OD KİMİ, SU KİMİ KÖHNƏYƏM BALA...

QIRX DOQQUZ YAŞIM

14 oktyabr - qırx doqquz yaşım...

Görüşdük onunla xəstəxanada.

Əyləşib dərmanım, dərdim yanaşı,

Təklikdən qorxanda təklənir adam.

İl qaldı bir əsri yarı bölməyə,

Bəs sonra? -

Sonranın sonu görünməz.

İşığın qəfildən dönər kölgəyə,

Od elə donar ki, donu görünməz.

Çaylara qol olan çağlarım hanı,

Gəzəm, görməyim yox, baxmağım qalıb.

Üfüqlər dalında qovum, qovdanım,

Üfüqlər qaşında çaxmağım qalıb.

Hər səsi eşitmir əsrin qulağı,

Özümə yağışam, özümə çətir.

Fikrimin çəkisi çəkimdən ağır,

Dartmaq da çətindi,

Atmaq da çətin...

Yolumu gözləyir bir donqar yoxuş,

Arxada uçrum var, qarşıda qala,

Dur, daha qələm də, söz də yorulmuş,

Dur, azca qurdalan, azca xırdalan!..

Baxıram bu aləm öz aləmində,

Mən açan çiçəyəm,

Solan yarpağam.

Nə vaxtsa, dünyanın duru dəmində

Yenidən dünyaya qayıdacağam.

Hardasa, nə vaxtsa tökülən dolur,

Qum üstə arzular göyərir onda.

Bir ömrü axırdan əvvələ doğru

Yaşayan olacaq mən olmayanda.

Ömrün öz tufanı ömrümü didir,

Yox ayrı dərmanım dözümdən özgə.

Qırx doqquz yaşıma əlvida dedim,

Bir kimsə bilmədi özümdən özgə.

14 oktyabr, 1982

Fevral, 1983

XATİRƏLƏR

Axır yetişəcək ayrılıq çağı,

Mən səndə, sən məndə alışasıyıq.

Hələ bu görüşü bir-iki yaxın

Dosta da arabir danışasıyıq.

Xeyli susmayacaq yaddaşın səsi,

Sözün olmayacaq əvvəli, ardı:

"Sinəmdə bu odda kişi nəfəsi..."

"Qəlbimdə bu adda qadın yaşardı..."

Hələ deyəcəyik: "Dönə o günlər,

Onu istəyimcə görə bilmədim.

O mənim qəlbimə girdiyi qədər

Mən onun qəlbinə girə bilmədim..."

Sonra bu ülfətin, gülüşün, sözün

Odu yavaş-yavaş soyuyacaqdır.

Bu səslər, bu sözlər ürəyimizin

Gizli bir küncündə uyuyacaqdır.

Qalacaq bir uzaq, bir şirin nağıl,

Yollar yormayacaq nə məktub, nə zəng.

Ya məndən bir təbrik-bayramqabağı -

Ya səndən bir barmaq kağız gələcək.

Axır fikrimizə bir iti caynaq

Girib bunları da didişdirəcək.

Ən məhzun, kədərli anlarda ancaq

Bizi xatirələr görüşdürəcək.

Ta heç nə demirəm, heç nə demirəm,

Alışır sinəmdə söz aram-aram.

Mən sənə bir kövrək, yaddaşı möhkəm,

Vəfalı xatirə bağışlayıram.

Yalta, yanvar 1968

QAYTAR MƏNİ

Gönül, bu gün nağıl danış,

Dünənimə qaytar məni.

Ələnməmiş, üyünməmiş

Öz mənimə qaytar məni.

Mamırına dolu yatan

Bir dağ döşü -bir daş otaq...

Nə əl dəyən, nə zəng çatan

Ünvanıma qaytar məni.

Nədir itən, nədir qalan?..

Beş-on sözdür ümid - qalam.

Baş aparsam, başsız qallam,

Yüyənimə qaytar məni.

Aramızda tufan yaşar,

Sahillərdən punhan yaşar.

