ÖLÜLƏR
(Mirzə Cəlilin eyni adlı pyesi əsasında)
Dörd məclis və beş pərdəli komediya
MÜƏLLİFDƏN: Mirzə Cəlil mənim
üçün günəşdi, havadı, sudu, torpaqdı.
Mənə elə gəlir ki, onlarsız yaşamaq
mümkün olmadığı kimi mən Mirzə Cəlilsiz
də yaşaya bilməzdim və bilmərəm. Və Mirzə
Cəlil elə bir yazıçıdır ki, yüz dəfə
oxuyursan, təzədi. Elə bil birinci dəfədi oxuyursan. Hər
dəfə oxuyanda sənin üçün ayrı bir
dünya açılır. Mirzə Cəlilin vaxtında
bilmirəm neçə Qurbanəli bəy olub, neçə
Novruzəli, neçə Xudayar bəy, neçə Şeyx Nəsrullah amma bunlar indi o qədər
çoxdular ki?!
Çoxdandı məni ağrıdan bir dərd
içimdə yaraya dönüb. Nə qədər eləyirdim
o dərdi içimdən çıxara bilmirdim, yaza bilmirdim.
Gücüm çatmırdı. Bilmirəm neçənci dəfədi
yenidən "Ölülər"i oxuyurdum. Və Mirzə Cəlil
əlini əbədi dünyadan atdı mənim qəlbimdəki
o dərdi dartıb qopartdı. Görən Mirzə Cəlil məni
bağışlayarmı ki, mən onun "Ölülər"
əsərini belə yazmaq qərarına gəldim?!
Söz hörmətli oxucunundu.
Məclislərin əhalisi
Tasye -
60 yaşında
Brat -
onun köməkçisi, 45 yaşında
Həsənqulu -Çadır şəhərinin ağsaqqalı
Fatmanisə -onun arvadı
İsgəndər -onun oğlu, 25 yaşında
Cəlal- kiçik oğlu, 12 yaşında
Nazlı -qızı, 17 yaşında
Hacı Baxşəli
Hacı Kərim
Hacı Kazım
Məşədi Oruc
Mir Bağır ağa
Heydər müəllim – qaçqınkom
Əli bəy - qaçqınkomun məsul işçisi
Mirzə Hüseyn - müəllim
Kərbəlayı Vəli
Dörd nəfər bığıburma
Əhvalat vaqe olur Çadır şəhərində
BİRİNCİ MƏCLİS
Həsənqulunun evi. İsgəndərin
otağı. Küncdə dəmir çarpayı,
qabağında bir miz, üstündə 2-3 kitab, 2 stul. Müəllim
Cəlala dərs deyir.
CƏLAL: (qabağında kitab, duruxa- duruxa oxuyur) Moy neym Cəlal
MİRZƏ HÜSEYN: (ucadan) Moy yox, ay tupoy, moy yox!
Moy uruscadı. Urus çezdi
ey, day urus yoxdu. Leninlə qurtardıq. İndi day pulun üstə
Leninin şəkli yoxdu ey, Vaşinqtonun şəkli var.
İndi amerikalı var, indi ingilis var, Çörçill,
Elton Con, qandın? May! May!
CƏLAL: Qandım
müəllim, qandım. May!
MİRZƏ HÜSEYN: Di bir də oxu.
CƏLAL: May nəyim
MİRZƏ HÜSEYN: Nəyim nədi, ə? Yox bir bəyim! Neym! Neym! Oxu!
CƏLAL:
May neym iz Cəlal.
MİRZƏ HÜSEYN: Ay maşallah
(Bu vaxt bir nəfər girir içəri,
tövşüyə-tövşüyə.)
KİŞİ: Həsənqulu evdədi?
CƏLAL:
Atam gedib Bərdə bazarına.
(Kişi çıxıb gedir, müəllim əsəbiləşir.)
MİRZƏ HÜSEYN: Ədəbsiz, ədəbsizin biri ədəbsiz!
Allahın bir salamını da vermədi, çox vacib
imiş. Harda qaldıq.
