Əsrlərlə yaşayacaq böyük insan

O, yoxdan bir Azərbaycan yaratdı

Krım tatarlarının məşhur ziyalılarından olan Cəfər Seyid Əhməd Krımər 1954-cü ilin yanvarında M.Ə.Rəsulzadənin 70 illik yubileyinə göndərdiyi məktubu bu sözlərlə bitirirdi: "Bir gün həyatınızı yazacaq bəxtəvər bir türk gənci, yaxud da şəxsiyyətinizi canlandıracaq bir türk sənətkarı ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb anladıqca, "Nə xoşbəxtəm ki, bu yaşamağa dəyər səhifələri canlandırıram" - deyə sevinəcəkdir". Böyük Krım ziyalısının fikirləri bu gün bu sətirləri yazarkən özünü doğruldur.

Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk ellərində deyil, bütün islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan Azərbaycan Demokratik respublikasının təməl daşını quran, sonralar ömür yolu, həyatı zəngin və keşməkeşli hadisələrlə dolu bir dastana çevrilən, xalqımızın ölümsüz lideri Məmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olub. Atası din xadimi olsa da məktəb yaşına çatmış oğlunu şəriət dərslərini yox, dünyəvi elmləri öyrənməyə yönəldir. S.M.Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbində təhsil alması mütəfəkkirin taleyində böyük rol oynayır. Buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirir.

1902-ci ildə 17 yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə "Müsəlman gənclik təşkilatı"nı yaradır. Bu XX əsrdə Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi. Bir az sonra "Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət göstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulur. M.Ə.Rəsulzadə siyasi fəaliyyətlə yanaşı ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, "Müxəmməs" adlı ilk şeiri "Şərqi rus" qəzetində çap olunur.

1904-cü ilin axırlarında "Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti"nin əsasında Mir Həsən Mövsümov (1882-1907), Məmməd Həsən Hacınski (1875-1931) və Məmməd Əmin Rəsulzadə birlikdə RSDFP-nin Bakı komitəsinin nəzdində "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı" yaradırlar. 1908-ci ilin axırlarında M.Ə.Rəsulzadə çar üsul idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk edərək İrana-Təbrizə üz tutur və xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxan və silahdaşları ilə görüşür. Beləliklə o, 1909-cu ildən 1911-ci ilə qədər İranda yaşayıb, fəaliyyət göstərir.

1913-cü ildə romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar əfv-ümumidən sonra M.Ə.Rəsulzadə vətənə qayıdır. O, 1911-ci ilin oktyabrında keçmiş hümmətçilər Tağı Nağıyev, M.Ə.Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən əsası qoyulan "Müsəlman demokratik "Müsavat" partiya"sına daxil olur və tezliklə onun rəhbərinə çevrilir. 1915-ci ilin avqustundan "Açıq söz" qəzetini nəşr edir ki, bu da əslində gizlin fəaliyyət göstərən "Müsavat" partiyasının orqanı idi.

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 1920-ci ildə rus ordusu tərəfindən yıxılandan sonra M.Ə.Rəsulzadənin həyatının mühacirət dövrü başlayır.

1920-ci ildə aprel hadisələrindən sonra M.Ə.Rəsulzadə Lahıcda həbsə alınır. Onun tutulması xəbəri həmin ilin noyabrında Stalinə çatır. Stalin heç kəsə xəbər vermədən Bakıya gələrək, XI Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova RSFSR Millətlər komissarlığı adından göstəriş verir və həbsxanaya gedərək M.Ə.Rəsulzadənin qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirir. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya aparır və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin edir. Bununla yanaşı M.Ə.Rəsulzadə Moskvada Şərqşünaslıq institutunda fars dilindən dərs deyir. Amma bir müddət sonra gizli şəkildə Moskvanı tərk etməli olur. Onun xaricə getməsi səbəbi Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş Əbdülvahab Yurdsevənin (1898-1976) xatirə yazısında öz əksini tapıb.

