BU QALA BİZİM QALA
Açıq pəncərə...
O tayda görünən bir mənzərə... Həyat mənzərəsi...
Uzaqlardan ilan kimi qıvrılaraq uzanan polad relslər... Və
bu relslərlə heç nəyə baxmadan - hətta gecəyə,
gündüzə də - şütüyən sadə bir
qatar... Haradan gəlir bu qatar və yolu harayadır? Bu suala onun
səsi və nəfəsi - polad relslərlə yorulmadan
"öcəşən" təkərlərin deyingən
taqqıltısı və bu taqqıltını səbrlə
həzm edən motorun buraxdığı tüstüsü qədər
bilən və anlayan ikinci bir şahid olmaz yəqin. Bu nəfəsin
fonundakı həyatı həmin o relslərlə deyişən
təkərlər nəql edirdi.
... 1937-ci ilin sərin
bir mart səhərində dünyaya göz açdı qədim
Borçalı mahalının Bolulus (indiki Bolnisi)
rayonundakı Darbaz kəndində. Mahalda
sayılıb-seçilən ziyalı olan Namaz
Çobanlının ailəsinə yeni nəfəs gətirmiş
bu uşağa, "Ya Mədəd" deyib, adını Mədəd
qoydular. "Ad bizdən, həyat yaradandan", - deyib
babalarımız. Əsas odur ki, yerdə qoyulan adın səsi,
sədası göylərə çata bilsin. Bu hələ
sonranın işi idi. Hələlik isə valideynləri onu
göydən yerə endirmişdilər. Lakin bu
yaranmışın bir xoşbəxt yazısı o idi ki, həmin
bu valideynlər onu həm də bir müəllim olaraq yerdən
göyə qaldıracaq idilər. Bu da qatarın irəlidəki
yollarında baş verəcək olaylarında
anlaşılacaqdır. Hələlik isə
öz çəhrayı dünyasının çalarlarını
çözələməkdəydi bu Mədədindən
xeyir-dua alan kiçik Mədəd. İllər keçdikcə
ona yaxın olan mühit daxilində bu rənglər dəyişir
və öz həqiqi həyati çalarlarına
düşürdü. Uşaqlıq illəri və xəyallar.
Bunlar bir-birinin içində doğulub şirin-şirin var
olan məfhumlardır. Və sözsüz ki, bir-birindən həm
də rişə alan, bir-birilə nəfəs alan əvəzi,
təkrarı, oxşarı olmayan dünya içində bir
dünyadır. Heç şübhəsiz ki, bu həm də
fərdin real həyatından mayalanan bir dünyasıdır. Kimimiz uşaq dünyamızda quş kimi qanadlı
olub səmada süzmək, kimimiz kosmonavt olub başqa planetləri
gəzmək, kimimiz isə sanki daha real olan
yaxınlıqdakı təki görünən üfüqə
qaçıb-qaçıb əlimizi ona toxundurmaq, oradakı
buludları bir-birinin ardınca düzmək istəmişik açıq-aydın,
adi bir iş kimi. Bu kiçik Mədədin isə
uşaqlıq illərindəki süzmək arzusu da, gəzmək
istəyi də, düzmək səyi də elə elmin səması,
onun dərinliyi, sirli-sehrli görüntüləri, hələ
o zaman anlamadığı döngələri ilə
bağlı olub. İrsiyyətdənmi, tərbiyədənmi, Tanrıdanmı gələn bir diqtə
ilə onun xəyal dünyasının yalnız bir
qapısı, bir adı, bir rəngi olub - oxumaq, elmin dərinliklərinə
vararaq açılmamış səhifələri açmaq,
aşılmamış aşırımları aşmaq, elmin
üfüqlərinə doğrudan-doğruya əlini
çatdırmaq. Elə onun ilk arzusu da gerçək xəyalı,
xəyalı isə təbii arzusu olub.