Yaşamağa güman yaşar,

Gümanıma qaytar məni.

1980

DAĞLARA QAR DÜŞDÜ

Dağa qar düşdü, qar düşdü

Yada yar düşdü, yar düşdü...

(El sözü)

Dağlara qar düşdü, qar düşdü yenə,

Məhzunluq ələndi oda-ocağa.

Çaylar vida deyib gülüşlərinə,

Başladı aramla gumuldanmağa.

Dağlara qar düşdü, uyudu dağlar,

Dağlar həm qocaldı, həm ucaldılar.

Mələyə-mələyə quzu bulaqlar

Daşların dibində yetim qaldılar.

Sanki bir-birindən küsdü zirvələr,

Qayalar necə də boynu buruqdur!

Kiminsə yolunda quyu qazdı şər,

Kiminsə qəsdinə hicran durubdur.

Dəli uçurumlarda ütülü görkəm,

Qartal qıyıltısı itib dərində,

Hamilə qadın tək yuxusu möhkəm,

Qucağı doludur dərələrin də.

Dağlara qar düşdü,

deyirəm yəqin:

Adamlar bu saat

kövrəkdir, mumdur.

Hamı cızığından çıxıb fitnənin,

Hamı bir-biriylə hal-əhval tutur.

Dağlara qar düşdü... görüşlər, ahlar,

Vidalı baxışlar yadıma düşdü.

Çoxdan görmədiyim dostlar, qohumlar,

Simsarlar, tanışlar yadıma düşdü.

Gəncliyim atından nə zaman yenib,

Elə doluxsundum uşaq sayağı...

Sürüşə-sürüşə dağlardan enib

Gəlirdi elə bil qocalıq çağım.

Dağlara qar düşdü, elə qəmginəm...

Dağlara qar düşdü... bilirəm bu dəm

Anamın qəbri də qar altındadır,

Anamın qəlbi də qar altındadır.

Neçə demədiyi əfsanə, nağıl

Onun sinəsində - qar altındadır.

Neçə oxunmamış bayatı, ağı

Donub sinəsində - qar altındadır

Tək bircə başdaşı tənha, mükəddər

Qardan baş qaldırıb yolumu gözlər...

Dağlara qar düşdü, qəribsəyirəm,

Qəlbimə bir həmdəm qəlb istəyirəm...

Yalta 1968

KİMLİYİM, NƏÇİLİYİM...

Qəfil düşdüm bəd taleyin kəməndinə mən,

Axır dönüb bu halımla barışan oldum.

Daha tənqid biçinində az itilənən,

Daha tərif xırmanında az daşan oldum.

Dib bucaqda beli bükük,

Lüləsi donuq, -

Hörümçəyə bağışladım ov tüfəngimi.

Günün çoxu yuxuludur ev telefonu,

Günün çoxu diksinməyir qapı zəngimiz.

Yox, ürəyim, daş qulazla ötəri dərdə,

Qəm üstünə sevincini hörməyi bacar.

Ön cərgədən son cərgəyə adlayıb hərdən

Görünməyən məqamları görməyi bacar.

Öz vaxtında ayırmadın şahini sardan,

Az qoşmadın boş xarallar şəninə dastan.

Qaranquşa, sığırçına meylimi sallam,

Ürəyimdə yuva qurmaz köçəri dostlar.

Bir də üzməm yalan vədlər cəzirəsinə,

Köpüklərə ip atmağın faydası nəymiş?

Bir vəzifə kürsüsünün cazibəsi nə,

Bir telefon dəstəyinin ədası nəymiş!

Mən bu hala gülə bildim,

Ağlaya bildim:

Əhd-ilqar da "baxarıq"lı, "görək"li imiş;

Mən ömrümün aşrımında anlaya bildim:

Nəçiliyim kimliyimdən gərəkli imiş...

1981

***

Dünya böyük, ömür yolu bir addım,

Bir balaca eşq adası yaratdım.

