Yol
ROMANI
(Əvvəli ötən şənbə
nömrələrində)
Nəsə tez oyanıram və
yerimdə o üzə, bu üzə çevrilə-çevrilə
fəlsəfəyə dalmışam. Mifik, uydurma, real hər
nədisə, hər kimdisə bura Yol qət edib gələnlərin
kimdənsə, nədənsə, nəyəsə, kiməsə
qaçış nədənləri var. Nobel
ödülçüsünün təsviri isə Qars
adına lap mistik çalarlar verib. Allahın da, bəndənin
unutduğu bir yer ola!.. Allahım, bu nə şəhərdi
belə... Niyə belə cəzb edir ruhu aram olmayanları?
Binası qoyulandanmı belədi?
HAŞİYƏ
Yazanda isə mənbələrə
baxmalı oluram. Hər halda bu torpaqlar üçün indi də
tarixi göz yaşları tökənlər çoxdu.
Yaşayış məskəni kimi məşhur Ani şəhəri
ki var, ondan daha qədim olduğu güman edilir. Və Aninin əksinə
olaraq Qars heç zaman tərk edilməyib. Səlcuqlular Anini fəth
edəndən sonra Qarsın erməni kralı (vallah belə
yazıblar türkcə) şəhəri Bizansa təslim edib.
Amma dəxli yoxdu, yenə türklərə uduzublar. Monqol
istilasından sonra da 1284-də Qarsı bir erməni şahzadənin
yönətdiyi bildirilir. (erməni qadınların
gücünü nə bilirsiz bəs. Günümüzdə
də türk kişiləri onların əlində əsir-yesirdi.
Erməni web. saytları ümumiyyətlə, buraları
Poteryannaya Armeniya adlandırır). Nəsə bu erməni
söhbəti qanımı qaraltdı, çıxıram
haşiyədən.
***
Nobel ödülçüsü bu
şəhərdə nə axtarırdı, İlahi? O, əslində
romanı "Kar" adlandırıb, qəhrəmanı
Karsa gətirir, qəhrəmanın adını isə Kamal
Alaquşoğlu qoyub, qısaca KA adlandırır. Türkiyə
türkcəsində Kar, Kars, KA. Bir az da söz oyunu var burda.
KAnın xarakterinə qalanda asi, nə istədiyini özü
də bilməyən, təbəddülatlar içində
boğulan, özü ilə barışıq yaşaya bilməyən,
siyasi görüşlərinə görə paytaxtdan
uzaqlaşan və sairə...
...Mən indi təvazökar xasiyyətimi
bir yana qoysam və özümü qəhrəman elan etsəm
necə olar? Prinsip etibarı ilə Nobel
ödülçüsü də öz xarakterini verir də
öz romanında. İndi hamıdan qaçsam, tək-təkcənə
həmin qəhrəmanın yolu, izi ilə getsəm, şəhəri
vursam bir-birinə, bələdiyyəni, jandarmanı, hərbçiləri,
polisi işə qarışdırsam, şeyxin
qapısını çalsam, Lacivərdi arasam... Yox,
alınmayacaq... KA əks cinsin nümayəndəsiydi. Kars da
(mən də Orhan Pamuk kimi tələffüz etdim deyəsən)
ucqar əyalət şəhəridi, neyləsən
düzgün anlaşılmayacaq... Heyf, hərdən adamın
dəlilik eləməyə də ehtiyacı olur...
Yaxşısı budur, ağıllı insanı yuxudan
ayıldım... Ağıllı?!. Aqil Abbas... Yox, o da həddən
artıq ağıllıdı və ehtiyatlıdı.
Çox ağıllı adamdan qəhrəmanlıq, dəlilik
gözləmək mümkün deyil. Pamuk qəhrəmanını
abreviatura ilə adlandırır - KA. Samit və sait. A.A. - iki
sait çox uyumlu səslənir. Olmayacaq. Qəhrəman olmaq
istəyindən vaz keçə bilmirəm nəsə. Mənim
adımda necə olar görən sait və samit - İ və
T. Vaay, yox, heç dilə gətiriləsi deyil. Xasiyyətimi
ifadə eləsə də... Abreviatura və cinsiyyət
faktoru qəhrəman olmaq arzumu ürəiymdə qoydu. Və
mən... Ağlıma bir şey gəlir amma... Qalsın
sonraya... İndi isə Aqili yuxudan durğuzmaq lazımdı.
Gedirəm odasına, görürəm ayılıb da, geyinib
də... Səhər tezdəndən oyanmağa öyrəncəli
Vurğun telefonla oyadıb.
