İTALYAN OLAN İNGİLİS YAZIÇI...

Mən inanıram ki, Tanrının yaratmaq, kəşflər etmək üçün göndərdiyi adamlar da Seçilmişlər sırasındadır. Onlar yalnız mənsub olduqları xalqın deyil, bəşəriyyətin övladları sayılırlar. Lakin mən onu da bilirəm ki, məhz "yaradıcı", "sənətkar", "söz adamı"... adını qazanmaq üçün min oyundan çıxan diletantlar da var və bu cür insanlar müəyyən zaman kəsiyində hansı nədənlərə görəsə, heç olmasa mənsub olduqları cəmiyyətdə tanınmağı bacarıblar, lakin tarix onları sonradan unudub. Çünki belələri Allahın missiya verdiyi şəxslər yox, iddialrının əlində qalmışlar olublar. Dahilər, söz adamları, məşhurlar... isə kimsələrin bilmədiyi səbəblər üzündən mükafatlandırılmışlardı. Onlar məgər Tanrının verdiyi imkanlar, istedad hesabına Nizami, Füzuli, Şekspir, Van Qoq, Dostoyevski, Bethoven... olmadılarmı? Onlar dünyadakı insanlar üçün yaratmadılarmı?

Əlbəttə, hər bir məsələdə müqayisələr olduğu kimi yaradıcılıqda da təbii bir müqayisə mövcuddur. Yəni, xüsusi missiya ilə gələnlərin hansı daha çox üzərinə düşəni layiqincə yerinə yetirə bilib? Məhz bu ampluada da dediyimiz müqayisələr və belə demək mümkünsə, şöhrət formalaşıb. Hətta bəziləri zamanında layiq olduğu qiyməti ala bilməsələrdə...

RAFAEL

Onu bəzən ingilis, bəzən də italyan yazıçısı hesab edirlər. Maraqlıdır ki, 40-dan çox tarixi və macəra romanlarının müəllifi olan bu böyük sənətkardan hər iki tərəfin ədəbiyyat tarixlərində çox xəsisliklə məlumatlar verilib. Onun bioqrafiyası köklü yazılmayıb, əsərləri digər müəlliflər kimi geniş tənqidi müzakirələrə çıxarılmayıb, nədənsə müasirləri nadir hallarda onun adını yazılarında xatırlayıblar. Yazıçı haqqında indi əldə olan bütün məlumatları sonradan tədqiqatçılar müxtəlif yerlərdən toplayıblar.

Əslində Rafael Sabatinin ana vətəni İtalia idi, amma o əsasən ingiliscə yazmış, daha çox ingilis yazıçısı kimi tanınmışdır. Əlbəttə, hər iki xalqa aid olmasının genetik, "vətən" kimi nədənləri olsa da məncə onun sənətkar kimi hansı tərəfə mənsubluğunu birmənalı şəkildə söyləmək də asan deyil. Təkcə ona görə yox ki, onun atası italyan, anası isə ingilis, doğulduğu yer, yaşadığı və yaratdığı ölkələr fərqli idi. Yaxud, yaradıcılığında hər iki xalqın milli kolariti hiss olunurdu. Xeyr. Məhz ona görə ki, Rafael Sabatini yalnız hansısa xalqlar üçün deyil, bütün dünya üçün yazmışdı. Hər yerdə onu sevə-sevə oxuyurdular. Çünki ona da bu missiya verilmişdi...

Rafael 1875-ci il, aprelin 29-da İtaliyada, Adriatik dənizi sahillərindəki Ankoni yaxınlığında Yezi şəhərciyində anadan olub. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, atası Vinçenço Sabatini italyan, İngiltərənin Liverpul şəhərindən olan anası isə Anna Trafford ingilis idi. Belə hesab etmək mümkündü ki, Rafaeldəki istedadın uşaqlıqdan formalaşmasında valideynlərinin incəsənət adamı olması az rol oynamamışdır. O dövrlərdə müğənni kimi ad qazanmış Anna tez-tez konsertlər verir, ara-sıra əcnəbi ölkələrə uzun müddətli qastrollara çıxırdı. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, Anna Filippində məhz qastrolda olarkən Vinçenço ilə tanış olmuş, sonradan da onlar evlənmişdilər. Daha sonra Rafal dünyaya gəldi və bununla da ailə iki yol ayrıcında qaldı. Anna ya işini buraxıb övladına baxmalı, qastrollardan imtina etməliydi, ya da uşağı öz atasıgilin yanına - İngiltərəyə göndərməliydi. Belə qərara alındı ki, Rafaeli müvəqqəti Annanın Liverpulda yaşayan valideynlərinin himayəsinə versinlər. Və belə demək mümkünsə, bununla da Rafaelin həyatındakı səyahətlərin, yerdəyişmələrin bünövrəsi qoyuldu.