... İnsan dünyaya
odla-alovla, ağlaya-ağlaya, yumruqlarını bərk-bərk
sıxaraq böyük bir iddiayla daxil olur. Sanki, dünya məndə
olmalıdır, onu mən qurmalıyam, mən
yaşatmalıyam ayaqlarım altda, deyərək. Yəqin elə
bu fitrətdən gələn yəqinlikdəndir ki, hər
bir iddiasına sığmayan normal, sağlam uşaq təbii
olaraq dünyanın məhz onun iradəsininmi, əqlininmi,
fiziki gücününmü sayəsində
qurulacağını düşünür. Bizimsə bu, hələlik
özü kiçik, sözü də içində
kiçik və kiçik olduğu qədər də qəti,
möhkəm, dəqiq və demək ki, bir ömrə bəs
eləyəcək qədər təpərli, tutarlı,
yaşarı, aydın olan qəhrəmanımızın
yalnız bir quracağı dünyası var, o da ELM
dünyası - yəni ƏBƏDİ DÜNYA. O, müvəqqəti,
fani dünyanı özündə deyil, özünü bu
elmi, yəni əbədi dünyada hiss edir, əvvəlcə
o dünyadan işıq umaraq, ona işığını
qaytara biləcək anlaradək. O, dünyanı ayaqları
altda deyil, başı üzərində bilir, duyur, özü
ilə addımladır, yaşadır. Bu da bir alın
yazısımı, yoxsa, insanın sübh
çağının sərinliyini, günəş
işığının məlhəmliyini duyduğu, hiss
etdiyi bir vaxtdan mühitindən aldığı tərbiyəsinin
diqtəsimi? Amma hər nə cür olsa da bu, xoş taledən,
hələ qarşıda yaşanacaq həyatın uğurlu qədəmlərindən
soraq verən bir başlanğıc idi. Uğursuzluğu,
büdrəməyi yadına düşmür. Həyatı
boyu şax, şux, iti, qəti yeriyib. Bu da əlbəttə həm
ona yeriməyi öyrədənin səriştəsində, həm
də onun öyrənmək qabiliyyətindən asılı
olub. Bütün hallarda o, dizini bükülməz, əqlini
yorulmaz edən ilk tərbiyəçisi, ilk yoldaşı, ilk
müəllimi, ilk məsləkdaşı olan atası Namaz
kişiyə, qardaşı Nəbi müəllimə sonsuz
minnətdar və borcludur.
Arzu - insan
şüurunun və qəlbinin ətrafdan aldığı,
qazandığı dünyaya ən məhrəm
reaksiyasıdır. Bu reaksiya zəncirvari olaraq zaman-zaman
insanın iç dünyasında rezonans yaradan, vulkan kimi gah
qabarıb, gah çəkilən, həyati xüsusiyyət
daşıyan gözəl bir duyğudur. Başqa sözlə,
həyatın içində elə həyatın
özüdür. Arzularmı insan xasiyyətini
formalaşdırır, yoxsa, xasiyyət arzuları yaradır,
onlara qol-qanad verir. Bu da yəqin ki, onların
ayrılıqdakı daxili gücündən və bir-birində
yaratdığı impulslardan asılıdır. İç
dünyamızla və ətrafla apardığımız
müşahidəçi duyumumuzla bunların hər ikisinin
bir-birinə stimul verdiyini anlayırıq. Özünü, ətrafını
dərk etdiyi ilk gündən dəqiqlik, aydınlıq, sadəlik
kimi anlamları dərk edən bu günümüzün alimi
elə dərk etdiyi gündən də bunları həyatının
taktına - vurğularına çevirib. Arzusu elmin
üfüqünə toxunmaq, xasiyyəti isə hər işi
dəqiq, aydın həyata keçirmək olan bu insanın məhz
deyilən nöqtədə əməli ilə amalının
üst-üstə düşməsi onun artıq bütün
uğurlarının bazisi, özülü idi. Bunu o zamanlar yəqin
ki, heç düşünmürdü də Mədəd
müəllim. Ancaq çox-çox illər sonra artıq
müəyyən nəticə hasil olmuş zaman anında
Tanrının əzəl gündən diqqəti
üstündə olan bir bəndə kimi doğulduğu qənaətinə
gəldi.
- Daima qüsursuz yaşamağa
çalışmışam. Heç kəsin haqqını
tapdamamışam. Və heç kəsə də
yaltaqlanmamışam. Buna görə də bir şeyi
başqasına qurban vermək, bir işi digərinin
güdazına vermək məcburiyyətində
qalmamışam.