Bir uçrumdan fırtınaya tor atdım,

Bu cürəti görən, duyan olmadı,

Səndən mənə gün ağlayan olmadı.

Sığalını görsə idi kəhərim

Yarıyolda büdrərdimi hünərim?

Göz yaşından nə barlanım, nə dərim...

Günün mənə gün bağlayan olmadı,

Səndən mənə gün ağlayan olmadı.

Taleyinin hökmü oldu, nə deyim,

Tez doğuldum, gec doğuldun, nə deyim...

Zaman keçdi, yaşa doldum, nə deyim...

Cavanlıqdan od saxlayan olmadım,

Səndən mənə gün ağlayan olmadı.

İki çırpı bir ocaqda gün ağlar,

Od səngiyər, köz sızıldar, kül ağlar.

Yaş ötəndə yada düşər günahlar:

Kim yıxıldı, kim haqlayan olmadı,

Kimdən kimə gün ağlayan olmadı...

1981

DİQQƏTİM

Deyirsən: qadınlar diqqət sevəndir,

Diqqətim keşikçin, diqqətim qulun.

Hələ istəyirsən bir adam nədir,

Yüz adam diqqətli diqqətcil olum.

Adi eyhamını gözündə görər

Mənim göz diqqətim, xəfif diqqətim.

Səni sancağından çəkmənə qədər

Tərifə bələyər tərif diqqətim.

Baxmaz bir gözucu özgə qadına,

Ehtiras diqqətim sadiqdir yaman.

Ad günü yaşını salmaz yadına,

Mənim yaş diqqətim ayıqdır yaman.

Duyğu diqqətim də küləyə dönər,

Qapıb hər qəmini didər dişində.

Qayğı diqqətim də mələyə dönər,

Səni çimizdirər nəvazişində.

Mənim yol diqqətim min bir qanadlı

Sözsüz, lətifəsiz, gülüşsüz olmaz.

Əyləncə diqqətim şit zarafatlı,

Ayrılıq diqqətim öpüşsüz olmaz.

Çox diqqət dərsini o hələ bilmir,

Çox görüb-götürə gərək diqqətim.

Bircə məhəbbətə çevrilə bilmir

Bu ütük diqqətim, zirək diqqətim.

Yanvar 1968

NƏ GÜNAH

Bu ömürdü, öz baharı, öz qışı;

Gələn yazda, gedən qışqa nə günah.

Xirtdəyəcən günahlara batmışı

Yuya bilməz, qar-yağışda nə günah.

Göylər qala buludları axımlı,

Yer körpəli, yer cavanlı, ahıllı.

"Dəli" - deyib daşlayanda ağıllı

Xəncər qapan ağlıçaşda nə günah.

Yekə-yekə xırdalanan "addılar"

Heç bilinməz çapardılar, atdılar;

İki itə para sümük atdılar;

Qarabaşda, Alabaşda nə günah.

Qara külək tumanını qaldıra,

Xırmançının samanını qaldıra.

Dəyirmançı dabanını qaldıra,

Bir-birini yeyən daşda nə günah.

Hər havaya çiyninə baş qoymayan:

Fırfıra tək fırlanmaqdan doymayan...

Bu başlarla aşıq-aşıq oynayan

Çevik əldə, ayıq başda nə günah.

Bəlkə əlli misrası yox əllimin,

Bu titrəyiş günahıdır əlimin...

Qollarında dost əli var əlli min,

Məmməd Araz, əlli yaşda nə günah...

1982

BİR İNSANA

İNAMIMI İTİRDİM

Ağ yol idi... ikimiz bir qaraltı

Nağıl kimi: işıq yandı, it hürdü...

Yarı yolda qədəmləri daraldı,

Yarı yolda inamımı itirdim.

A yalquzaq, tək deyilsən bu dəfə

Sizin olsun - bizim olmaz bu cığır.

İkiliyi yarıtmadı bu səfər,

Görək indi tənhalıqdan nə çıxır.

Elə bildim göy meşələr axnadı,

Ağ bulaqlar bir də nə vaxt durula...

