QƏDİM YURD YERİ – ÖRƏNQALA

(əvvəli ötən sayımızda)

Monqollar şəhəri yandırdılar, insanları qılıncdan keçirdilər

Qədim şəhərin saxsı qabları, şirniyyatı Yaxın Şərqdə çox məşhur idi. Belə zəngin bir şəhərə şimaldan xəzərlər, cənubdan isə ərəblər göz dikmişdilər. Beyləqanlılar yadellilərə və yerli feodalların zülmünə qarşı dəfələrlə üsyan qaldırmışdılar. 1221-ci ilin payızında isə monqol ordusu Beyləqanı mühasirəyə alaraq təslim olmaq üçün elçi göndərdi. Şəhər əhalisi, sənətkarlar düşmənə təslim olmaqdan boyun qaçırdılar. Qızğın döyüşlərdən sonra qala divarlarını dağıdan monqollar şəhəri yandırdılar. Kişi və qadınları, qoca və uşaqları qılıncdan keçirdilər. Arazdan gələn arxı və su şəbəkəsini dağıtdılar.

Qədim şəhərin darvazası

Beyləqanın qala darvazasını tapmaq məqsədi ilə 1962-67-ci illərdə burada təkrar qazıntı işləri aparıldı. Qala darvazası Örənqalanın "Böyük şəhər" adlanan hissəsinin şimal-qərb qala divarlarının təxminən ortasında yerləşir. Qazıntılardan aydın olmuşdu ki, darvazanın şimal-qərb bürcü orta hissədə çiy kərpiclərlə hörulmuşdu. Bürcün möhrə ilə hörülən hissələri də vardı. Darvazanın cənub-qərb bürcü qazıntının qərb hissəsində aşkar olunmuşdu. Bu bürc formasına və tikinti üslubuna görə, darvazanın şimal-qərb bürcü ilə oxşardı. Hər iki bürcün üz divarındakı batıqlar ornamentlərin eyniliyi ilə onların bir vaxtda tikildiyini göstərir və təsdiq edir.

Şəhərin əsl adı necə olub?

Örənqala şəhərinin adına gəlincə, müxtəlif mənbələrdə Paytakaran, Beyləqan və Bilaqamın eyni şəhərin adı olduğu ehtimal olunur. Bunu vaxtı ilə Azərbaycan tarixçisi və yazıçısı A.Bakıxanov da təsdiq etmişdir. Örənqala adının etimologiyasına gəlincə, monqollara qarşı igidlik göstərmiş şəhər əhalisinin şərəfinə "Ərənqalası", daha sonralar buralardan ayaq kəsildiyi üçün Örənqala, yəni ölmüş, sönmüş qala kimi dillərə düşüb...

Hər şeyə tarix və zaman qiymət verir

Qədim yaşayış məskənləri ilə bağlı heç də tarixçilər, arxeoloqlar və mütəxəssislər birmənalı fikir söyləmirlər. Başqa sözlə demiş olsaq, hər hansı tədqiqatçının və tarixçinin özünün istinad etdiyi sübutlar və faktlar mövcuddur. Elə ki, bu sübutlar və faktlar konkret olaraq özünü təsdiq edir, hamılıqla qəbul olunur, bax onda istər-istəməz əlahəzrət fakt qarşısında hər şeyi etiraf etməyə məcbur olursan.