Ömrünün son illərini Türkiyədə keçirən böyük öndər ağır xəstəlikdən əziyyət çəkir. Ankara universitetinin tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə "Azərbaycan... Azərbaycan.... Azərbaycan deyərək əbədiyyətə qovuşdu. O, Ankara Əsri qəbiristanlığında dəfn edilib. Vəfatı münasibətilə bir çox ölkələrdə - Türkiyə, İran , Qərbi Avropa ölkələrində müxtəlif nekroloqlar çap olunub . Bunlardan ən maraqlısı iranlı alim, bir zamanlar Rəsulzadə ilə birgə İran inqilabının əsas rəhbərlərindən hesab edilən, sonradan şah rejimi tərəfdarına çevrilən və doğma xalqına yad adam olan Seyid Həsən Tağızadənin yazdığı nekroloqdur. O, yazırdı: "Rəsulzadə bütün ömrüm boyunca Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbli, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün deyildi.

M.Ə.Rəsulzadəni son mənzilə yola salanda mühacir şairimiz Kərim Yaycılı da ulu rəhbərin məzarı başında oxuduğu şeirində deyirdi:

... Yaşatmazdı qəlblərdə ümidsizlik və məlal

Onun məfkurəsiydi, HAK, MUSAVAT, İSTİQLAL!

Sar köksünə Ankara yurdumun ziynətini,

Günü gəlincə istər səndən əmanətini,

Şükranını sunarkən bir gün hörmətlə sana

O kəmiklər gedəcək, gedəcək o vatanına!

Saxla qoynunda onu vermə yabana, yelə

Bir hədiyyən olacaq yurdumdakı heykələ.

O gün gəldi. M.Ə.Rəsulzadənin özü torpağında uyusa da, ruhu bizimlədir, hər bir azərbaycanlının qəlbində onun mənəvi heykəli vardır. Hələ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmazdan xeyli əvvəl məfkurə ustadımız Məmməd Əmin Rəsulzadə çalışdığı mətbu orqanlarda Azərbaycan və azərbaycançılıq qayəsini yayır, Vətənini həm xalqa, həm də dünyaya tanıtdırırdı. Bu, o zamanlar idi ki, hətta xalqın özünə milli kimliyini, dünyaya isə Azərbaycan adlı məmləkətin mövcudluğunu isbat etmək gərək idi...

1911-ci ildə İstanbulda "Türk yurdu" jurnalında dərc etdirdiyi "İran türkləri" adlı silsilə məqalələrində M.Ə.Rəsulzadə Türkiyədə ilk dəfə olaraq İrandakı azəri türkləri haqqında geniş bilgi verir. Burada azəri türklərinin yaxın keçmişi, ictimai-siyasi və iqtisadi durumu, mədəniyyəti və ədəbiyyatından təbii bir şəkildə bəhs olunur. O, bu məqalələri 1908-1910-cu illərdə İranda iştirakçısı olduğu hadisələr, müşahidə və təəssüratları əsasında qələmə almışdı. O zaman 10 milyonluq İran əhalisinin azı 3 milyon nəfərinin türk olduğunu yazan M.Ə.Rəsulzadə, onların İran həyatında çox fəal olduqlarını vurğulayır.

M.Ə.Rəsulzadə 1910-cu ildə İranda yaradılan Avropa tipli ilk iki partiyanın aparıcı qüvvələrinin də azəri türkləri olduğunu, hətta İranda ilk modern qəzeti də azərbaycanlıların yaratdığını qürur hissilə qələmə alır. Lakin təəssüflə bir məsələni də vurğulayır: "...türk inqilabçıları, türk məhbusları, türk əncümənləri dediyimizdə, bunların məhz türklük naminə hərəkət etdikləri düşünülməsin. İran türk məşrutiyyətpərvərləri türklüklərini düşünmədilər, bütün fədakarlığı ancaq iranlılıq və vətənin müştərək naminə icra etmişlərdir".

