Azərbaycanda və Türkiyədə TÜRKÜN SÖZÜ

Türk mədəniyyətinin yorulmaz tədqiqatçısı, Azərbaycan sevdalısı, unudulmaz dostum ƏLİ HEYDƏR BAYATIN əziz xatirəsinə

(əvvəli ötən sayımızda)

İştah açan kotlet

Azerbaycan"da McDonald"s"a girerseniz, dikkatinizi ilk "Nuş olsun" yazılı mönüler çekiyor. Böylece "Afiyet olsun" dendikten sonra, "Big Maq"ın içinde olanlar şöyle sıralanmış:

"Qızardılmış küncütlü köke, mal (sığır) etinden hazırlanmış iştah acan iki kotlet (biftek), doğranmış soğan, xüsüsi şoroba, salat, yumusaq çeder pendiri ve bizim xusüsü Big Maq sosu"... Buradaki "küncütlü köke" ise bildiğimiz kızartılmış patates.....

Sizi birine okşadım!

Eğer Başkent Bakü"de biri yüzünüze dikkatlice bakıp "Sizi, birine okşadım" derse de sakın yanlış anlamayın. Bunun anlamı da, "Sizi birine benzettim, onun yerine koydum" demek. Ya da biri yanınıza gelip, "Sizi gözlüyorum" derse, sakın ola paniğe kapılmayın. Çünkü Azerice"de "gözlemek", "beklemek" anlamına geliyor.

"Kabak"ımız sensin!

Diğer bazı Azerice sözcükler ve manaları da şöyle: Bekar: İşsiz, avare; Dayanmak: Durmak; Düşmek: İnmek; Kabak: Önde olan; Dolandırmak: Geçindirmek; Düz: Doğru; Fikirleşmek: Düşünmek; Çullanmak: Bir kaç bir şeyi üst üste giymek; Çatmak: Ulaşmak...

Bakü"de tüm tabelalarda tanıdık, bildik ama bunlardan birçoğunda farklı anlamda kullanılan sözcükler yer alıyor. İlk bakışta garip gibi görünse de biraz dikkat edince hiç mi hiç yabancılık çekmiyor, kendinizi "evinizde" hissediyorsunuz.

Bu məqalə ilə bağlı qəzetin redaktoru vasitəsilə yazara göndərdiyim aşağıdakı məktuba da cavab gəlmədi:

KAŞ YAPARKEN GÖZ ÇIKARMAYAK

Sayın Deniz Güçer Erdem Bey

"Küncütlü köke Nuş olsun" başlıklı yazınızı ilgi ile okudum. Azerbaycan"a ilk kez giden veya oradan dönen arkadaşlarının sohbetlerinden esinlenen kimi gazetecilerimizin benzer konularda yazdıkları yazılara zaman zaman gazetelerde rastladım ve maalesef hepsinin, Azerbaycan"da denildiği gibi "Kaş kayırırken göz çıkardıklarının" (yani "kaş yaparken göz çıkardıklarının") şahidi oldum. Demir Perde"nin kalktığından neredeyse on yıl geçmesine rağmen Bilgisizlik Perdesi"nden halen kurtulamadık. Bence sorun, Sizin yazdığınız gibi "sadece "Azeri Türkçesi"nde bazı kelimelerin farklı anlamlarda kullanılması" değildir. Sorun Azerbaycan Türkçe"si, Türkiye Türkçe"si demeden Türkçe"mizi, onun zenginliklerini bilmememizdedir. Bir kelimenin çeşitli anlamlara sahip olması dilimizin zenginliğidir. Bu, tek bizim dilimize özgü bir hal de değil. Bu gün özendiğimiz İngilizce"de de farklı anlamlar taşıyan sayısız kelime var. Bazı İngilizce kelimeler İngiltere"de bir, Amerika"da tamamen ayrı anlamda kullanılmaktadır. Türkçe"de olduğu gibi. Azerbaycan ve Türkiye Türkçelerini karşılaştıran bazı gazetecilerin verdikleri yanlış örneği hatırlatmak istiyorum: "bardak" kelimesini. Gazetecilerimizin çoğu halen bu kelimenin Azerbaycan Türkçe"sinde kötü anlam taşıdığını (mesela "orospu" filan) düşünmekte ve yazmaktadırlar. Halbuki bu kelime Azerbaycan"da bir anlamda kullanılmaktadır: Su veya başka sıvılar dökmek için yahut içinde "piti" pişirmek için kilden vs. yapılmış kulplu veya kulpsuz darboğaz kap. (Bkz: Azerbaycan Dilinin İzahli Lüğeti (ADİL), 1966, Bakü, I. Cilt, s. 195). Bu kelimenin Türkiye Türkçe"sindeki anlamlarından biri Azerbaycan"dakinin aynıdır: Toprak testi (Bkz: Türkçe Sözlük, TDK, 1988, Ankara, 1. Cilt, s.142). Ve Azerbaycan"da Türkiyeli birisi bir bardak su isterse, kimse bazı gazetecilerimizin iddia ettikleri gibi şaşırıp kalmaz ve toprak testi de aramaz, ona Sizin bildiğiniz bardakta su verirler. Çünkü "bardak" kelimesinin Türkiye"de ne anlamda kullanıldığını bilmeyecek kadar cahil değildirler.

