QƏDİM YURD YERİ – ÖRƏNQALA

Azərbaycan öz qədim və zəngin mədəniyyəti ilə digər ölkələrdən bütün dövrlərdə seçilib. Eyni zamanda, bu qədim ölkənin çoxlu sayda yaşayış məskənləri, tarixi yurdları olub. Neçə illər, neçə əsrlər keçsə də, günlərin birində nə vaxtsa yenidən tarixçilər həmin qədim məskənə ayaq basıb, arxeoloji qazıntılar aparıb və tarixi sübutlar əldə edərək yenidən qədim yaşayış məskənlərinə bir ömür veriblər...

Örənqala

Beyləqan çox zəngin və qədim keçmişə malik olan yaşayış sahəsidir. Burda ən qədim dövrə məxsus yaşayış yerləri, tarixi abidələr və eləcə də heç bir yerdəkinə bənzəməyən həyat tərzi olub. Belə qədim yaşayış məksənlərindən biri də Örənqaladır. Eramızdan əvvəl 79-cu ilin avqustunda püskürən Vezuvi vulkanı qədim Pompey şəhərini kül və dağıntıların qalın qatının altına qoydu. Yalnız XIX əsrdə arxitektor Cuzeppe Fiorellinin inadkarlığı hesabına ölü şəhərinin üzə çıxarılması prosesi baş tutdu. Bu əməliyyat illər boyu bir neçə arxeoloq nəslinin əlinin altından keçdi.

Əski Pompey kül xarabalığının altından səbrlə və diqqətlə çıxarıldı. İndi dünyanın hər yerindən açıq səma altındakı Pompey- muzeyə baxmaq üçün turist axını gəlir.

Şəhər-muzey YUNESKO-nun Ümumdünya İrs siyahısına salındı. İndi çoxları bilmir ki, Pompey qədər maraqlı və qədim bir şəhər Beyləqanın mərkəzindən 17 kilometr aralıqda yerin altındadır.

Geniş düzənlikdə Örənqala xarabalığı deyilən bir ərazidə, yerin altında 4 məhəllədən ibarət əski Paytakaran şəhəri var.

Tədqiqatlar nə deyir

Örənqalanı tədqiq edən ilk elmi ekspedisiya 1933-cü ildə Milli Elimlər Akademiyasının rəhbərliyi ilə həyata keçirildi və bu iş uzun illər davam etdi. Amma Örənqalanın hansı şəhərin xarabalıqları olması yalnız 1955-ci ildə üzə çıxdı.

Həmin ildə Örənqala şəhər yerinin sənətkarlar məhəlləsində qazıntı zamanı üzə çıxan materialların içərisində bir ədəd bütöv və 4 ədəd şar-konusvarı qab parçası tapılmışdı. Bu qab parçalarının üzərinə vurulmuş kiçik möhürlərin üstündə ərəbcə "Fəzlun Beyləqanda hazırlanmışdır" sözləri yazılmışdı.

Qab parçalarının yerli istehsalın məhsulu olması faktı Örənqalanı qədim Paytakaran şəhərinin xarabələri hesab edən tarixçilərin fikrini qəti şəkildə təsdiq etdi. Günü bu gün də Örənqala xarabalığının səthində qırmızı kərpic, saxsı qab-qacaq qalıqları tapılır. İllərlə hissə-hissə aparılmış qazıntılarda şəhərin qalıqları üzə çıxarılıb.

