DOLU YAĞIŞIN NƏĞMƏSİ

Bu yaxınlarda əlimə bir kitab düşdü. Novruz Nəcəfoğlunun "Çarəsiz yolçu" kitabının üz qabığında başında kəlağayı olan əsl Azərbaycan qadınının təsvirinə diqqətlə baxdım. Xəyalım məni çox uzaqlara, hansı ki, uşaqlığım keçən kəndimə yamyaşıl, yovşan ətirli, dağların döşündə özünə məskən salan doğma Kalvama apardı. O kənd ki, yamyaşıl düzləri, güllü-çiçəkli çəmənlikləri, saf havası, müqəddəs ziyarətgahları, buz kimi bulaqları ilə dillər dastanı idi. Kəndimizdə toylar iki gün davam edərdi.

Birinci gün "malkəsdi" - yəni toya hazırlıq üçün heyvan kəsilərdi. Qız-gəlinlər bardaş qurub, taxta üstündə ət döyərdilər. Bu bir ayrı mərasim idi. Deyən kim, gülən kim. Axşam isə qurulan çadırda bir tərəfdə sıra ilə qızlar, bir tərəfdə isə oğlanlar düzülərdi. Aydın məsələdir ki, şəhərdən gələn qonaqlar, kəndin cavanları o gün qız da bəyənərdilər. Səhərisi gün isə "gəlin gətirdi" olardı. Analar-gəlinlər sandıqda səliqə ilə saxladıqları kəlağayıları, ipəkdən-zərxaradan tikdirdikləri paltarları çıxardar, əyinlərinə geyinib toya hazırlaşardılar. O günlər mənim həyatıma həkk olunan günlər idi. Çünki mənim ayüzlü anam da o gün sandığı açıb yovşan ətirli kəlağayısını çıxarıb başına örtəcəkdi. Günəşin hərarətindən, təndirin istisindən yanmış əllərinə xına qoyacaqdı. Mənim ipəksaçlı anam sandığın küncündə gizlətdiyi gül yağından da üstünə səpəcəkdi.

Mən: - Ana, nə olar ver kəlağayını örtüm.

Anam isə - "Qızım darıxma sənə də kəlağıyı gətirəcəklər, özü də qırmızı rəngdə. Mən incik nəzərlərlə anama baxıb: Yox-yox mən ağ kəlağayı istəyirəm - deyərdim. Beləcə analar abı rəngli kəlağayıda, gəlinlər ağ kəlağayıda, nişanlı qızlar isə qırmızı kəlağayıda toy mağarına daxil olardılar. Bu günlər kənd qadınlarının ən gözəl günləri idi. Bu günlər onlar az da olsa öz qayğılarından azad olardılar. Toylar kəndimizdə çox vaxt payızda olardı. Toy etmək istəyənlər kəndin ağsaqqalı ilə məsləhətləşib, növbə ilə toylarının vaxtını təyin edərdilər.

Xəyalən gör haralara gedib çıxdım, axı mən "Çarəsiz yolçu"dan danışacaqdım. Kitabı oxumağa başladım. Mən susuzluqdan yanan ürək idim. "Çarəsiz yolçu" isə bumbuz bulaq idi. Mən onu oxuduqca susuzluqdan yanan ürəyimə həm bir sərinlik, həm də bir ağrı dolurdu. Əsərin qəhrəmanı Qıztamam anadır. Qıztamam bütün zəhmətlərə, əziyyətlərə qatlaşan, övladlarının gələcəyi naminə kipriyi ilə od götürən, şam kimi əriyən bir anadır. Onun öz bəxtinə, taleyinə çəkdiyi bir şeir parçası, oxucunun yaralarını qopardır.

Hardan gəldi bilmədiyim

Qəm yükünə tutulmuşam.

Sarıb içimi, çölümü,

Nisgil olub bükülmüşəm.

Qayğı başdan basıb məni,

Sevinc xofdan asıb məni.

Çarəsiz yolçu kimiyəm,

Qədər mənsiz yozub məni.