CƏLAL:
Moy nəyim Cəlal.
MİRZƏ HÜSEYN: Ay tupoy, sənə indicə dedim
axı, moy yox, moy uruscadı. May! Nəyim yox, neym!
CƏLAL:
May neym iz Cəlal.
(Bu vaxt İsgəndər girir içəri, "Vartan,
Vartan" deyə bir iti də içəri gətirir).
CƏLAL:
Qağa, sən Allah, iti içəri gətirmə, iyrənirəm.
Vallah, atam bilsə səni şülüyəcək. Qoy dərsimi
oxuyum.
(İsgəndər iti buraxır, papağın atır
bir tərəfə, yayxınır çarpayıya, bir
siqaret çıxarır)
MİRZƏ HÜSEYN: (İsgəndərə) İsgəndər bəy...
İSGƏNDƏR: Ə, day mən müəllim deyiləm, məni
zavuç qoydular. (Gülür)
MİRZƏ HÜSEYN: (Başını bulayır)
Yaxşı, ol zavuç. (Amma yenə deyir) İsgəndər
müəllim, yaxşı oldu gəldin. Xahiş edirəm bu
Cəlala başa sal ki, dərsini oxusun.
İSGƏNDƏR: Baş üstə, baş üstə. Amma mənim
sözümə qulaq asan kimdi. Odur ey, Allahın Vartanı da
sözümə baxmır. Nə qədər elədim
içəri girmədi. Ha... ha... ha...
MİRZƏ HÜSEYN: Yox, elə buyurma. Sən
böyüksən. Cəlal da ağıllı oğlandı.
Sənin sözünə baxar. Bu qədər zəhməti ki
onun yolunda mən çəkirəm, atası çəkir, gərək
o da elə edə ki, zəhmətimiz bada getməyə. Məgər
Cəlal görmür ki, ingilis dilini bilməyən bir qəpiyə
dəyməz. Adam ki, ingilis dilini bilmədi, onun nə xətri
olar, nə də qədir-qiyməti. İnsan elm sahibi
olmalıdı.
İSGƏNDƏR: Deyirsən yəni Cəlal televizora baxmır, qəzet-jurnal
oxumur? Görmür ki, nə elmin bir qəpiklik hörməti
var, nə də alimin bir qəpiklik qiyməti. O kəsin ki
elmi var, onun mənim kimi hörməti yoxdu. O kəsin ki Əli
bəy-müəllim kimi hörməti var, onun da elmi yoxdu. Cəlal
bilmir ki, professor əlində üç-dörd kilo soğan,
kartof, yarım kilo ət dayanacaqda avtobus gözləyir, əynində
də geyilməkdən dakrona dönmüş kostyum, amma
qulağısırğalı gədələr mersedeslərdə
ötür. Allah qoysa, qaqama bir mikrafon alacam, anamın da bir
sırğasını qulağına taxıb aparacam
Bakıya ulduz yarışına. Bəlkə bu Çadır
şəhərindən canı qurtara. Ha... ha... ha...
MİRZƏ HÜSEYN: Cəlal, İsgəndər müəllim
zarafat eləyir. Ulduz yarışı nədi? Sən ingilis
dilin öyrən. Odur ey, Əli bəy- müəllim on-on
beş kəlmə ingiliscə bilir, o boyda qaçqınkomda
o boyda vəzifədə işləyir, bəy balası kimi
yaşayır.
CƏLAL:
Müəllim, fikir vermə, qağam vurub.
İSGƏNDƏR: (gəlir Cəlalın yanına, ağzına
üfürür) Mən kefliyəm ə, küçük?!
Hanı?
CƏLAL:
(üz-gözünü turşudur) Qağa, vallah, yenə
girdirmə araq içmisən.
İSGƏNDƏR: (ucadan gülür) Yalan deyirsən. Araq içməmişəm,
konyak içmişəm, özü də
"Göygöl".