Liverpula yaxın bir kəndə gələn Rafael burada ingilis dilini daha da mükəmməl öyrənməyə başladı və ədəbiyyata, nağıllara olan marağı onu kitablara bağladı. O, əlinə düşən kitabları həvəslə oxuyur, uşaq təsəvvürlərində özünəməxsus xəyallar qururdu. Bir müddət sonta isə valideynləri artistlik karyeralarına son verib işlərini dəyişdilər. Yəni artıq konsert salonları, qastrollar bitdiyindən İtaliyada daimi yaşamaq da onlar üçün mütləq məna kəsb etmədi. Onun üçün də Anna ilə Vinçenço bu dəfə Portuya gəlib şəxsi musiqi məktəblərini açaraq orada ifaçılıqdan dərs verməyə başladılar.

TƏHSİL İLLƏRİ VƏ TƏRCÜMƏÇİLİK

Onların o vaxtadək qazandıqları musiqi bacarıqları işlərini çox asanlaşdırmışdı. Xüsusilə bu sahənin bilicisinə çevrilmiş Vinçenço Sabatini qısa müddət ərzində işində böyük uğurlar qazanaraq adını ətrafda məşhurlaşdırmışdı. Artıq övladlarına musiqi savadı vermək istəyən imkanlı və vəzifəli şəxslərin əksəriyyəti məhz ona müraciət edirdilər. Bu cür effektli fəaliyyəti onun şöhrətini kral sarayınadək daşıdı. Elə bu üzdən idi ki, bir müddət sonra Portuqaliya kralı Vinçençoya rıtsar rütbəsi verdi. Bu ad artıq ailə üçün çox böyük bir uğur idi. İndi Rafaelin uzaqda yaşamasına zərurət qalmamışdı. Tezliklə artıq 7 yaşını adlamış oğlanlarını yanlarına gətirərək onu səviyyəli bir katolik məktəbə qoydular. Və Rafael məktəbdə italyan və ingilis dillərini dərindən öyrənməklə yanaşı, həm də portəgiz dilində dərslər almağa başladı. İti zəkasına görə az vaxtda bu dili də mənimsədi.

Lakin ailə heç Portuda da təməlli otura bilmədi. Bir neçə ildən sonra onlar yenidən İtaliyaya gəlməyə qərar verdilər və bu dəfə Yeziyə yox, Milana yerləşdilər. Burada uşaqlarının oxumağa həvəsini görən valideynlər təhsilini davam etdirmək üçün Rafaeli İsveçrəyə göndərdilər və o burada bildiyi nəhəng dillər sırasına alman və fransız dillərini də əlavə etdi, özü də mükkəməl şəkildə. Mən ona görə mükəmməl deyirəm ki, Sabatini məhz təhsil illərində ilk bədii qələm nümunələrini məhz fransız dilində ərsəyə gətirdi. Əslində Rafaelin Avropanın, elə dünyanın da ən böyük dillərini bilməsi onun daha çox məlumat almasına, daha çox mənbələrə müraciət etməsinə maneəsiz şərait yaradırdı. O, Şekspri, Dümanı, Mantsonini, Valter Skottu, Jül Verni və digərlərini orjinaldan oxuyurdu. Məşhur amerikalı tarixçi Uilyam Preskottun tarixi əsərlərini dönə-dönə mütaliə edirdi.

On yeddi yaşında məktəbdən ayrılan Rafael Sabatini evə qayıtdıqdan sonra atası oğlunun beş dili yüksək səviyyədə bilməsindən yararlanaraq onun gələcəkdə daha yaxşı işlərdə çalışa bilməsi üçün yenidən İngiltərəyə göndərdi. Az sonra Rafael kommersiya firmalarının birində - "Liverpul Merkurisi"ndə tərcüməçi vəzifəsində çalışmağa başladı. Lakin Sabatini daim hiss edirdi ki, bütün bu işlər onun ürəyincə deyil. İndi onu yazmaq, ədəbiyyat daha çox özünə çəkirdi. Və bu istək Rafaelin fikrini o həddə qədər məşğul etməyə başlamışdı ki, o, təsəvvürlərindəkiləri qələmə almağa girişdi və yazdıqlarını yerli jurnallara göndərməkdən çəkinmədi. Qeyd edim ki, fitri istedadı və zəngin mütaliəsi ona imkan verirdi ki, hələ çox gənc yaşlarında aparıcı nəşrlərin diqqətini özünə cəlb etsin. Bəlkə də elə bu səbəbdən idi ki, heç vaxt iri həcmli əsərlərdə qələmini sınamayan Rafael Sabatini naşirlərdən biri ilə hələ yazmadığı roman üçün müqavilə bağladı.