Bu gün uçan quşlara da baxmadım,

"Məni görüb qanadları qırılar"...

Çox yaxşılar yamanlaşdı gözümdə,

Çox vədələr dumanlaşdı gözümdə,

Düz əhd-ilqar yarğanlaşdı gözümdə,

Bir insana inamımı itirdim.

Elə bildim küsdürmüşəm səhəri,

Dan yerini kilidlədim dan üzü.

Qara yelkən, qanadını çək bəri,

Bu dəryanın dalğasında dağ üzür.

Ümid yolu köhnə yoldu, bilirəm,

Ayaq geri, göz irəli səslədi.

Dönüşünə ümid yoxdu, bilirəm,

Ancaq yenə ümidimi kəsmədim.

Bir ömürdən bir-ikicə yaz qalıb,

Öz qorumdan öz tayamdı od alan.

Mənim kimi uduzanlar az qalıb,

Özgə bəxti haqlamasın o talan.

Yamaq tutan qəlbə bölük deyərlər,

Dostdan gələn dərdə "böyük"- deyərlər

Belə dosta İsmi Dönük deyərlər,

Bir insana inamımı itirdim.

Pitsunda, 7 sentyabr, 1981

GÖYƏRDİ

Bu dünyanın qara daşı göyərməz.

Musa Yaqub

Musa Yaqub, gözü yolda Təbrizin,

Gözlərinin qara yaşı göyərdi.

Göyərmədi istədiyi bircə dən,

Savalanın qara daşı göyərdi.

Bu dünyanı hörümçəkdən almışıq,

İlməsini kim atdı bu yanlışın,

Dedim barı düz toxuyaq qalmışı,

Önümdəcə neçə naşı göyərdi.

Kim işığı ürəklərə doğrayar,

Kim işığı ürəklərdən oğrayar,

Kim yalanı calaq vurdu doğruya,

Hər şivindən oğrubaşı göyərdi.

Çox gözlü var torpağına kor baxır,

Dan yerinə bəbəyində tor baxır.

Yüz də çevir, min də ələ torpağı,

Namərdinən mərd yanaşı göyərdi.

Mən Arazda şaxələnən çinardım,

Ömrü boyu tufan əydim, su yardım.

Xətainin qılıncını suvardım,

Məmməd Araz karandaşı göyərdi.

Pitsunda, avqust 1981

KÜR ÜSTÜNDƏ TƏK AĞAC

Ə.Kürçaylının xatirəsinə

Kür üstündə tək ağacdı,

Sağı-solu düzən idi.

Küləklərin əndərinə-döndərinə

dözən idi.

Sinəsində od soyudan,

Buz əridən gücü vardı.

Baxışları üfüqlərin

tərs üzünü oxuyardı.

Nəğməsində Kür harayı,

Nəfəsində Muğan duzu.

Ömrü boyu oxuduğu kitab idi

Muğan düzü.

Söz yolunda fəhlə idi

əli qabar, çiyni qabar.

Şum yerindən yığılmışdı

misraları

damar-damar.

O, şeirinin, şeori onun özü idi,

əsli idi,

Bərkliyi də,

sərtliyi də

mərdliyinə təslim idi.

Danışanda deyərdin ki:

Kürsü onun qatarıdı,

Yer şarının bu qütbündən

o qütbünə aparırdı.

Yol gedəndə deyərdin ki:

Günəşəcən gedəcəkdi,

Öz qəlbinin tufanında

təkbaşına avar çəkdi.

Ürəyində itirdiyi

səsi gəzdi son anında,

Əridi səs,

qeyb oldu səs

ürəyinin vulkanında.

Səsləyəni itirdi səs,

Dönüb getdi Kür üstünə,

Qondu qərib bülbül kimi

boynu bükük gül üstünə.

Gördü həmən məcra boyu

həzin-həzin ötən su var;

Tənhalaşan ağacların

qəfil sınmaq qorxusu var...

1980

SƏN MƏNİ SEVSƏYDİN...