Qəhrəmanım
daxilən müdrik, müşahidəçi bir insan
olduğundan ətrafa, cəmiyyətə xüsusi həssaslıq
və diqqətlə yanaşır. O özü bu barədə
belə deyir:
- Müşahidəçi insanam. Ətrafda yalnız ədalət
hissini yüksəkdə tutan, əxlaqi-etik keyfiyyətlərə
malik insanları görmək istərdim. Çünki bu
mübarizələrlə dolu həyatımızın idarə
olunması məhz ədalət və qayğıkeşliklə
həyata keçirilməlidir. Ədalət və
qayğıkeşliyin cəmiyyətdəki mövqeyi az da
olsa pozularsa xaos, özbaşınalıq əmələ gələr.
Mənim isə həyatda görmək istəmədiyim hal məhz
budur.
Bu xüsusiyyətinə
görə ona badalaq vuran, yolunda qaratikan kolu kimi bitənlər
də olub.
- Bir hadisə mənim
yaddaşımda xüsusilə dərin iz buraxıb. Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunda qiyabi təhsil alırdım. Namizədlik
dissertasiyamı bitirib müdafiə etmək üçün
institutun müdiriyyətinə təqdim etdim. Bu arada bədhahlardan
biri İnstitutun direktoru akademik M.Şirəliyevə mənim
barəmdə qeyri-obyektiv söhbət edibmiş. O da mənim
müdafiə işimə mane olmağa başladı. Nəhayət
mən Moskvaya getdim. SSRİ EA Dilçilik İnstitutunda
namizədlik işimlə bağlı minimum imtahanımı
verdim. Sonra SSRİ-nin Ali Təhsil Nazirliyində
fəaliyyət göstərən Ali Attestasiya Komissiyasına
müraciət etdim ki, akademik Şirəliyevlə mənim
aramda şəxsi-qərəzlik olduğuna görə mənim
dissertasiyamı Azərbaycandan kənarda müdafiə etməyimə
kömək etsinlər. Ali Attestasiya Komissiyası
müdafiəm üçün məni Özbəkistan
EA-nın Dil və Ədəbiyyat İnstitutuna göndərdi.
Mən 12.XII.1973-cü
ildə dissertasiyamı müvəffəqiyyətlə
müdafiə etdim. Bunu bilən M.Şirəliyev Moskvanın
Ali Attestasiya Komissiyasına qeyri-obyektiv, böhtanla dolu məktub
göndərdi. Aradan 3-4 ay keçdikdən sonra məni Ali
Attestasiya Komissiyasının Ekspert Şurasına dəvət
etdilər. Moskvaya getdim və Ali Attestasiya Komissiyasının
Ekspert Şurasında Şirəliyevin məktubda
yazdığı bütün iradlarını təkzibedilməz
faktlarla rədd etdim. Həmin gün Ekspert Şurasının
qərarı ilə mənim filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəm təsdiq edildi. Akademik M. Şirəliyev
isə qeyri-obyektiv, böhtanlı məktubuna görə bu
komissiyanın üzvlüyündən azad edildi. Bunu da mənim
ən böyük uğurum hesab etmək olar.
Onun başlıca
uğurunun səbəbi həm də böyük məsləhətinə
qulaq asıb, böyük yoluna hörmət etməsi olub.
- 1962-ci ildə ali məktəbin
tarix-filologiya fakültəsini bitirib öz doğma kəndimizə
müəllim göndərilmişdim. O vaxtlar
Gürcüstanda tədris ili avqustun 20-də
başlayırdı. Avqustun 19-u idi. Şam yeməyindən
sonra atam dedi: - Sabah məktəb başlayır. Mənim iki məsləhətimə
qulaq as. Birinci, məktəbin gündəlik rejiminə, əmək
intizamına riayət et. İkinci, demə ki, ali məktəb
bitirmişəm. Ali məktəbdə aldığın biliyə
arxayın olma. Hər gün proqram hazırla. Gündəliyin
olsun və dərs dediyin siniflərin kitablarında olan məlumatları
gözdən keçirt. Çünki müəllimi
nüfuzdan salan da, nüfuzunu artıran da onun məsuliyyəti,
əmək intizamı və biliyi, dərs demək
bacarığıdır.
- Mədəd müəllim, tələbə Mədəd
Çobanlı alim Mədəd müəllimlə həyatda
qarşılaşıb ona imtahan verməli olsa, sizcə
müəllimi tələbəsini hansı qiymətlə qiymətləndirər?