MİRZƏ HÜSEYN: Cəlal, mən gedirəm. Sənə
təzə dərs vermirəm. Bugünkün yaxşı
oxumamısan. Yaxşı hazırlaş. İsgəndər
müəllim, səndən də çox xahiş edirəm
bu uşağı da öz gününə salma.
(Bayaqkı kişi yenə
tövşüyə-tövşüyə girir içəri)
KİŞİ: Həsənqulu evdədi?
CƏLAL:
Ay əmi, axı bayaq dedim ki, dədəm gedib Bərdə
bazarına.
(Kişi gedir, həyətdə it hürür kişinin
üstə)
MİRZƏ HÜSEYN: (Öz-özünə) Ədəbsiz
oğlu ədəbsiz, yenə salam vermədi, çox vacib
imiş.
İSGƏNDƏR: (qapıya tərəf gedir) Küş, küş,
küş. Ha, ha, ha! Küş, Vartan, küşg Heyvanına
şükür, Allah!
CƏLAL:
Qaqa, vallah dədəm gələndə deyəcəm ki,
İsgəndər camaatın üstünə it
fısqırdır.
İSGƏNDƏR: Qaqa, o it deyil, səndən ağıllıdı.
MİRZƏ HÜSEYN: (Öz-özünə) Yiyəsinə
oxşayıb.
İSGƏNDƏR: Mən də deyəcəm ki. Cəlal yenə dərsini
bilmirdi. Ha, ha, ha! (Gülüb qurtarandan sonra gəlir Cəlalın
yanına) Yox, qorxma, demərəm. Mən səni çox istəyirəm.
Amma qağayın sözünə baxmamaqda bir az yaxşı
eləmirsən. Dədəyin bu bisavad müəllimə
verdiyi pula gündə iki dənə Smirnov arağı eləyir.
O pulu verərdi mənə. Hər gün iki araq alardım,
biri səhər üçün, biri axşam. Özüm sənə
dərs deyib adam eliyərdim. Yoxsa, may neym kərtənkələ,
may fazə Həsənqulu, may mazə Fatmanisə. Ha... ha...
ha... İngilis dilini bilməklə adam olmaq mümkün
olsaydı onda elə bütün ingilislər adam olardı da.
MİRZƏ HÜSEYN: Bağışlayın, İsgəndər
müəllim. Hərçənd ki, bəndəniz tərəfindən
sizə nəsihət vermək ayıbdı. Amma uşaq
tayfasına o cür sözləri deməyiniz bir az
yaxşı deyil. Siz özünüz o boyda universitet
bitirmisiniz, qardaşınıza deməkdən ki, səy elə,
elm dalınca get, ingilis dilini öyrən.
Başlayırsız ona olmayan sözlər deməyə.
(Bayaqkı kişi yenə gəlir)
KİŞİ: Həsənqulu evdədi?
İSGƏNDƏR: Evdədi, evdədi. O biri otaqda "Aşkı
memnu"ya baxır.
CƏLAL:
Qağam yalan deyir. Əvvəla televizorumuz iki gündü
xarab olub. Sənə də bayaq dedim ki, dədəm gedib Bərdə
bazarına, qoyun satmağa.
MİRZƏ HÜSEYN: Ay müsəlman, bir Allahın
salamını ver, sonra söz soruş da.
KİŞİ: Əşi, nə salam?! Dünya dağılır, sən
də salam hayındasan.
(Kişi gedir, İsgəndər onun dalınca
qaçır)
İSGƏNDƏR: Məşədi, getmə, dədəm evdədi. Vartan,
Vartan...
MİRZƏ HÜSEYN: Yaxşı, xudahafiz, mən getdim.
(başını bulaya-bulaya gedir)
İSGƏNDƏR: (gülə-gülə müəllimin dalınca)
Müəllim, dərsi yarımçıq qoyub hara gedirsən,
mən ölüm getmə. Gəl Cəlala ingilis dili öyrət.
Oxuyub xarici işlər naziri olsun. Bəlkə Qarabağı
qaytardı. (Cəlalın əlindən kitabı alır).