Sən məni sevsəydin nolardı görən?

Görən olardımı bir dərdim onda?

Yoruldum demədən qolum üstə sən

Dünyanı piyada gəzərdim onda.

Toxalar, azalar bu sevgimizdən

Dünyanın məhəbbət acları bəlkə,

Təzə haşiyələr alardı bizdən

Dünyanın məhəbbət tacları bəlkə.

Bizim başımıza hey ələnərdi

Alqışlar. təbriklər, dualar-bizim.

Bizim bəxtimizə səpələnərdi

Ən duru, ən təmiz şüalar-bizim.

Ləpələr göz alıb baxar dənizdən,

Sular mehrimizə həsəd çəkərdi.

Ulduzlar bircə yol pəncərəmizdən

İçəri baxmağa həsrət çəkərdi.

Dedim ki, göyərər bir Leyli pöhrə,

Məcnun bir səhərin gözündə gələr.

Saçını tor elər sahildə Zöhrə,

Tahir ləpələrin üzündə gələr.

Sən məni sevsəydin... sevsəydin əgər...

Kim olub bəxtiyar quru ad ilə.

Həyatda "ürəkləş", "sevləş" demirlər,

Ayaqlaş deyirlər bu həyat ilə.

Dekabr, 1968

TƏƏSSÜF

Bu görüş nə acı qismətmiş bizə,

Elə bil bir kədər gölünə düşdük.

Salamsız, kəlamsız durub üz-üzə,

Bir xeyli baxışla, gözlə görüşdük.

Əsdi ürək kimi ovcumda əlin,

Sən əzəl bu qədər kövrək deyildin.

Sən əzəl bu qədər mehriban, həlim,

Sən əzəl bu qədər qəşəng deyildin.

Hanı ömrümüzün o keçən günü,

Hanı öz əhdinə o dönük andım...

Sənin "gəl barışaq" təbəssümünü

Mən o vaxt əl açan dilənçi sandım.

İndi dayanmışıq üz-üzə, yaxın:

Təəssüf çay kimi axır aradan.

Bəlkə də vədəsiz yaxın olmağın

Cazibə gücündən tez aşır adam.

Bir eşqin dolaşıb itən yoluna

Tutma çırağını bu aləmdə sən.

Kaş elə məzara gedən yoluma

Göy işıq olasan bu görkəmdə sən.

Bəlkə də yüz dəfə görüşdük belə,

Yenə xatirələr, yenə təəssüf.

Təəssüf, təəssüf, təəssüf ilə

Qayıda bilməyən günə təəssüf!..

Dekabr, 1967

QAR

Uzaqdan baxıram ağappaq, təmiz,

Yaxına gəlirəm: qurd düşüb qara...

Yadıma düşür ki, bəzən hissimiz

Nə qədər aldanır bu ağlıqlara...

Qayğılar görürük, bürüncək kimi --

Tikandan astarı, ipəkdən üzü.

Vədələr görürük, kəpənək kimi

Dalınca uşağa döndərir bizi.

Uzaqdan baxıram ağappaq, qəşəng;

Yaxına gəlirəm: qar kif atıbdır.

Qəlbim inciməsin gözümdən gərək,

Qəlbim də gözümü çox aldadıbdır.

Kəlbəcər - İstisu

İyul 1968

QOLTUQ AĞACI

Qoltuq ağacına yazığım gəlir,

Tutub bir binanı çiyinlərində

O zorba bir dirək ola bilərdi.

Məğrur bir çobanın çiyinlərində

Qurd əzən dəyənək ola bilərdi.

Bir körpü tağı da ola bilərdi,

Tüfəng qundağı da ola bilərdi.

Vaxtsızmı qırıldı, tezmi qırıldı...

Vüqarı qırıldı, əzmi qırıldı.

Qoltuq ağacından acığım gəlir,

O bütün yollara qoltuqdan baxır,

Girdiyi qollara qoltuqdan baxır.

Nəğmə də oxuyur o, cırhacırla,

Qırıla-qırıla...