Gelelim sizin verdiğiniz örneklere:

1. Buradaki "küncütlü köke" ise bildiğimiz kızartılmış patates.....

"Küncütlü köke"nin kızartılmış patatesle hiç alakası yoktur. "Küncüt" farsça kökenli kelime olup (kuncud) "susam" demektir. Türkiye"de de halk ağzında aynı anlamda "küncü" olarak kullanılmaktadır (Bkz: Türkçe Sözlük, TDK, 1988, Ankara, 2. Cilt, s.948). Azerbaycan"da hamburger ekmeği boyda küçük ekmeğe "köke" denilir. Gördüğünüz gibi "küncütlü köke" bildiğimiz susamlı hamburger ekmeği... Patatese ise Azerbaycan"da "kartof" deniliyor, tıpkı Kars"daki gibi. Erzurum"da patatese "kartol" denildiğini her halde biliyorsunuz. Bilmeyenler varsa öğretelim ki, yolları bir gün Erzurum"a düşerse "antrenmanlı" gitsinler. Patatesi kartonla karıştırmasınlar.

2. Sizi birine okşadım!

Türkiye"de "Sizi birine benzedim!" cümlesi ne kadar yanlış ise, Azerbaycan"da da "Sizi birine okşadım!" cümlesi yanlıştır. Azerbaycan"da "Sizi birine okşatdım!" diyorlar, yani "Sizi birine benzettim". Türkçe Sözlüğe bakacak olursanız "okşamak" kelimesinin dört anlamından birinin de "Benzemek, andırmak, hatırlatmak" olduğunu görürsünüz (Bkz: Türkçe Sözlük, TDK, 1988, Ankara, 2. Cilt, s.1102).

3. "Kabak"ımız sensin!

Türkiye"de "Önümüz sensin!" demek ne kadar ayıpsa, Azerbaycan da da "Kabak"ımız sensin!/Qabağımız sensen!" demek o kadar ayıptır. Çünkü, "Kabak"/"qabaq" Sizin yazdığınız gibi "Önde olan" anlamı taşımaz. Bu kelimenin Azerbaycan Türkçesindeki anlamları: 1. Ön. 2. Bir çok türleri olan bir bitki (Cucurbita). 3. Evvel, ileri. 4. Karşı taraf. (Bkz: ADİL, 1966, Bakü, I. Cilt, s. 381; Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1999, İstanbul, No 118, s.130).

4. Çullanmak: Bir kaç bir şeyi üst üste giymek

Bu kelime Azerbaycan"da şaka veya alay olsun diye Sizin yazdığınız anlamda kullanılır. Üst üste çoklu elbise giymiş birisine ciddi olarak "çullanmısan" demek hakaret olur. Çünkü bu kelimenin "dalına çul koyulmak (hayvanın)" anlamı da var (ADİL, 1987, Bakü, IV. Cilt, s.454).

