin köşesindeki"
AZERBAYCAN"A İŞİNİZ DÜŞERSE..."
başlıqlı bir yazı mənə çox təsir
etdi:
Azerbaycan"a işiniz
düşerse dikkatli olmanız gerekiyor. Azerbaycan
Havaalanı"nda aktarma için bekleyen bir
arkadaşımız bir bardak su içmek için büfeye
yanaşmış:
- Bana bir bardakg diyecek olmuş. Daha
lafını bitiremeden büfeci kıyameti koparmış,
arkadaşımızın üstüne yürümüş.
Hemen yanında alışveriş yapmakta olan bir türk
müşteri kenara çekip kulağına
fısıldamış:
- Burda bardak denmez... Bunların
Türkçe"sinde bardak kadın anlamına gelir. Sen
adamı boynuzlu yaptın!
Bizim arkadaş mahçup,
büfeden uzaklaşırken bir anonsla yerinden
sıçramış. Mikrofondaki ses şöyle diyormuş:
- Kerhanecilerin uçağı
düştü.
Bizim arkadaş koşa-koşa yer
görevlilerinin yanına gitmiş, kendi dilince kazanın
boyutlarını öğrenmeye kalkışmış. Yer
hostesi gayet samimi bir edayla:
- Koyun götü, koyun götü
diyormuş.
"Arkadaşımız
şaşırmış ve şaşkınlığı
yukarıdaki sözlerin Türkçe
karşılıklarını öğrenene kadar
sürmüş.
Meğer duyurulan kər edenler, yani
iş adamların uçağının yere indiği
mesajıymış. "Koyun götü" demekse
"Telaşlanmayın, rahat rahat poponuzun üstünde
oturun" demekmiş.
Təəssüf ki, yazara göndərdiyim
aşağıdakı məktuba cavab ala bilmədim:
AZERBAYCAN"A İŞİNİZ DÜŞERSE ...
İYİ TÜRKÇE ÖĞRENİN
Sayın Yalçın Bey!
"Hürriyet"teki köşenizde
yazdıklarınızı her zaman ilgi ile okurum. Üslubunuzu
beğeniyorum. Bu mektubu Size 29 Ocak 1996 tarihinde
yayınladığınız "Azerbaycan"a
İşiniz Düşerse..." başlıklı hikayeye
münasebetimi, geç olsa da, bildirmek için yazıyorum.
iyi niyetle kaleme aldığınız bu yazıda, aynı
Türkçe kelimelerin Anadolu ve Azerbaycan"da bazen farklı
anlamlarda kullanıldıklarını açıklayarak,
okuyuculara bu kelimeleri kullanırken dikkatli olmalarını
tavsiye etmek istemişsiniz. Hakikaten böyle kelimeler vardır, bu
kelimelerin tüm anlamlarının bilinmesi ve yerine göre
kullanılması aynı soylu iki ülke insanları
arasındaki ilişkiler açısından çok
önemlidir. Ama Sizin üçüncü elden alarak
aktardığınız örnekleri hiç de
başarılı bulmadım.
Bardak kelimesi Azerbaycan"da,
Anadolu"nun bazı bölgelerinde olduğu gibi (Bkz.
"Türkçe Sözlük", TDK Yayını, 1988,
1.Cilt, sayfa 142) "toprak testi" anlamında
kullanılıyor. Yani Azerbaycan"da "Bana bir bardak su
ver!" derseniz, Sizin için toprak testi aramaya başlarlar.
Azerbaycan Türkçesinde bardak kelimesinin kadın-falan
anlamına gelmesi Türkçe cahillerinin uydurmasıdır.
Tıpkı "Kerhanecilerin uçağı
düştü" anonsu gibi. İnanmayınız! Eskide
fabrika anlamı veren Farsça kökenli kerhane kelimesi
günümüz Azerbaycan (Kuzey) Türkçesinde
kullanılmıyor (Taş ocağı anlamını veren
daş karhanası deyimi istisna olmakla). Bu kelimenin
Türkiye"deki anlamının Azerbaycan"da bilinmemesi
doğaldır. Çünkü, Azerbaycan"da bu anlamda ne
kerhane var, ne kerhaneciler, ne de bu kerhanecilerin vergi rekorcusu
patroniçesi.
Koyun g...tü demek, Anadolu"da
olduğu gibi Azerbaycan"da da koyunun kuyruğunun altı, veya
Sizin kibarca ifade ettiğiniz gibi, koyunun poposu demektir,
"Telaşlanmayın, rahat rahat poponuzun üstünde
oturun" anlamını hiç vermez. Ama samimi olduğunuz
birisine yer göstererek "G...tünü bura koy!" derseniz,
gerek Anadılu"da olsun, gerekse de Azerbaycan"da
karşınızdakı kişi "Otur!" demek
istediğinizi anlayacaktır.
O ki kaldı "Düşmek"
fiiline... Bu kelimenin Türkiye Türkçesinde en azı 32
anlamı (Bkz. "Türkçe Sözlük", TDK
Yayını, 1988, 1.Cilt, sayfa 422, 423), Azerbaycan"da ise minimum
43 anlamı (Bkz. "Azerbaycan Dilinin İzahlı
Lüğeti", Azerbaycan Bilimler Akademisi Yayını, 1980,
2.Cilt, sayfa 182-185) vardır ki, bunlardan biri
"İnmek"tir. "Demir Perde" dönemi
Türkiye"den Azerbaycan"a giden sanatçıların ilk
defa öğrendikleri ("Uçağınız ne zaman
düştüə") ve sonradan espiri konusu olan bu anlama
şaşanların sayısı gittikçe azalmaktadır.
Son olarak,
hazırladığım, Azerbaycan ve Anadolu"da farklı
anlamlar veren Türkçe kelimelerden ibaret
Sözlük"ün bir kaç sayfasını örnek olarak
Size gönderir ve her zaman birinci elden aldığınız
bilgileri köşenizde aktarmanızı temenni ederim.
Haqqında bəhs etdiyim
sözlük çap olunandan sonra da bu mövzuda savadsız
yazılara rast gəlirdim. "Star" qəzetində Deniz
Güçer Erdem imzalı "KÜNCÜTLÜ KÖKE
NUŞ OLSUN" başlıqlı yazı bunlardan biriydi:
Azerbaycan"a gider de
McDonald"s"a girerseniz şaşırmayın.
"Küncütlü köke", bildiğimiz
kızarmış patates, "Nuş olsun" da afiyet olsun
demek.
Türk Azerbaycan, Türkiye"nin
ilişkilerini sıcak tutmak, hatta daha da geliştirmek
istediği ülkeler arasında doğal olarak ilk sıralarda
yer alıyor. Zaten iki ülke halkı da, "lehçe
farkıyla" hemen hemen aynı dili konuşuyor. Sorun sadece
"Azeri Türkçesi"nde bazı kelimelerin farklı
anlamlarda kullanılması, bazılarının da Türkiye
Türkçesinden farklı yazılması. Bu durum sizi bazen
zor duruma düşürebiliyor. Bizden uyarması, eğer
yolunuz bir gün Bakü"ye düşerse "antrenmanlı"
gidin.
(ardı
var)
Hacali
NƏCƏFOĞLU
Ədalət.-
2011.-12-13 oktyabr.- S.5.