CƏLAL:
Ver kitabımı.
İSGƏNDƏR: Cəhənnəm ol.
(Cəlal qorxub qaçır)
(İsgəndər bir az onun dalınca baxandan sonra gedib
oturur çarpayıda, cibindən bir konyak şüşəsi
çıxarır, çəkir başına. Sonra kitabı
açıb baxır)
İSGƏNDƏR: Tanıyıram səni. Mən də səni bir az
oxumuşam. On beş il bundan əvvəl. Həmin bu
Çadır şəhərində. Mənim də müəllimim
mənə elə hey nəsihət verərdi ki, bala, səy
elə, dərslərini yaxşı öyrən, get alim ol.
Amma bu dılğırların heç birindən eşitmədim
ki, desin, bala, oxu adam ol. (yenidən konyakı başına
çəkir) Elm bax, buna deyərlər.
CƏLAL:
(başını qapıdan içəri uzadır) Qağa,
vallah dədəm gələndə deyəcəm.
İSGƏNDƏR: Cəlal, bilirsən Sokrat nə deyirmiş?
CƏLAL:
Sokrat kimdi?
İSGƏNDƏR: Sokrat bir adam idi. Bu gördüyün adamlar kimi adam yox
ey, bunlar həşəratlardı, əsl adam... Deyirmiş ki,
mən dərs oxumamış elə xəyal edirdim ki,
dünyada bir zad bilirəm, amma elm oxuyandan sonra yəqin elədim
ki, heç zad bilmirəm. Neynirsən oxuyub, onsuz da Sokrat kimi
sonra görəcəksən ki, heç zad bilmirsən.
İndi məndən qaçırsan, deyirsən ki, kefliyəm.
Amma and olsun Qarağacı qəbiristanlığına ki, sən
də mənim kimi dərs oxuyub qurtarandan sonra adamlarla həşəratları
bir-birindən ayıracaqsan. Görəcəksən ki,
dörd yanın həşəratdı və bu həşəratlarla
bacarmırsan, başlayacaqsan qağan kimi butulkanın dibində
yatmağa. Ha... ha... ha!
(Həsənqulu çox havalı və ləhləyə-ləhləyə
girir içəri)
İSGƏNDƏR: Ata, nə xəbər?
HƏSƏNQULU: Deyirlər İtqapan rayonunu qaytarıblar!
İSGƏNDƏR: (təəccüblə) Nə deyirlər?
HƏSƏNQULU: Deyirlər İtqapan rayonunu qaytarıblar.
İSGƏNDƏR: Day, deynən Qurbanəli bəyin kefidi ki?..
HƏSƏNQULU: Qurbanəli bəy kimdi ə?
İSGƏNDƏR: Dədə, mən ölüm, Qurbanəli bəyi, o
boyda İtqapan rayonunun icra başçısı Qurbanəli
bəyi tanımırsan? (Gülür). Dədə,
İtqapanı doğrudan qaytarıblar? Lap padnosda?!
HƏSƏNQULU: Gic-gic danışma ə, nə padnos?
(İsgəndər qəh-qəhə çəkib
qaçır eşiyə)
HƏSƏNQULU: Allah sənə lənət eləsin! Bu da bizim
oxumuşlarımız. İt oğlu yenə keflidi. Heç
kefli olmasa da belə şeylərə inanmaz. Nə ATƏT-i
tanıyır, nə BMT-ni. Əlimdə-ovcumda olanları da
satıb-sovub göndərdim oxumağa, bilmirəm hansı cəhənnəmdə
dərs oxudu, gör indi nə günə qalıb. Allah mənə
lənət eləsin, bir də uşağı kafirlərin
yanında dərs oxumağa göndərsəm. Axı deyən
gərək San-Marinonu qoyub bunu niyə Leninqrada göndərdin
axı? Camaatın uşağı gedib oxuyub biznesmen olur, rəis
olur, prokuror olur. Bunu heç qaçqınkomda Allahın
yardım paylayan işinə də götürmədilər.