... Enirik aşağı. Səhər
yeməyi, çay və mənim sevimli sualım:
- Hara gedirik? - bazar
günüdü, sayın hocanın bu gün işi yoxdu, bizə
bələdçilik vəzifəsini uğurla davam etdirəcək.
- Sarıqamışa gedək,
oralar xoşuma gəlib. Gecə də qalarıq.
- Belə uzaq yerdi ki? - deyirəm.
- Yox, yaxındı. Orda niyə
qalmaq istəyirsən ki, Aqil, gəzib qayıtmaq olar - deyir
Vurğun. Və deyəsən razılaşırlar.
Təki gəzmək olsun, təki
yol olsun...
Şəhərciyin səliqəli
ərazisindən çıxıb da, gecəqondu məhəllələrindən
keçib gələn əsas yola çıxırıq.
Burda yol azmaq mümkün deyil, hər yerdə işarələr
var
Sarıqamış son illər
sürətlə inkişaf edən dağ kurortudu.
İnkişaf etməyinə edir də, amma mən Türkiyənin
başqa turistik bölgələrində gördüyüm
vüsəti burda görə bilmirəm. Bəlkə mənə
elə gəlir? Qarsdan təxminən 60 km uzaqdadı
Sarıqamış. Və bir qəsəbənin içindən
keçirik, soruşuruq turistik təsislərin harda
olduğunu. İzah edirlər. Sıxıntı verir mənə
qəsəbənin görkəmi, bizim əyalət qəsəbələrinə
oxşayır. Amma bir az irəlidə açıqlığa
çıxırıq və...
SARIQAMIŞ
İlahi, nə gözəllikdi bu?
Dağlar, şam ağacları və ortada bir zolaq. Bura kayak mərkəzidi
axı. Yəni professionallar üçün deyil, amma yeni
öyrənənlər üçün rahat bir yer
sayılır. Mən bilmirəm ha, oxuduqlarımın
günahkarıyam. Ümumiyyətlə, bura qışda gur
olur. O zolaq ki görünür meşənin ortasında, xizəklə
sürüşmək üçündür.
Yaxınlaşırıq - "Kayakçı" heykəlindən
başqa kimsə gözə görünmür. Heç otelin
kafesində də - taxta- dəmir qarışıq bir pilləkənləri
var, qalxırıq yuxarı, bu taqqıltıya kafedən bir
qarson ərincək-ərincək boylanır. Çay istəyirik,
içirik də... Vurğun burdakı yaşamını
anladır, işindən danışır. Dinləyirəm və
bir neçə ay əvvəl Cavanşirlə, Cavanşir
Quliyevlə Kiprdə etdiyim söhbət yadıma
düşür. Günlər keçir
ağır-ağır... Təxminən belə...
Çayı içib meşəyə
doğru qalxırıq. Bizim getdiyimiz yolda qışda kayak
yapırlar deyəsən. Zatən buralar qış turizmi
üçün nəzərdə tutulub - ən yaxşı
istirahət vaxtı isə dekabrın 20-dən martın 20-nə
qədərdi. İndi isə iyun ayıdı, iyunun 26-sı.
Hava sərindi. Gün yandırmır. Amma dağdı da,
yuxarı qalxdıqca oksigen çatışmır. Ona görə
də Çamurlu adlanan bu dağın və Sarıçam
adlanan bu meşənin ətəklərində elə otun
üstündə bir yerdə sərələnirik. Həyatdan
zövq də almaq olur, bioloji yaşını unutmaq da olur
burda. Fotoaparatımın yaddaşındakı lazımsız
şəkilləri təmizləmək istəyirəm, əlim
bir düyməyə toxunur və Naxçıvanda çəkdiyimiz
bütün şəkillər silinir.
- Aqil, sənə bir söz deyəcəm,
amma hirslənmə.
- Hə.
- Şəkillər pozuldu.
- Hansı şəkillər?
- Bütün çəkdiyimiz
şəkillər.
- Necə pozuldu?
- Düyməni düzgün basmadım,
o da elə oldu.
Deyinməyə başlayır, mən
də sakit qulaq asıram.
Bir az keçəndən sonra isə
cür-cücü də bezdirir məni. Qalxıb
aralanıram, tək olmaq istəyirəm. Sayın millət vəkili
narahat olur deyəsən:
- Hara gedirsən?
- Siz söhbətinizi eləyin, mən
buralarda bir az gəzim.