Bu gün ermənilər bar-bar bağırırlar ki, ən qədim tarixə və yaşayış məskənlərinə malikdilər. Amma bu tarixi sübut edən, təsdiqləyən və eyni zamanda hadisələrə obyektiv qiymət verən faktları heç bir vəchlə ermənilər ortaya qoya bilmirlər. Çox yox, təkcə ən qədim dövrə məxsus iki yaşayış məskənini - Azıx mağarasını və Beyləqanda mövcud olan yaşayış məskənlərini yada salsaq, ermənilər bu tarixi faktlar qarşısında aciz qalırlar. Düzdür, bəzən həmin yaşayış məskənlərini və konkret olaraq Azıx mağarasını ermənilər özlərinin adına çıxırlar. Amma hansı ki, Azıx mağarasını tapan və onu dünyaya tanıtdıran Bakı Dövlət Universitetinin (ADU) professoru olub. Deməli, Azərbaycan tarixən çox zəngin və qədim keçmişə malik olan bir məkandır. Bu məkanı görməmək, tarixi abidələri inkar etmək yalnız və yalnız kor olmaq deməkdir. Bu tək korluq deyil, həm də lallıq və karlıqdır. Dünyada hər şeyə qiymət verən isə tarixi həqiqətlər, tarixi faktlar və ən qədim dövrə məxsus olan yaşayış məskənləridir. O yaşayış məskənləri isə bizim məmləkətdə çoxdur.

Açıq səma altında...

Beyləqandakı qədim abidələrin demək olar ki, çoxu açıq səma altındakı muzeydə yerləşdirilib. Eramızdan əvvəlki dövrə məxsus olan ən qədim abidələr, sənət nümunələri, saxsı qablar, küplər və eləcə də digər tarixi əşyalar Beyləqan şəhərindəki açıq səma altındakı muzeydədir. Əgər kimsə ən qədim dövrümüzə və hətta eramızdan əvvəlki zamana qayıtmaq istəyirsə, gəlib həmin nadir, qədim abidələrə baxmaqla keçmişə səyahət edə bilər. Beyləqanda qədim və zəngin mədəniyyət abidələri çoxdur. Bunların sırasında aşağıda adlarını sadaladığımız abidələr daha möhtəşəm və daha qədim dövrü əhatə edir: Gövurarx, Sarıtəpə, Çardaxlı, Təzəkənd, Kültəpə, Xan qızı arxı, Sultanbud təpələri dediyimiz qədim və tarixi abidələrə nümünə sayıla bilər.

Tarixi abidələr qorunur

Milli mədəniyyətimizin çox zəngin nümunələri var. Elə Beyləqanda sadaladığımız qədim yaşayış məskənləri və tarixi abidələr dediklərimizə əyani sübutdur. Tarix bizə çox şey bəxş eləyib. Onlardan biri də qədim yurd yerləridir. Həmin tarixi abidələri qorumaq, mühafizə etmək və yaşatmaq insanlardan çox şey tələb eləyir.

Beyləqan rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı İrşad Əliyev Azərbaycan tarixini, onun mədəniyyətini və keçmişini çox gözəl bilən bir ziyalı insandır. O, Beyləqana icra hakimiyyətinin başçısı təyin edildikdən sonra rayon nəinki sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində böyük uğurlar qazandı, eyni zamanda, qədim yaşayış məskənlərinin yenidən bərpası, mühafizəsi və qorunması istiqamətində çox böyük işlər görülüb. Bu işləri saymaqla qurtarmaq olmur. Əsas ideya müəllifi elə İrşad müəllim özüdür.

Ən gözəl işlərdən biri isə Beyləqan şəhərinin mərkəzində açıq muzeyin yaradılmasıdır. Bu muzey həm də qədim keçmişimizin qorunması və yaşaması deməkdir. Əgər tarixin təkərini kimsə fırladırsa, onu olduğu kimi qoruyub saxlayırsa və gələcək nəslə ötürürsə elə bunun özü çox böyük vətənpərvərlik, millətsevərlik deməkdir.

Tariximizi həmişə olduğu kimi, görmək istəyiriksə, gərək ən uzaq keçmişimizi belə Beyləqandakı kimi qoruyub saxlayaq və gələcək nəslə olduğu kimi təqdim eləyək. Bax onda hər nəsil öz üzərinə düşən işin öhdəsindən gəlmiş olar.

Faiq QİSMƏTOĞLU

Ədalət.-2011.-26 0ktyabr.- S.6.