Bu sətirləri oxucu ürək ağrısı ilə oxuyur, dərd yumağına bükülən bu qadının tale yolunu onunla birgə addımlayır. Qıztamam ananın ailə qurduğu həyat yoldaşı Məmiş insanlıqdan çox uzaqdır. Onun Qıztamam anaya etdikləri nəinki Qıztamam ananı, hətta ətrafdakıları da bezdirib. Yazıçı, Məmişi dəmirçi körüyü kimi fısıldayan, söyüş söyən, hava çəkmiş nehrə kimi pis-pis guruldayan, qopartdığı fırtınadan ürək ağrısı ilə söhbət açır. Məmiş söyür, ağzına gələni deyir, qarşısına çıxanı öldürəcəyi ilə hədələyir. Qıztamam ananın beş oğlu və bir qızı var. Hərdən taleyindən gileylənən, Allahına asi çıxmaq istəyən bu qadın son anda övladlarının xoş gələcəyini xəyalına gətirir, bəzən təskinlik tapır.

Povest isti yay günəşinin altında, yayın cırhacırında səhrada addımlayan Qıztamam anadan söhbət açır. İsti onu elə yandırıb-yaxır ki, sanki odu-alovu qucağına tutub irəliləyir. Mənzil başına çatmaq üçün tələsir. Tər suyun içindədir. Nədir onu buna vadar edən. Yunu yaddan çıxıb qışlaqda qalıb. Yun da nə az, nə çox altmış kiloluq xaraldı. O qədər tələsib ki, köç edəndə yunu unudub. O yun ki, illərlə yığıb, qızı Gülgəzə cehizlik tutacaq. Qıztamam ana oğlanlarını qızına tapşırıb geri dönür. Əri Məmiş onun bu hərəkətindən heç nə anlamayaraq, arxasınca bağırır. Qıztamam artıq köçdən xeyli uzaqlaşır, daha ərinin səsini eşitmir. Əri Məmişin dünənki hərəkətləri yaramazlıqları sanki onu təqib edir. Pis söyüşlər ağır şələ kimi çiynindən asılıb.