- Bir ətək pul verib arvad almışam, canavar-zad olar
birdən...
- Kimə vermisən- e o pulu. Otuz
ildi deyirsən... Canavar olsa lap yaxşı da, başından
olaram... - deyirəm və həm də fikirləşirəm
ki, sayın millət vəkili hətta belə romantik ortamlarda
da realist ola bilir, qazanıb da kayb edəcəklərini
düşünə bilir. Yəqin yaxşı xasiyyətdi...
... Uzaqlaşıram
kişilərdən. Meşənin o biri tərəfində
daha böyük kayak yolu var. Yolun kənarında da
böyük bir daş var. Daşın üstündə oturub
ətrafa baxınıram. Uzaqdan Allahu-Əkbər
dağları görünür. Bu
dağlara niyə belə deyiblər, nə vaxtdan deyiblər?
İslamdan əvvəlki adı nə olub?
Allahın Əkbər olduğunu anlamaq üçün
uca-uca dağlara baxmaq gərək deyil ki... Elə bu
otların arasından günəşə boylanan
çiçəkləri görmək bəs eləyir...
Səhər yeli çık
dağlara
Günəş topla benim için
Umutların arasından
Kirpiklərin karasından
Döştə bıçaq
yarasından
Günəş topla benim için
Səhər yeli, yar gözündən
Havadakı kuş izindən
Gecələri gökyüzündən
Günəş topla
benim için.
Səhər yeli
dağlardasın... Dağlarda... Sən içinlə
savaşırsan, Qumral gözlüm, amma bu dağlarda öylə
bir savaş olub ki...
SAVAŞ
...Əslində bu savaş bu
torpaqlarda hər çiçəyin ləçəyində,
şeh damlasında, göydən yağan yağmurda,
rüzgarda, günəşin parıltısında,
rahatlıqla içimə çəkdiyim havada da var.
Kiçicik bir ərazidə, azacıq bir vaxtda 90 min əsgər
həlak olub burda... Təbii, dünya müharibəsi gedirdi, təbii
dünya yenidən bölüşdürülürdü, təbii
dünya imperiyaları dağılırdı..
1914-cü ilin
sonları, 1915-ci ilin əvvəlləri. I
Cahan savaşının eyforik illəri. Osmanlı
tarixinin üfüqlərində yeni qəhrəman
parlamaqdadır. Əslində
"İttihad və Tərəqqi" olaylarından sonra Xanədan
da onunla hesablaşmağa məcburdu. Hələ
üstəlik Sultanın çoxsaylı cariyələrindən
doğulmuş və şahzadə adlanan xanımlardan biri ilə
evlənməsi də xeyrinə işləyib. O, Damad
Paşalardan biridi. Yaraşıqlıdı, əzmlidi, hikkəlidi,
amma... Məsələ bu ammadadı... Hərb istedadı yoxdu
bu adamın... Yoxdu... Dövləti-Aliyyənin ali
rütbələrini daşıyır, orduda istədiyi dəyişikliyi
edir, hər kəsi - necə deyim düz alınsın, bəlkə
ən doğrusu bu olacaq - öz avanturalarına qurban etməkdən
çəkinmir. Ənvər Paşa! İçindəki
utopik arzularla, ideyalarla, xəyallarla, iddialarla xarizmalı bir
insan! Əslində bu savaşda onun mənəm-mənəmliyi
çox şeyləri güdaza vermişdi. Ordunun dəyərli fərdlərini istefaya göndərib
də özünə tabe etdiyi, şəxsiyyəti olmayan
kimsələri ətrafına toplamışdı.
Şöhrəti sevən və bölüşə bilməyən
Ənvər Paşa... O, böyük Turanın qəhrəmanı
olmaq istəyirdi..
Ənvər
Paşanın planladığı və Sarıqamış
Savaşı adını daşıyacaq hərəkatın məqsədi
1878-də rusların işğal etdiyi Qars, Ərdahan və
Batumu geri almaqdı. Fikir olaraq
alqışlana bilərdi ancaq. Ənvər
Paşa haqlı olaraq düşünürdü ki, ruslar
Qafqaz və İrandakı vəziyyətdən faydalanacaqlar və
Doğu Anadolunu da istila etməyə çalışacaqlar.
Amma düşüncələrinin olumsuz bir tərəfi
də vardı. O, bölgədəki türk, müsəlman
toplumun Osmanlıya dəstək olacağını var
sayırdı.