Qazıntılar çox qaranlıq mətləblərə işıq saldı

Beyləqanlı tarixçi Nadir Abdullayev bildirir ki, arxeoloji qazıntılar VI əsrdən başlayaraq Beyləqanın iqtisadi və mədəni həyatını sübut edən təbəqələr üzə çıxardı. İkinci dəfə Örənqalada arxeoloji qazıntı işləri 1936-cı ildə aparılan vaxt qazıntıların nəticəsi olaraq şəhərin təxmini planını çızmaq və bəzi yerlərdə mədəni təbəqələrin xarakteristikasını vermək mümkün olmuşdu. 1936-cı ilin qazıntıları haqqında yazılır ki, qazıntı işləri təpələrdəki ümumi sahəsi 200 metr olan üç meydançada aparılıb. Məlum olub ki, üç meydançada yerləşən mədəni təbəqələr oxşardı. Hər bir meydançada birinci yarım metr dərinlikdən kərpic qarışıq torpaq qatı, bunun ardınca isə divarların müxtəlif ölçülü kərpiclərlə hörulmuş tikinti qalıqları üzə çıxmışdı. İkinci və üçüncü təbəqələrdən eyni ölçülü kərpiclərlə daha ustalıqla hörülmüş tikinti qalığı da aşkar edildi. Çox keçmədi ki, dördüncü təbəqədən yarım metr hündürlüyü olan və kərpicdən tikilmiş pilləkən qalığı tapıldı.

Pilləkən qalıqları...

Pilləkən qalıqlarının aşkar edilməsi burada nə vaxtsa iki mərtəbəli ev olduğunu təsdiq edirdi. Üç metr dərinlikdə yerləşən beşinci təbəqədən hansısa iri tikilinin küncləri aşkarlanmışdı. Bu tikilinin divarlarının hörgüsündə bişmiş kərpiclərdən, divarların möhkəmliyi üçün isə bərkidici məhluldan istifadə olunmuşdu.

Elə həmin kərpicdən VI və XIX əsrlərdə 10 metr hündürlüyündə qala divarları tikilib. Qala divarlarının içərisində dulusçuluq, şüşədüzəltmə, daşşişləməyə aid əmək alətləri də tapılıb. Bütün bunlar qədim Beyləqanda dəmirçi, bənna, dülgər, duluzçu, toxumçu, boyaqçı, rəngsaz, dabbaq, pinəçi, paltaryuyan, qəssab, dəllək, hambal, çaxırçı kimi peşələrin olduğunu bir daha sübut edir. Bütövlükdə Paytakaran kasıblar, tacirlər, varlılar və sənətkarlar məhəlləsindən ibarət olmuşdu.

Sənətkarlıq və ticarət mərkəzi

Qazıntılar zamanı Govurarx deyilən su arxının və pul sikkələrinin tapılması qədim-qala şəhərin ən iri sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olduğunu sübut edir. Mil düzü qızmar və quraqlıq keçən bir ərazi olduğu üçün Araz çayından Qarqar çayınadək 60 kilometr uzunluğunda Govurarx adlanan su arxı çəkmişlər.

Bərdədən Ərdəbilə gedən yol arx boyu uzanaraq Beyləqandan keçirdi. Buranın torpaqları həmin arxla suvarılırdı. Şəhər özünün çiçəklənmə dövrünü 1221-ci ildə monqolların yürüşündən əvvəl yaşamışdı. Həmin dövrdə şəhər əhalisinin sıxlığı artmış, sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət inkişaf etmişdi. Şəhər İran, Çin, Hindistan, Bizans, Gürcüstan və başqa ölkələrlə ticarət edirdi.

Ən varlı təbəqə şəhərin mərkəzi hissəsində məskunlaşmışdı. Bu hissə su ilə daha yaxşı təchiz edilmiş, müdafiə sistemi isə etibarlı qurulmuşdu. Qala divarları yaxınlıqdakı evlərin sadəliyini tarixçi etnoqraflar şəhər yoxsullarının həyat göstəricisi kimi müəyyənləşdirmişlər.

(ardı gələn sayımızda)

Faiq QİSMƏTOĞLU,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

yanında kütləvi informasiya vasitələrinin

inkişafına dövlət dəstəyi fondunun maliyyə

yardımı ilə

Ədalət.-2011.-25 oktyabr.-S.7.