Polis,
partizan, sosial-demokrat və BBC-nin müxbiri
(İngilis
yazıçısı Corc Oruel və onun iki məşhur
romanı)
Erix
Artur Bleyer necə Corc Oruel oldu?
Corc Orueldən söz düşəndə
mütaliəyə marağı olanlar ,
"Heyvanıstan" və "1984" romanlarını ilə
xatırlayır. "Qanun" Nəşriyyatı tərəfindən
çap olunmuş hər iki kitab, oxucuların diqqətini
çəkmib, xüsusilə gənc intellektuallar arasında
müzakirə mövzusuna çevrilib. Bəs Corc Orueli nə
qədər tanıyırıq?
Corc Oruell kimi
tanıdığımız ingilis
yazıçısının əsl adı Erix Artur Bleyerdir.
O, 1903-cü ildə Hindistanın Benqal əyalətində,
qarışıq ingilis-hind ailəsində dünyaya göz
açıb. Atası Riçard Bleyer Hindistan mülki xidmətində
çalışırdı. Erix Artur bir yaşında ikən
anası ilə birlikdə İngiltərəyə
köçmüb, uşaqlıq və ilk gənclik illərini
burada keçirib.
Bleyer 1917-1921-ci illərdə
Britaniyanın nüfuzlu təhsil müəssisələrindən
sayılan İton kollecində təhsil alıb. Kolleci bitirdikdən
sonra universitetdə oxumağa maddi imkanı
olmadığından, altı il Böyük Britaniya
İmperiya polisinin tərkibində Birmada xidmət edir. 1927-ci
ildə özünü tamamilə ədəbiyyata həsr etmək
qərarına gəldiyindən dövlət xidmətindən
ayrılır.
1928-1929-cu illərdə Bleyer
"gerçəkliyi öyrənmək məqsədi" ilə
Parisdə yaşayır və həyat təcrübəsini
artırır. Paris həyatından sonra Birma və Paris təəssüratlarını
əks etdirən "Edam" (1931), "Paris və Londonla
aşağı-yuxarı" (1933), "Birma günləri"
(1934), "Fil ovu" (1936) kitablarını yazır.
İkinci kitabından başlayaraq bütün əsərlərini
Corc Oruell təxəllüsü ilə çap etdirməyə
başlayır.
Alovlu
sosial-demokrat
Müstəmləkəçi məmur
ailəsində doğulsa da, Oruell gənclik illərindən
müstəmləkəçilik və imperializmə
qarşı kəskin münasibəti fərqlənirdi.
Böyük Britaniya əsarəti altında olan Birmada
çalışdığı illər onun siyasi dünya
görüşünün formalaşmasına ciddi təsir
göstərir. Birmada əsil sosial-demokrat kimi yetişir.
Sosial-demokrat ideyalara sadiq yazıçı yazdığı əsərlərdə
də, bu dünyagörüşündən
çıxış edir.
"Solçu Kitab Klubu"nun
üzvü olan Corc Oruell Ingiltərənin şimal əyalətlərindəki
kasıb bölgələri, ehtiyac və yoxsulluq içərisində
yaşayan fəhlələrin məskunlaşdığı
bölgələri gəzmiş, gördüyü və
müşahidə etdikləri əsasında "Viqan Perə
yol" kitabını yazmışdı. İki hissədən
ibarət olan bu kitab bədii əsərdən daha çox
sosioloji tədqiqat hesab olunur. Kitabın ikinci hissəsi
faşizm və kapitalizm qorxusundan çap olunmur.
Partizan yazıçı
Siyasi baxışları onu
1936-cı ilin dekabrında Frankoya qarşı döyüşən
ispan partizanları sıralarına gətirir. O qələm
dostu, "New English Weekly" jurnalının redaktoru Filipp
Maretə məktubunda "Bu faşizmi kimsə
durdurmalıdır!"-yazırdı. O İspaniyaya
yazıçı yox, döyüşçü və əsgər
kimi getmişdi. Oruel deyirdi ki, "Kitab yazmaq ikinci dərəcəli
işdir, məni Ispaniyaya gətirən əsas səbəb
faşizmə qarşı döyüşməkdir". O
İspaniyaya xanımı Elanla birlikdə getmişdilər. O,
Marksist Fəhlə Partiyasının hərbi dəstələrinin
tərkibində vuruşurdu. Döyüşlər onun həyatından
izsiz ötüşmür. Hətta döyüşlərin
birində boynundan ağır yaralanır və bir müddət
danışıq qabiliyyətini itirir. SSRİ-nin dəstəyi
ilə formalaşan Beynəlmiləl briqadaların
İspaniyada faşizmin kökünü kəsib yerində
kommunizm ideologiyasını yaymağa
çalışdığını görən Oruell 1937-ci
ilin iyununda bu ölkəni qatı antikommunist və antistalinist
kimi tərk edir. İspaniyadakı gərgin günlərdən
sonra yarım il Mərakeşdə yaşayır. Burda həm
aldığı yaradan müalicə olunur, həm də
iştirakçısı olduğu mübarizəyə həsr
olunmuş "Kataloniyaya məhəbbətlə"
kitabını yazır.