- Oxuyub, yazmağı
bacardığım ilk gündən indiyə qədər bir
günüm də elmsiz keçməyib. Artıq mən
özümə təvazökarcasına tənqidi
yanaşmalı olduğum vaxtda deyiləm. Əlbəttə
ki, özüm kimi tələbəni yalnız və yalnız
əla qiymətləndirərdim. Çünki mən ən
azından öz ixtisasımla yanaşı etikanı,
psixologiyanı, metodikanı, hüququ yüksək səviyyədə
bilirəm. Hal-hazırda respublikamızda təhsilin səviyyəsindən
də, ona verilən diqqətdən də razıyam. O ki
qaldı hal-hazırda təhsildə
rastlaşdığımız bəzi neqativ hallara, burada
valideynlərin günahı daha böyükdür. Ancaq bizim məmləkətdə
görünür ki, valideyn rüşvət verir ki, ay müəllim,
mənim uşağıma yüksək qiymət yaz - yəni
müftə, zəhmətsiz. Bununla belə valideynlər
özləri öz uşaqlarını kor edirlər. Oxuyan
şagirddən, tələbədən isə heç vaxt
heç kəs rüşvət ala bilməz. Ona
görə də elm və təhsil hamının - valideynlərin,
müəllimlərin, Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan
dövlətinin və hökumətinin daim diqqət mərkəzində
olmalıdır. Çünki elm və təhsil cəmiyyətin
özülünü təşkil edir. Bu özül
möhkəm və sabit olmasa, cəmiyyətin gələcək
inkişafından söhbət belə gedə bilməz.
- Mədəd müəllim, bəs daxili borc, məsuliyyət
hissi dedikdə siz nəyi başa düşürsünüz?
Bu sahədə özünüzə hesabat verirsinizmi?
- Valideynin ən
böyük kapitalı övladlarının tərbiyəsidir.
Bu isə hər bir cəmiyyətin ilk özülünü və
gələcək inkişafını təmin edir. Vətəndaş
kimi ölkəmizin ali qanununa və digər qanunvericilik
aktlarına, elm və təhsil işçisi kimi isə
pedaqoji, psixoloji, etik və əxlaqi, hüquqi məsələlərə
obyektiv yanaşmaq, onların həyatda tətbiqinə nail
olmaq mənim başlıca prinsipimdir. Alim kimi elmi ictimaiyyət
qarşısında, həmkarlarım qarşısında,
öz sevib-seçdiyim elmi-pedaqoji fəaliyyətimə insani
vicdanla yanaşmaq mənim üçün çox önəmlidir.
Məhz buna görə də hər şeydən əvvəl
elmin bütün sahələrini dərindən öyrənir,
müasir elmdəki boşluqları, yəni
araşdırılmamış mövzuları seçir, həmin
mövzuların tədqiqinə başlayıram. Bu da elm sahəsində
mənə çox böyük uğurlar gətirir. Təkrar
edirəm, araşdırmalarımın hamısı elmdə
öyrənilməmiş sahələrin tədqiqinə həsr
olunub.
- Müasir dünyamızda sizi narahat edən əsas
amil nədir? Əgər ikinci dəfə dünyaya gəlsəydiniz
dünyanı necə qurardınız və onu necə
görmək istərdiniz?
- Mən elmə
dialektoloq kimi gəlmişəm. Onomologiya sahəsində elmin
yüksək zirvəsinə qədəm qoymuşam. Və
oradan bütövlükdə türk dünyasına və
türkologiyaya boylanıram. Bu da mənə ümumi
türkoloji məsələləri müəyyənləşdirməkdə
böyük imkanlar verir. Təsadüfi deyil ki, türkologiyada
"Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru"
problemini də ilk dəfə elmi tədqiqata cəlb etmiş
və bu mövzuda hələ 2000-ci ildə Türkiyənin
İzmir şəhərində keçirilən Türk Dili
Qurumunun 4-cü qurultayının Plenar iclasında geniş məruzə
ilə çıxış etmişəm. İndi də bu
sahədə fəaliyyətimi davam etdirirəm. O ki qaldı
narahatçılığıma tarixi Azərbaycan
torpaqlarının parçalanması mənim ən yaralı
yerimdir. Ərazisi 500.000 kv km olan torpaqlarımızın
parçalanması; ikincisi - müasir dünya, o cümlədən
başda BMT olmaqla, digər beynəlxalq təşkilatlar və
dünyanın aparıcı böyük dövlətləri
- ABŞ, Fransa, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya olan BMT Təhlükəsizlik
Şurasının üzvləri - xarici siyasət sayəsində
dövlətimizə ədalətsiz baxır və bizə, həmçinin
özlərindən kənarda qalan xalqların, dövlətlərin
siyasətinə ikili standart prizmasından yanaşırlar. Bunun
nəticəsidir ki, son 20 ildə demokratiyadan dəm vuran
ölkələr işğalçı dövlət olan Ermənistanla
işğala məruz qalan Azərbaycan dövlətinə eyni
bərabərlik prizmasından baxırlar. Eləcə də
Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll etmək
niyyətində deyillər. Bu da məni narahat edən əsas
məsələdir.