Aynı kelimenin Türkiye"nin farklı bölgelerinde farklı anlamlarda kullanıldığına ait bir örnekle yazıma son vermek istiyorum: İNCİR. Ege bölgemizde pazarda incir satan bayana sakın, "İncirinizden tatmak istiyorum!", demeyin. Çünkü o bölgede incire "yemiş" derler ve incir dedikte başka şey (!) anlarlar.

Azerbaycan"a ve Ege"ye gideceklere tavsiyem: Canlı ve yaşayan Türkçe"mizi iyi öğrenin!

Sevindirici haldır ki, Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri inkişaf etdikcə, televiziya kanallarımız qarşılıqlı izləndikcə, gediş-gəlişlər artdıqca bu dil çeşidliliyimizin hər iki tərəfdə də daha ciddi anlaşıldığının və bu mövzuda yazılarda daha elmi yaxlaşıldığının şahidi olmağa başladıq. Bu mövzuda Türkiyəli ziyalılardan Dr. Abdulhamit Avşarın, TRT Bakı təmsilçisi olaraq çalışırkən "525-ci qəzet"də jurnalist İlhamə Qasımlının təqdimatı ilə dərc etdirdiyi yazısı diqqətimi cəlb etdi:

İKİ TÜRKCƏYƏ XOŞ MƏQAMLAR ÜZƏRİNDƏ BİR NƏZƏR

Azərbaycan dili günü münasibətilə bir yazı yazmaq təklifi alanda Bakıya gəldiyim ilk günləri xatırladım. Böyük bir həyəcanla qədəm basdığım bu gözəl şəhərdə məni qarşılayan dostlarım, ilk növbədə istifadə edərkən diqqət etməli olduğum sözlərin siyahısını söylədilər. Hər iki dildə mövcud olan bu sözlərin bir qisminin Azərbaycan türkcəsində, bir qisminin də Türkiyə türkcəsində çox fərqli məna kəsb etdikləri və yanlış təsəvvürlərə yol aça biləcək xüsusiyyətdə olduğu diqqətimi çəkirdi.

Bakıda işə başladıqdan sonra bütün Azərbaycanı dolaşmaq və hər bölgədə çəkilişlər apararaq buraların tanınmasını fəaliyyətimizin əsas məqsədlərindən biri kimi qarşımıza məqsəd qoymuşduq. Bu məqsədlə müxtəlif layihələri həyata keçirməyə başladıq. Bunlardan biri də "Addım-addım Qafqazlar" adlı proqram idi. Bu məqsədlə şimaldan cənuba bir çox şəhər və rayonda olduq. Burada deyilişi eyni olub, amma istifadə yeri və mənaları fərqli olan sözlərlə qarşılaşdıqda həm təəccübləndik, həm də əyləndik.

Məsələn, bir gün Gəncəyə getmişdik. Çəkilişləri tamamlayaraq şəhərdən ayrılarkən bir ət dükanının lövhəsi diqqətimi çəkdi. Bu, Türkiyə türkü üçün o qədər maraqlı idi ki, Bakıya gecikə biləcəyimizə baxmayaraq dayandıq və çəkiliş aparmağa qərar verdik. Elanda "Təzə dana və erkək əti var" yazılmışdı. Məlum olduğu kimi, "erkək" sözü Türkiyə türkcəsində "kişi" mənasını verir.

İndi harada eşitdiyimi xatırlaya bilmədiyim başqa bir maraqlı əhvalat bir yaşlı xalaya aiddir. Azərbaycanda yayımlanan Türkiyə kanallarını izləyərkən tez-tez "trafik kazalarında 3 kişi, 4 kişi və s. öldü" kimi ifadələri eşidən qadın axırda dözməyib uşaqlarından soruşub: "Bəyəm Türkiyədə heç qadınlar maşınlara minmirlərmi? Elə ölənlərin hamısı kişidir". Məlum olduğu kimi, Türkiyədə "kişi" kəlməsi "nəfər" mənasını verir.