HACI BAXŞƏLİ: (tövşüyə-tövşüyə
girir içəri) Həsənqulu, Həsənqulu! Deyirlər
İtqapanı qaytarıblar.
HƏSƏNQULU: Hə! Hə! Brat hətta mənə məktub da
göndərib. Bütün günü Bərdədə mal
bazarında olmuşam, amma belə bir şey eşitmədim.
Heç televizorda da deməyiblər. Görünür belə
məsləhətdi.
HACI BAXŞƏLİ: ATƏT-in qüdrətindən
heç bir şey uzaq deyil, ermənilər öz
başlarına İtqapanı qaytarmazlar ki!
İSGƏNDƏR: (başını qapıdan içəri uzadır) Dədə,
mən ölüm, Martunini də üstündə cehiz verməyiblər
ki?!
HƏSƏNQULU: Cəhənnəm ol!
HACI KƏRİM: (tövşüyə-tövşüyə girir
içəri) Həsənqulu, deyirlər İtqapanı
qaytarıblar?!
HƏSƏNQULU: Bəli, elədir, hacı! Əyləş.
HACI KAZIM:
(tövşüyə-tövşüyə girir içəri)
Həsənqulu, Həsənqulu, deyirlər İtqapanı
qaytarıblar?
HƏSƏNQULU: Bəli, hacı, elədir, doğrudur.
(Məşədi Oruc və onun dalınca bir dəstə
adam tövşüyə-tövşüyə girirlər
içəri)
MƏŞƏDİ ORUC: (bir əlində kağız, hər
iki əlini göyə qalxızıb) Min şükürlər
olsun sənin kəramətinə, ATƏT. Sənin kəramətinə
inanmayan kafirdir. Budur ey, Bratın məktubu. Həsənqulu, al
ver Məşədi Oruc oxusun, camaat eşitsin, yoxsa heç
kim inanmır.
MƏŞƏDİ ORUC:
(Yenə hər iki əlini göyə qalxızıb
başlayır ağlamağa, pencəyinin qolu ilə
gözünün yaşını silir, başlayır
oxumağa) "Ey mənim əziz və mehriban qardaşım
Həsənqulu!..
HƏSƏNQULU: Can Həsənqulu...
MƏŞƏDİ ORUC: Bu məktub sənə çatan
kimi əvvəlcə camaatı yığ başına,
müjdə ver. Ondan sonra bacım Fatmanisəni mən əvəzdən
öp. De ki, qardaşın Brat Rafaello deyil ki, rüşvət
alıb sözünü tutmaya!
Sonra oğlun İsgəndəri
bas bağrına, de ki, tezliklə Brat əmin sənə
öz şəhərinizdə viski içirəcək,
özü də Şotland viskisi. Ey mənim əziz və
mehriban qardaşım Həsənqulu! Ola bilər ki,
İtqapanın qaytarılması xəbəri sənə və
bir para qəlbiqara müxalif adamlara təəccüblü
görsənə. Min lənət olsun o kəslərə ki,
ATƏT-in qüdrətinə şəkk gətirirlər.
ADAMLAR:
(hamı birdən) Min lənət!
MƏŞƏDİ ORUC (oxuyur) Qardaşım Həsənqulu!
İtqapanda və İtqapandan savayı on-on beş kənd də
öz sahiblərinə qaytarılacaq. Mən buraları
abıra saldıraram. Bir həftəyə özüm gələcəm.
İndi müxtəsər surətdə bunu deyə bilərəm.
Bütün bu əməllərin başında böyük
qardaşımız Təsye durur. Təsye cənabları
neçə ildi buna çalışırdı. Neçə
illər Avropada ümumi xalqları inandırandan sonra təşrif
gətirib İrəvana, burda da çox əziyyətlər
çəkəndən sonra, bu məsələni yoluna qoyub.