Qoltuqdan oyana getməyir səsi.

Nədir oxuduğu? -- "qoltuq nəğməsi"

Özü bu vərdişi ömrünə yazıb,

Onu bir qoltuqdan tullasan əgər,

Yanından yan ötüb bir ayaqsızın,

Kiməsə üçüncü ayağa dönər...

Daş kaha yaxşıdır bir uçuq damdan,

Duyar eyhamımı bir qoltuq acı:

Deyirəm qoltuğa girən adamdan

Yaxşıdır bir sınıq qoltuq ağacı.

1967

QONŞU ÇƏPƏRİ

Qonşu qardaş, az qurdalan o çəpər boyu,

Əsəbini, qəzəbini hörmə çəpərə,

Bizə tərəf əyilməkdən tikan quruyub,

Pozma onun yatımını hədərcə yerə.

Bizim bağa su axıdır açdığın bərə,

Bizim tutdan sizin bağa kölgə düşəcək.

Gözümüzü gözümüzdən qorusaq belə,

İtlərimiz macal tapıb həvirləşəcək.

Tüstü qalxar iki evin həndəvərindən,

İki tüstü bir havada əriyəcəkdir.

"Sizin", "bizim" dediyimiz sədd çəpərində

Qarışqalar eyni yüklə yeriyəcəkdir.

Sənin baban bulaq çəkdi, ya mənim babam?

Nə fərqi var? - Su - çəkənin, su - içənindir?

Yol boyunca cərgələnən bu qoz, bu badam,

Əkənindi? Yeyənindi? - Nə deyək indi?

Olmasaq da bir süfrədə bir dəmə ortaq,

Günümüzün gəlişi bir, axarı birdir.

Dağa çıxaq, düzə enək, göyə dırmanaq,

Yolumuzun kilidi bir, açarı birdir.

Yüz ocağa od veribdir o qara təndir,

Çəpərlərdə bitən gördüm qaratikanı.

İki qarış torpaq udsan - biri sənindi,

Dünyagirlər yemədilər quyruq dünyanı.

Mən Təbrizli, Naxçıvanlı, mən Gəncəliyəm,

Çox görmüşəm hasar üstdə ölənləri də.

Mən torpağı bölünməyə öyrəncəliyəm,

Heç qazanan görməmişəm bölənləri də...

Pitsunda, 30 avqust, 1981

DÜZ YOL QURTARAN YERDƏ

Qorxuram uzana qədəmlərin

Düz yol qurtaran yerdə.

Uçurumu güllü yaylıq,

İlğımı at biləsən.

Dərəni selələyən

Seli qanad biləsən.

Qorxuram utana qədəmlərin,

Düz yol qurtaran yerdə;

Geriyə qayıtmağa

yol ola, üz olmaya;

Yalanı ha dartasan

Ortası üzülməyə.

Büdrəmək öz əlində.

Dikəlmək çətin peşə!

Andını saxla daha,

Yazıqsan, dilin şişər...

22 oktyabr, 1982

OD KİMİ, SU KİMİ...

Hələ yeriyirəm qəlbimlə qoşa,

Hələ çoxlarına örnəyəm, bala!

Qoca büdrəyəndə büdrəyən qoca,

Körpə ağlayanda körpəyəm, bala!

Ömürsüz ömürdən çox asılıyam,

Gərəkdir söz deyəm, söz yastılayam.

Hardasa gül üzə gül yastığıyam,

Hardasa ilana köynəyəm, bala!

Bəlalı başında nə dövlət, nə quş...

Təbriz nə istəyir? - Təbriz qurtuluş...

Bax indi pətəyi suya tutulmuş

Arı topasından köynəyəm, bala!

Dünyamız bir sapla asılı göydən,

Səsim, bu torpağın səsinə köhlən!

Desələr şerimin avazı köhnə...

Od kimi, su kimi köhnəyəm, bala!

1981

Məmməd Araz

Ədalət.-2011.-14 oktyabr.-S.4.