Yediyini ağlına yox, şişkin peysərinə ötürən yarmaçaburun əri Məmiş həmişə olduğu kimi dünən də köç yır-yığış edən vaxt heç nəyinsə üstündə qanqaraçılıq yaratmış, dava-dalaş salaraq aranı qatıb-qarışdırmış, əl-ayağı işdən-gücdən soyutmuşdu. Qıztamam özünü də qınayırdı. Axı niyə bu qədər huşsuzsan, sonra özü-özü ilə dərdləşirdi. "Neynim axı, zalım oğlu məndə huş-baş saxlayıb ki" - deyib özünə təskinlik verirdi. Daha uşaqları böyüyüb, zalım oğlu yad bilmir, yaxın bilmir, ən xırda şey üstə mərəkə qoparır. Daha demir ki, sabah, birigün birinin qapısına gedəcək, biri isə onun qapısını döyəcək. Qıztamam bəzən əri Məmişin ona qarşı etdiklərindən bezib özünə ölüm arzulayır. Amma son anda övladlarının üzü onun gözünün qarşısına gəlib: - Ana bəs bizim günahımız nədir? Qıztamam ana yol gedir, görəsən xaralda unutduğu yunu tapacaqmı? Bu zaman gözü qanqal çöpləri arasında sürünən ilana sataşdı. O anda Allaha yalvarır ki, ilan ondan uzaqlaşsın, görəsən bu nə ilanıdır. Deyəsən gürzədir. Birdən bir anda nənəsinin bir sözü yadına düşür. İlan hansı rəngi sevir. Amma xatırlamaq istəyir, amma xatırlaya bilmir ki, ilan hansı rəngi sevirdi. Ürəyinə bir xof düşür. Ürəyində bir xof irəli addımlayır. Arxaya dönüb baxmağa qorxur. Amma deyəsən təhlükə arxada qalmışdı. Və, nəhayət ki, köç etdikləri obaya gəlib çatır. Çox təəssüf olsun ki, yun yerində yoxdu. Oba köçüb, ətraf səssizdi. Onu bir dəli ağlamaq tutur. Necə ağlayırsa, bəlkə də səsindən yer-göy titrəyir. Bu an bir səs - ay bacı kimsən, nə edirsən orda? Qıztamam ana boğuq səslə dilləndi: "Sübhan, mənəm, yunu yaddan çıxarmışam, çata bilmədim aparıblar". Sübhan Qıztamamı tanıyıb - "Ay bacı, bir yundan ötrü özünü gör nə günə salmısan" ,- dedi, "Narahat olma yunu aparmayıblar, mən götürüb qoymuşam dəmir köşkə". Qıztamam ananın ürəyinə təpər, gözlərinə işıq gəlir. Amma bu anda sevincindən ürəyi gedir. Gözünü açanda özünü el-obanın "dayı" - deyə müraciət etdiyi Cahangir kişinin evində görür. Bütün kəndçilər kimi Cahangir kişi də Məmişin çıxartdığı hoqqalardan xəbərdardır. Heyif Qıztamamdan. Odur, Məmişin hərəkətlərinə dözür. Qıztamam ana Cahangir dayıya üzünü tutub - "indi mən nə edim" - deyə soruşdu. Cahangir kişi "Narahat olma, qızım, uşaqlar səni yola salacaq". Qıztamamın başına yığışan qadınlar ona ürək-dirək verib yola salırlar. Hadisələr öz axarı ilə gedir. Qıztamam ana öz mərd-mərdanəliyi ilə bütün ağrılara sinə gəlir. Oğlu Balaxanı oxutdurur. Evinə-ocağına gəlin gətirmək istəyir, hətta gözaltı da edib. Kəndin su sonası kimi bir qızını - Nilufəri bəyənib. Amma Nilufərin atası Almurad "Mənim Məmişə veriləsi qızım yoxdur, Qıztamama deyin ki, bizi incitməsin, dilə-dişə salmasın". Bu anda kimdən kömək ummaq olar. Qıztamam ananın karına yenə Cahangir kişi çatır. Min bir arzu ilə, ümidlə gözlədiyi gün gəlib çatır. Evinə gəlin gələcək, qayınana olacaq, ilk övladının toyunu görəcək. Elə bu xoşbəxt anları fikirləşərkən ürəyinə bir xof da düşür. "Görəsən Məmiş evdə gəlini yola verəcəkmi? Ağlını başına yığıb, ağzına yiyəlik edəcəkmi?" Amma tale bu xoşbəxtliyi də ona çox görür. Gəlin dalınca gedən Qıztamam birdən təngənəfəs halda "boğuluram" - deyir. Sonra da qırıq səslə - "Ölürəm, saxlayın maşını". Maşındakılar sürücüyə "saxla-saxla, ə, deyəsən arvad ölür". Beləliklə, Qıztamam ana gözlərində sevinc, ürəyində dərd gözlərini yumur.

Məmiş qışqırır-bağırır. Qıztamamın ölüsündən də əl çəkmək istəmir. Yığışan arvadları, kişiləri itələyərək, "Necə? Basdıracaqsız? Bəs mən? Vermərəm, qoymaram basdırmağa" - deyib qışqırıq salır. Ölənin dərdi qalır bir yana, dirinin çıxartdığı mərəkə insanları cana doydurur. Daha doğrusu, ölüm bir yana, zülüm bir yana.

Povestin belə bir sonluqla bitməsi oxucunun qəlbini daha çox yaralayır. Mənim də özümdən ixtiyarsız axan göz yaşlarım yanağım boyunca süzülür. Yazıçıya qibtə ilə baxıram. Necə yaza bilib, necə qələmə ala bilib bu qədər ağrı-acını. Bir qadın taleyi, bir qadın faciəsinı? Və sonra öz-özümə: "Axı nədən Qıztamam ana?"...

Bu povesti oxuyandan sonra mənə elə gəldi ki, Novruz Nəcəfoğlu dolu yağan bir yağışdır. Hansı ki bu yağış yağıb öz nəğməsini oxuyur və bir anda bütün qaranlıqları, ağrıları, əzabları göz qırpımında suya qərq edir və oxucunu işıqlı sabaha, aydın günlərə səsləyir.

Xədicə Murad,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2011.-21 oktyabr.-S.6.