Olan oldu... 1915-ci ilin
yanvarında Sarıqamışın quzey yüksəkliklərində
7 minlik Osmanlı ordusuna qarşı ruslar 30 min nəfərlə
hücuma keçdilər. Geri çəkilmə
əmri gecikmişdi. Ənvər Paşa
komutanı başqa birinə dövr edərək ordudan
ayrıldı. Geriləmə zamanı
ordunun görkəmli simaları əsir düşdü, hərbi
sursatları məhv etmək məcburiyyəti yarandı.
Önəmli olan isə bu deyildi - bölgənin
qara qışında 80-90 min (indi fərqli rəqəmlər
deyirlər, amma minlərdən söhbət gedir) əsgər
donub öldü. Bölgədəki
xalqın ruh halını üstünə gələk - insanlar
rusların, ən çox da ermənilərin zülmündən
qorxub da köç etməyə məcbur oldu. Bu savaş üç həftə çəkmişdi,
böyük itkilər verilmişdi. Ənvər Paşa
isə İstanbulda bu olayı belə anlatmışdı:
"Getdik, gördük, saldırdık, geri
döndük"... Sezar iddiaları... Tanrım,
nəyin bahasına?
Bu vaxt başqa bir cəbhədə
başqa bir komutan bu olayları diqqətlə izləyirdi.
Hələ onun saatı gəlməmişdi.
Amma onlar Monastır hərb lisəsindən tanış
idilər, tanış nədi, rəqib idilər. Həmin o komutan da hirsli, iddialı idi, şöhrəti
sevirdi, amma Ənvər kimi şanslı olmamışdı bu
günə qədər. Saraydan qız istəmişdi,
rədd etmişdilər, böyük vəzifələrə
yaxın qoymamışdılar. Hər
zaman paytaxtdan uzaqlara göndərmişdilər. Amma irəlidə
Çanaqqala zəfəri vardı onun taleyində... Mustafa
Kamal... Həmin o zəfər Ənvər
Paşanı çox tedirgin etmişdi əslində və
Mustafa Kamalı təltifləndirmək istəyəndə Ənvər
mane olmuşdu, hətta söyləmişdi ki, "siz onu
yaxşı tanımırsız, bu gün general olsa, sabah
Sultan olmaq istəyəcək, Sultan olsa Allahlıq iddiasına
düşəcək". Və o əlbəttə
ki, haqlıydı.
Türk tarixinin iki önəmli
ismi, iki parlaq ismi... Hər ikisi riskə getməyi
bacarırdı, risksiz qəhrəman olunmaz axı. Fərqliydilər, amma bu fərq sonra rasional
düşüncəli Mustafa Kamalı Atatürk yapdı.
Ənvər isə ilğımların arxasınca gedə-gedə
kayb etdi...
Mustafa Kamal İstiqlal savaşı
aparanda, Ənvər Türküstan yaratmağı
düşünürdü... Yenə mane olurdular bir-birinə...
Və Mustafa Kamal bunu da həll etdi... Tale onu
seçmişdi... Qəhrəman o oldu!
... Bu nədi belə?
Səhər tezdən təqib edir məni bu söz - Qəhrəman...
Bu torpaqlarda nə qədər adsız qəhrəman da
yatır axı.. İnanmıram mən
burda turistik cənnətin yaranacağına... Olmayacaq...
Ağrı çoxdu... Necə ki bizdə indi Nargində
turizm cənnəti yaratmaq istəyirlər ey, orda da olmayacaq...
Səhər yeli,
dağlardasın... İçimdəki buludları qov...
Günəş topla benim için...
... Nə qədər
vaxt keçdi görəsən mənim bu daş üstü
düşüncələrimdən? Qayıdım
gəldiyim yerə. Sayın millət vəkili mənsiz
qala bilmir... Son vaxtlar yəni...
... Bax, dediyim kimidi, məni görən
kimi gözləri parıldayır:
- Harda qaldın, gedək yeməyimizi
yeyək.
Enirik
aşağıya, gəldiyimiz yolla, həmin o ərincək
qarsondan menyunu soruşuruq. O da yeməyi bura gətirə
bilməyəcəyini deyir, bizi içəriyə dəvət
edir.
- Qayıdaq Qarsa -
deyirəm - bəs sən buraları tərifləmişdin?
Hələ qalmaq da istəyirdin burda..
- Nə bilim, qışda gəlmişdim,
adam əlindən tərpənmək
olmurdu, yaxşı da qulluq edirdilər.
- Qayıdaq - deyirəm. Bu arada Vurğun tələbəsinə zəng edib
buralarda harda bir normal lokanta olduğunu xəbər alır.