Qeyd etdik ki, "İran türklərini qələmə almaqda məqsəd İranda tarixi torpaqlarında yaşayan azəri türklərini, buranın Azərbaycanın bir parçası olduğunu dünyaya tanıtmaq idi. Nə yazıq ki, o zamanlar təkcə İranda yox, Qafqazda da azərilərin mövcudluğundan hətta qardaş Osmanlıda belə çox adam xəbərsizmiş". M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, bir-iki il əvvəl istefada olan istanbullu bir paşaya özünü azərbaycanlı bir türk kimi təqdim edərkən, möhtərəm paşa həzrətləri: "İmperatorluq xaricində də əcəba türk varmıdır?" - deyə soraraq, onu çox təəccübləndirib...

Bunları oxuduqca, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin - indiki Azərbaycan respublikasının doğrudan da yoxdan yarandığını, hər şeyin - türkçülüyün, azərbaycançılığın, cümhuriyyətçiliyin, dövlətçiliyin sıfır nöqtəsindən başlanaraq bugunümüzə gəldiyini və bütün bunların arxasında ilahi bir mücadilənin durduğunu heyrətlə düşünürsən. Axı o zaman milli özünütəsdiq məsələsi çar Rusiyasının işğalında olan Şimali Azərbaycanda da çox mürəkkəb idi. O, 1914-1915- ci illərdə Bakıda "Dirilik" jurnalında dərc etdirdiyi "Milli dirilik" adlı digər silsilə məqalələrində yazır ki, nə qədər ali təhsil görmüş, mədəni həyat və mədəni məmləkətlər görmüş adamlarımızdan "hansı millətdənsiniz" - deyə soruşsanız, "müsəlmanam" - deyə cavab verər. Ustad: "Müsəlmanlığın ibtidai təsirindən gələrək biz özümüzü müsəlman adlandırdığımızdan əsl milliyyətimizin ünvanını təşkil edən türklüyə əhəmiyyət verməmiş, həman "müsəlman" adına qənaət eləmiş idik. Hələ də etməkdəyiz. Hələ bu qənaətlə də qalmamışıq, başqaları bizə "tatar" və "persiyan" demişlər, ona da etiraz etməmişik"-yazır.

M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, bütün bunlar özümüzü lazımi qədər tanımamaqdan irəli gəlir. Aramızda hələ bir çoxları var ki, türklüklərinə şübhə etməkdədirlər. Türk gəncliyi dərk etməli və düşünməlidir ki, bu gün türk milləti böyük bir tarixə malik olduğu halda tarixsiz yaşayır. Türk tarixi tarixlərin ən az tədqiq olunmuşu, ən az öyrənilib yazılmışdır. Tarix yazanlar isə türklərə məğlub olan millətlərdən olduqları üçün bu işə qərəzli yanaşmışlar.

Azərbaycan ideyası

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulur. 1918-ci il iyunun 17-də Azərbaycan Milli Şurasının iclasında M.Ə.Rəsulzadə alovlu nitqində deyir: "Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir... İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşkülliyi ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor".

Tədqiqatlara görə, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində Azərbaycan istiqlaliyyəti elan edilənədək, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Onlar yalnız sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Ancaq Azərbaycan müstəmləkə idi və hətta ölkənin adı belə xəritələrdən silinmişdi. Azərbaycan xalqı qarşısında isə yalnız müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dururdu. Bu çətin vəzifəni M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyilə qabaqcıl ziyalılarımız öz üzərlərinə götürdülər.

Nitqindən göründüyü kimi, M.Ə.Rəsulzadə hələ Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində mətbuatda qaldırdığı "Azərbaycan qayəsi"ndən söhbət açır. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında milli öndər bu məsələyə bir daha toxunur: "Biz o zaman ki, bizim üçün ən yaxşı məsələni - "Azərbaycan muxtariyyəti"ni müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq. Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycançılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla - Allah eləməsin - siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. "Müsavat" Partiyası birinci olaraq Azərbaycan müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir".