Bu mənada yaşadığım başqa bir maraqlı hadisə belə olub: Bir gün Bakıda taksiylə gedirdim. Yanımda Türkiyədən gələn bir dostum da var idi. "Bak,-dedim,- Bakü ne kadar Anadolu kentlerine benziyor". Bunu eşidən taksi sürücüsü qəflətən maşının sürətini azaltdı və geriyə dönərək mənə tərəf tərs-tərs baxdı. Mən də o dəqiqə vəziyyəti anladım. Dedim "yox, yox, səhv başa düşmə. Bizdə "kent" sözü sizin "şəhər" mənasında işlənir." Bundan sonra taksi sürücüsü gülümsəyərək qabağa döndü və yenidən yolumuza davam etdik.

Yenə da şahid olduğum və xatırladıqca məni güldürən bir hadisə. Bir gün uşaqlarımla zooparkın içindəki qatara minmişdik. 65-70 yaşlarında olan bir kişi də nəvəsi ilə birlikdə qatarda idi. Qatar isə dolu idi. Bu zaman yanındakı uşaq ona "baba" deməyə başladı. Mənim qızım da mənə. Baxdım ki, bu mənzərə vəziyyəti anlayan ətrafdakı adamlarda gülüş doğurur. Çünki yaşlı kişinin nəvəsi ona Türkiyə türkcəsində "dədə" mənasında olan "baba" deyir, mənim qızım isə Azərbaycan türkcəsindəki "ata" mənasında "baba" deyirdi.

Söz xatirələr və məzəli əhvalatlardan düşmüşkən, Türkiyənin tanınmış kinorejissoru Yılmaz Duru ilə bağlı olan bir hadisəni də nəql etmək istəyirəm. Hələ Sovetlər zamanında Azərbaycanla tanış olan Yılmaz Duru bir gün xanımıyla Bakıya gəlir və bir mehmanxanada qalırlar. Yanlarında kiçik yaşlarında uşaqları da olur. Bir gün uşaq onlardan əvvəl otaqdan çıxır. Ardınca çölə çıxan Yılmaz Durunun xanımı uşağı görməyib mehmanxana əməkdaşından onun haraya getdiyini soruşur. O, isə "aşağıya düşdü" - deyir. Duruların qaldığı otaq mehmanxananın yeddinci mərtəbəsində, həm də pəncərələri açıq olduğundan xanım Duru bu sözləri eşidən kimi həyəcan içində qışqırmağa başlayır və ərini çağırır: "Yılmaz koş! Kızımız aşağıya düşmüş!" Bu vay-şivəni görən mehmanxana əməkdaşı baş verənləri təəccüblə seyr edir. Sonra məsələ aydınlaşır. Uşaq aşağı "düşməyib", "enibmiş".

Bu cür misalları daha da çoxaltmaq, oxşar xatirələri anmaq olar. Ancaq yazını çox uzatmamaq üçün iki dildə ortaq olan, amma fərqli mənalar daşıyan bəzi sözləri qısaca qeyd etmək istəyirəm. Məsəlçün, Türkiyədə "cücə" deyəndə "liliput" adam başa düşülür, toyuğun balası yox.

Türkiyədə görüş vaxtı üçün "sabah" deyilirsə, günün "səhər"i başa düşülür, Azərbaycanda olduğu kimi "yarın" yox. "Sümük" burun ifrazatıdır. Əgər Anadoluda ət dükanında "ətiniz sümüklü" desəniz, mütləq ciddi təpki ilə üzləşərsiniz. Çünki qəssabda "sümüklü" yox, "kəmikli" ət satılır. "Don" almaq istəyəndə "alt paltarı" satıcısına yaxınlaşmaq lazımdır, "geyim" dükanına yox. Düzdür, "şalvar" "pantalon"dur, amma daha çox kəndlərdə geyilən geniş və ütüsüz bir geyimdir (Azərbaycanda "genbalaq şalvar" deyilir - red). Bu cür geyimlər müasir şəhər həyatında artıq yaddan çıxıb.

(ardı var)

Hacali NƏCƏFOĞLU

Ədalət.-2011.-13 oktyabr.-S.5.