YAZIÇILIĞA GEDƏN YOLUN BAŞLANĞICI

Onun ilk romanı "Meyxana rıtsarı" işıq üzü görəndə Rafael Sabatininin cəmi 29 yaşı vardı. Bir il sonra Sabatininin ikinci romanı - "İvonnanın pərəstişkarları" çap ediləndə ilk əsəri kimi diqqəti cəlb etmədi. Demək olar ki, bu roman uğur qazanmadı. Amma Rafael heç də adi həvəs üzündən ədəbiyyata gələnlərdən deyildi. O, ruhdan düşmədi. İnadla yazmağını sürdürdü. Hətta kommersiya karyerasını bir kənara qoyaraq özünü bütünlüklə yaradıcılığa həsr etməyə qərar verdi. Və əslində onun bədii uğurlara imza atması məhz XX əsrin ilk dövrlərindən başlayır. Ümumiyyətlə, məhsuldar yazıçı hesab edilən Sabatini 1905-ci ildən başlayaraq, hekayələri nəzərə almasaq, hər il roman, povest yazıb. Onu da qeyd etmək lazımdı ki, ilk uğusruzluqlarına və uğurlarına rəğmən gənc yazıçı artıq ətrafda tanınırdı.

Təkbaşına yaşaması, maddi imkanlarının yaranması və artıq 30 yaşı haqlaması onu bu illərdə ailə qurmağa həvəsləndirdi. Özü də gözaltısı da vardı. Liverpulun irəlidə gedən kommersantlardan birinin qızı ilə evlənərək Londona köçdü. Həm də indi ona daha böyük auditoriya gərək idi.

Qeyd edim ki, Rafael Sabatinin beş dildə bilməsi ona yaradıcılqada əvəzsiz imkanlar verdiyi kimi, karyerasında da müəyyən rol oynadı. Belə ki, Birinci Dünya Müharibəsi illəırində dövlət onun imkanlarından istifadə etməyə qərar verdi və o, Britaniya kəşfiyyatında tərcüməçi kimi fəaliyyətə başladı. Lakin buradakı işin çox məsuliyyətli və çətinliyinə baxmayaraq o, yaradıcılığa ara vermədi. Yaradıcılığının ilk dövrlərinə və müharibə illərinə nəzər salsaq Rafael Sabatininin inanılmaz bir enerji ilə yazmasının və bir sıra iri həcmli əsərlərini ərsəyə gətirdiyinin şahidi olarıq. "Möhtəşəm Bardelis" (1906), "Məhbbət və silah" (1907), "Natiq təlxək"(1908), "Müqəddəs Martinin yayı" (1909) "Entoni Ualdinq" (1911), "Şir dərisi" (1910), , "Çezare Borcun həyatı" (1912), "Hersoqun məhkəməsi" (1912), "Öküz bayrağı" (1912), "Torkvemada və ispan inkiviziyası" (1913), "Dəniz qırğısı" (1915), "Tələ" (1917), iki cildlik "Tarixin gecələri" (1917-19)... əsərləri məhz həmin illərin qələm nümunələri idi. Və bu bir daha sübut edir ki, Sabatini yaradıcılığa, zəhmətə nə qədər bağlı olmuşdur.

Həmin əsərlər yazıçının tanınmasını, ona diqqətin yönəlməsini təmin etsə də bu qədər zəhmətin qarşılığı kimi heç də gözlənilən şöhrəti ona gətirməmişdi. Elə ədəbiyyatşünaslar da ona ya lazımi diqqəti göstərmir, ya da tənqidlə yanaşırdılar. Hətta mətbuatda ona qarşı qərəzli, kəskin yazılar da dərc edilirdi. Sabatini o dövrdə verdiyi müsahibələrin birində həmin tənqidçilərə yönəlik belə demişdi: "Başqalarının mənim romanlarımdan daha yaxşısını yaza biləcəyi mənimçün heç bir məna kəsb etmir. Ancaq mən ona nifrət edirəm ki, kimsə daha böyük bir balıq tutur".

"SKARAMUŞ" VƏ ŞÖHRƏT

Sabatini heç nəyə fikir vermədən yazır, inanırdı ki, haqq öz yerini tapacaq. Və tapdı da. 1921-ci ildə onun Böyük Fransız İnqilabındakı hadisələrdən bəhs edən məşhur "Skaramuş" romanı sübut etdi ki, Rafael Sabatini dünya səviyyəli bir yazıçıdır. Çünki əsər işıq üzü görəndən az sonra böyük uğur qazandı, çox qısa müddətə dünyanın əksər dillərinə tərcümə olunaraq nəşr edildi. ABŞ-da çapdan çıxan bu əsər tez bir zaman içərisində Rafaeli okeanın o tayında da məşhurlaşdırdı. Qeyd edim ki, "Skaramuş" rus dilində də çap olunub və çox geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanıb. Həmin möhtəşəm uğur Sabatinini diqqət mərkəzinə gətirdi. İndi naşirlər də, tənqidçilər də onun yaradıcılığından çox səxavətlə bəhs edirdilər. Artıq hər kəs ondan yeni bir əsər gözləyirdi. Və həmin əsər də doğuldu.

(Ardı qəzetin 10 aprel sayında)

BABƏK YUSİFOĞLU

Ədalət.- 2012.- 3 aprel.- S.4.