Macəranın təfsilini inşallah, gələndə
özüm dil-cavabı nağıl elərəm, sən də
eşidib mat və heyran qalarsan. Ey mənim qaçqın və
məcburi köçkün qardaşım Həsənqulu! Bu
məktubu sənə yazmaqda məqsədim səni xəbərdar
etməkdir ki, sizləri öz ailəsindən də çox
sevən o gözəl insan, cənab Təsye bu gün İrəvandan
çıxacaq, Tiflisdən keçib gələcək sizin
şəhərciyinizə. Məqsədi sizin şəhərciyinizdə
bir-iki gün qalıb məcburi köçkün və
qaçqın qardaşlarımızı ziyarət eləyib,
bəzi məsələləri sizinlə məsləhətləşməkdir.
(adamlar ağlayır)
Bu məktub sənə
yetişən kimi bu xəbəri məcburi köçkün
və qaçqın qardaşlarıma yetirəsən ki, Təsye
cənablarının pişvazına çıxıb, o
gözəl-göyçək vücuda layiqincə ehtiram
göstərsinlər. Və bəlkə Təsyenin fəzilətinin
kəramət və mərhəmətindən itqapanlılar
kimi digər qarabağlılar da öz ev-eşiklərinə
dönə bilsinlər. Vəssalam! (hər iki əlini göyə
qaldırır) ATƏT, sənə şükür! Sənin
kəramətinə inanmayanlar namərddilər!
HACI BAXŞƏLİ: (təəccüblə) Deməli,
sabah Təsye cənabları bizim şəhərciyə təşrif
gətirəcək.
MƏŞƏDİ ORUC: Bəli, bəli. Məktubdan belə
məlum olur, belə yazılıb. O biri həmsədrlər
də gələcəklər.
HACI KAZIM:
A kişilər, doğrudan o boyda adam bizim ayağımıza
gələcək? Dedin nə vaxt gələcək?
HACI KƏRİM: Yəni şəxsən özü gələcək?
HƏSƏNQULU: Əşi, kişi yazıb gələcək, deməli
gələcək də! Gedin hazırlıq görün.
ADAMLAR: (hərəkətə
gəlirlər, bir-birlərinə deyirlər) Day niyə
durmuşuq?!
HƏSƏNQULU: (üzünü camaata tutub) Vallah, məəttəl
qalmışam. Yəni həqiqətən bu bir möcüzədir
ki, bu şandığalar davasız-şavasız
İtqapanı qaytarsınlar.
HACI BAXŞƏLİ: Həsənqulu, sən gərək
elə sözləri danışmayasan. ATƏT-in hikmətinə
əl aparmaq olmaz. Bir də bu işlər gizlin işlər
deyil. Kişilər özlərini öldürürlər bizdən
ötrü. Görmürsən o boyda Brat bir Həsənqulu
deyəndə beşi ağzından tökülür.
ADAMLAR: Əlbəttə,
əlbəttə. Bunların hamısı böyük hikmətdi.
Və bizim Qarabağla bağlı nə sirlər varsa
hamısı ATƏT-in yanındadır.
ADAMLAR: Yəni
uruslar qoyar ki, ermənilər İtqapanı qaytarsınlar?
ADAMLAR: ATƏT-in
yanında urus-murus kimidi?! Urus heç çeçenlərlə
bacarmır.
HƏSƏNQULU: Day niyə durmuşuq? Deməli, indi Təsye cənabları
yoldadı. Durmayın, tədarük görün.
Ə, görün uşaqlar
hardadı?
HACI KAZIM:
Həsənqulu, bu dəfə qonaqların zəhmətini mən
çəkəcəm. Elə həmişə sizə
düşürlər. Qoy bir dəfə də bizim
çörəyimizi kəssinlər. O kişilər ki,
aylarla arvad-uşaqlarını dünyanın o başında
qoyub gəlib burda bizim əziyyətimizi çəkirlər,
qoy bir dəfə də mən onların qulluğunda durum. Mən
də rahat olum. Üzüm həm ATƏT-in, həm də
Allahın yanında açıq olsun.
(Ardı gələn şənbə sayımızda)
Aqil ABBAS
Ədalət.- 2011.- 8 yanvar.- S. 12-13.