M.Ə.Rəsulzadənin sözlərilə desək, 9 xanlıq halında çarlığın hakimiyyəti altına düşən Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində çökən Rusiya imperatorluğunun zülmü altından siyasi bir bütün, bir millət, bir dövlət olaraq qalxdı... 23 aylıq ömür sürməsinə, yenidən rus işğalına məruz qalmasına baxmayaraq, Cümhuriyyətimiz tarixə və dünya siyasi xəritəsinə əbədi olaraq "Azərbaycan" adını yazdı, "azərbaycançılıq şüarı"nı sonrakı nəsillərə ötürdü. Cümhuriyyətin ideyaları bütün dünyanı dolaşdı, dünya azərbaycanlılarını birləşdirən əvəzsiz dəyərlərə çevrildi. Bu gün də belədir. Bunu yaşadanlar isə, başda M.Ə.Rəsulzadə olmaqla, sovet işğalı nəticəsində dünyaya səpələnən fədakar mühacirlərimiz oldu.

Mühacirin Vətən borcu

1932-ci ildə Berlində "İstiqlal" qəzetində dərc etdirdiyi "Münəvvər mühacirin borcu" adlı məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif səbəblərdən vətəni tərk edib mühacirliyi seçmiş bir çox münəvvərlərimiz (ziyalılarımız) və xüsusilə də münəvvər gənclərimiz vardır. Onların bir sahədə ixtisas əldə edərək elm və texnika adamı olmalarını görmək əziz arzularımızdan biridir. Fəqət, vətəni istila altında inləyən bir mühacir münəvvərin sadə, mütəxəssis bir texnika adamı olmaqdan başqa, bir borcu da vardır ki, bu da Vətən borcudur! Ustad daha sonra əlavə edir ki, Azərbaycan istiqlal qayəsini mənimsəmiş, vətənin gələcək istiqlalına iman etmiş və öz xüsusi həyat və səadətini millət və məmləkətin həyat və səadəti şərtilə təsəvvür edilə bilmək idealizminə nail olmuş bir gənc azərbaycanlı - sadə mühəndis, sadə hüquqçu, sadə memar, sadə iqtisadçı, tarixçi və s. olmaqla qala bilməz. O, eyni zamanda vətənçi bir mühəndis, milliyyətçi bir hüquqçu, istiqlalçı bir iqtisadçı, tarixçi və s. olmağa borcludur.

... "Sadə texnik hər zaman bulunur. Bu ehtiyacını bir millət müvəqqəti bir zaman üçün əcnəbilərə müraciət surətilə də təmin edə bilir, fəqət, heç bir zaman xaricə müraciət olunaraq bir vətənpərvər, bir milliyyətçi və bir istiqlalçı alına bilməz!".

Ustadın bu tövsiyəsi bugünümüz üçün də çox aktual deyilmi?

Ömrünün sonunadək mühacirət həyatı yaşamış M.Ə.Rəsulzadə mühacir soydaşlarını hər zaman diqqətdə saxlamış, onların arasında mənəvi əlaqənin itməməsinə çalışmış, soydaşlarına bacardığı köməyi əsirgəməmişdir. Hətta İkinci Dünya müharibəsi zamanı alman ordusuna əsir düşmüş azərbaycanlı əsgərlərin yəhudi hesab edilərək güllələnməsinə əngəl olmuşdur. 1942-ci ildə Berlinə gələn M.Ə.Rəsulzadə Almaniya rəhbərliyilə danışıqlar aparır, azərbaycanlı əsirləri ölümdən qurtarır. 70 minə yaxın əsir soydaşımızı birləşdirən Azərbaycan legionu ilə təmas qurur, onların fəaliyyətini diqqətlə izləyir. Müharibədən sonra isə vətənə dönən yüzlərlə əsiri, bu dəfə xain adı ilə Stalinin güllələtdirməsindən xəbər tutub, onları mühacirətdə qalmağa çağırmış, münasib ölkələrdə məskunlaşmalarına yardım etmişdir.

"Azərbaycan istiqlal mübarizəsi olduğu kimi davam edir... Çeka zirzəmiləri mücahidlərlə dolur, yeni nəsil isə istila rejiminin güclənməsinə baxmayaraq, milli idealın arxasıycan gedir. Bununla bərabər, Azərbaycanın mübarizəsini bir an da dayanmadan bütün dünyaya çatdırmaq ehtiyacındayıq, ...Azərbaycan hərəkatı təbii ki, səsi kəsilmiş qala bilməz!".

Gültəkin

Ədalət.- 2011.- 29 yanvar.- S. 12.