- Əgər sizə bir tribuna verilsə və
bütün bəşəriyyətə - yaşından,
irqindən, ictimai mənsubiyyətindən, cinsindən
asılı olmayaraq - söz demək imkanınız olsa, bu
zaman konkret, qısa olaraq nəyi demək arzusunda
olardınız?
- Qoy ədalət zəfər
çalsın! Dünya xalqları sülh, əmin-amanlıq,
mehriban qonşuluq və səmimi dostluq şəraitində
yaşasınlar. Dünya xalqlarına müraciət edərdim
ki, ey insanlar, öz ölkənizin dövlət və
hökumət başçılarını bütün
dünya xalqlarına münasibətdə ədalətli və
qayğıkeş olmağa çağırın.
... Bəli, ədalətlilik
və qayğıkeşlik. Budur istefada olan kapitan, zabit Mədəd
Çobanlının həyat kredosu. Budur, Azərbaycan
Respublikası Prezidenti yanında AAK-nin Ekspert
Şurasının üzvü, Nyu-York Elmlər
Akademiyasının akademiki, "GUAM" Diplomçusu,
Türk Dili Qurumunun üzvü, AAHDM-nin "Dillər"
kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor
Mədəd Çobanlının həyat amalı. Hər
yerdə, hər zaman, hər kəsdən tələbi,
istəyi. Ona da diqqət edək ki, bu çox məhrəm,
isti, doğma bir prinsipdir. Çünki bu tələb
insanın öz əzizlərindən, doğmalarından
umduğu bir hiss, təmənnadır ki, şöhrəti
xarici dövlətlərdə belə yayılan qocaman alimimiz
onu öz yurddaşlarından, eyni məkanı
bölüşdürdüyü vətəndaşlarından,
ümumilikdə bütün tərəqqipərvər bəşəriyyətdən
umur, yox, yox, onlardan tələb edir. Ona görə
ki, o başqa cür ola bilmir, heç olmaq da istəmir.
Çünki o, kökünə, elinə, obasına,
ocağına, nəslinə, atasına, onun verdiyi möhkəm,
dəqiq, heç vaxt kəsərini itirməyən tərbiyəsinə,
aldığı elmə, biliyə, yediyi çörəkdən
tutmuş udduğu havayadək... hər bir şeyə
sadiq, borclu və minnətdardır.
... Uzaqlardan, vüqarla
ucalan dağların arxasından neçə vaxtdır ki, bir
qatar şütüyür. Onun keçdiyi yollara, ətrafa
yayılan səsini udmağa hazır olan kollara, koslara, bu
qatarın sərnişini olan yaxınlara, dostlara qibtə etməmək
olmur.
Bənzərəm bir qocaman
dağa ki, dəryada durar...
Çünki, onlar bu
qocaman dağ misallı dəryada durmuş təki sakit,
mülayim, eyni zamanda yeri və zamanı gəldikdə tələbkar
müəllim, alovlu vətənpərvər, yorulmaz tədqiqatçı
alim, döyüşkən ruhlu zabitin ən azından
müasiri, bu qoca palıdın görünən kəndinin
sakinləridir. Görünən kəndə bələdçi
lazım olmadığından, biz də bu kəndi, oradan
çıxan həyat qatarını dünya pəncərəsindən
seyr edərək, təkərlərin
taqqıltısının sədaları altında bir balaca xəyala
daldıq...
Xəyal bizi yenə kəndimizə,
orada nə zamandır ki, tikməkdə olduğumuz qalaya
qaytarmışdı...
Gülgəz NUR
Ədalət.- 2011.- 29 yanvar.- S. 18.