Nəsə bir yer deyir o tələbə. (İrəlidə sizi o tələbə ilə də
görüşdürəcəm). Qəsəbədə
arayıb-axtarırıq. Mənim bəyənəcəyim
yer deyil. Günel Mövlud demişkən, mənim
solçu ruhuma uyğun gəlməyən burjua zövqüm
var... İncə zövqüm yəni... Görünür,
mənim bu xasiyyətlərimi müşahidə edən
Vurğun da eyni qərara gəlir. Sabahdan o
da mənə "solçu burjuy" deyir.
Geri dönəndə
Şəhidlik Anıtının yanından sürür
maşını Aqil. İçəri
girir, şəkillərin çəkirəm. Mən belə yerlərdə şəkil çəkdirə
bilmirəm.
Dönürük Qarsa, elə
yorulmuşam yemək yadıma düşmür. Axşam gedərik
də... Vacibdi elə hər yemək vaxtı... Qalxırıq,
qapanırıq odalarımıza...
EVRİKA!
... Necə oxuyurdu
Teoman? "Saatım yok, tam olarak biləməm... Bir az
bira, bir az şarab öncəydi..." Belə bir ortam yəni...
Mübahisələr, müzakirələr... İddialar
cövlan edir hər birimizin içində, içində nədi,
lap ortadadı. Hərdən susuram (Rəşad
Məcid deyir ki, İradə susanda da danışır. Və yadıma düşür ki, 2-ci kursda oxuyanda
bir ədəbiyyat müəlliməmiz vardı, mənə
"Sözsüz mahnı" deyirdi) və müşahidə
edirəm. İçimdə komediya var - ay aman, bu
kişilər özlərindən necə razıdılar?.. Yox, səhv elədim, Aqil
Abbası tanıyanlar bilir, o heç vaxt özündən
danışmağı sevmir, tərifi isə ümumiyyətlə,
qəbul eləmir. Vurğun Əyyubu
tanıyanlar da bilir, heç tərsliyi, inadı, höcəti
yoxdu, tez razılaşandı hər şeylə. Yəqin inandınız?! Mən
axı heç yalan danışmıram. Burda
bir təbəssüm işarəsi qoymaq gərəkəcək.
Və mən bəndəniz - İradə Tuncay - Sözsüz
mahnı... Adları sadalayıram və həm də fikirləşirəm
ki, burda da bir hikmət var ha... Adlarda... İradəli İradə,
ağıllı Aqil və Vurğun vurğun kimi... Hər
birimizin öz əzablı yollarımız olub...
İçimizdə nə çəkirik Allah bilir... Təbii...
Amma Vurğunun payına çox
düşüb. Hələ soyadına
fikir verirəm - Əyyub peyğəmbər Tanrının ən
çox əzab göndərdiyi bəndələrdən olub.
Deyəsən abreviatura və qəhrəman məsələsində
son çözümü tapdım - samit və sait. VƏ - uyğun gəlir. VƏ
bağlayıcıdı - burda da siyasətlə ədəbiyyat
bağlanır. Siyasi görüşlər
məsələsi də var, paytaxtdan uzaq yaşamaq da var. Qəhrəman
da tapıldı. Evrika yəni! Qalır mənim
romanımı Nobel mükafatına təqdim eləmək...
Deyirəm dahiyəm…
***
... Kefimiz
yaxşıdı. Qonaq Evinə qayıdanda VƏ bərk-bərk
tapşırır ki, səhər yatıb qalmayaq,
çünki iş həftəsi başlayır, sabahdan
işdə olmalıdı, bizi universitetdə gözləyəcək.
Ağıllı Aqil başını qoyan kimi
yatır. Əşi, yatmıram mən... Kefim belə istəyir...
Əsl şeir yazmalı gecədi... Qız, sən niyə
şeir yaza bilmirsən?... Mən də belə
deyə bilsəydim:
SƏNİNLƏ
OLMANIN ƏN HƏYƏCANLI YANI NƏ, BİLİYORMUSUN?
AYNI ŞEYLƏRİ SƏNİNLƏ AYNI ANDA
DÜŞÜNMƏK, BİRLİKDƏ AĞLAMAK-GÜLMEK.
VƏ BURADAYKƏN BELƏ SƏNİ ÇILĞINCA ÖZLƏMƏK...
(Ardı var)
İRADƏ
TUNCAY
Ədalət.-2011.-29
oktyabr.- S.12-13.