İspaniyadakı çətinliklərdən
sonra yazıçı Oruell səfər və macəra həvəsindən
əl çəkir və yaradıcılığı ilə
məşğul olmağa başlayır. 1940-cı ildə
Londonda məskunlaşır və burada "New English
Weekly", "New Statesman", "Time and Tide" kimi
jurnallarla əməkdaşlıq edir.
BBC-nin sosialist müxbiri
II Dünya müharibəsinin genişləndiyi
1941-ci ildə Corc Oruell könüllü kimi Londonun hava
hücumundan müdafiə batalyonuna qoşulur və BBC-nin
Şərq xidmətində fəaliyyətə
başlayır. BBC-də onun Tomas Eliot, Edvard Forster, Mülk Rac
Anand, Uilyam Empson kimi görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərlə
tanışlığı və əməkdaşlığı
başlayır. BBC radiostansiyasının da tərkibinə
daxil olduğu Informasiya Nazirliyi isə sonralar "1984"
romanında təsvir edilən nazirliklərdən birinin
prototipinə çevrilir.
Yaradıcılığına
böyük köməyi olsa da, yazıçı 1943-cü
ildə məşhur radiostansiyanı tərk edir. Daha sonra
"Tribune" qəzetinin ədəbi redaktoru, müharibənin
son aylarında isə Fransa və Almaniyada hərbi müxbir
kimi müstəqil jurnalist fəaliyyəti ilə məşğul
olur. Radiodan getməyinin əsas səbəbi burada ürəyinə
yatmayan təbliğati fəaliyyətə cəlb olunması
idi. Corc Oruell sonralar yazırdı ki, hər dəfə belə
materiallar hazırlayan zaman "özünü çox
çirkli çəkmə ilə təpiklənən
portağal kimi hiss edirdi".
Maddi sıxıntılar və həyatındakı
çətinliklər səbəbindən Oruel çox erkən
yaşda həyatdan köçüb. 1945-ci ildə uğursuz
bir əməliyyatdan sonra həyat yoldaşını itirən
Oruel, ölümündən qısa müddət öncə
yenidən evlənir. Ancaq uzun sürən vərəm xəstəliyi
onu gücdən salmışdı. 10 kitab və
saysız-hesabsız məqalələr müəllifi 1950-ci
ilin yanvarında, 46 yaşında dünyasını dəyişir.
"Heyvanıstan"
II Dünya müharibəsinin Sovet
Ittifaqının və antifaşist koalisiyasının qələbəsi
ilə başa çatdığı ərəfədə-1945-ci
ilin avqustunda Oruellin ilk antistalinist əsəri-"Animal
farm"-"Heyvanıstan" romanı eyni vaxtda Böyük
Britaniyada və ABŞ-da çap olundu. Bu kitab qısa müddət
ərzində hər iki ölkədə bestsellerə
çevrilmişdi. Maraqlıdır ki, Corc Oruell istər
"Heyvanıstan", istərsə də "1984"
romanlarını SSRI yüksəliş dövründə
olduğu, Avropa və Amerikanın sovet rəhbərliyi ilə
əlaqələr yaratmağa can atdıqları bir zamanda
yayınlanmışdı.
Siyasi baxışlarına görə
özünü "sosial-demokrat" sayan Oruell Böyük
Britaniya leyboristlər partiyasının üzvü olsa da,
trotskiçilərin və anarxistlərin təsirindən
çıxa bilmirdi. Onun sovet rejiminə qarşı
yazdığı sərt, tənqidində anarxistlərin və
L.Trotskinin ciddi təsiri duyulur. "Heyvanıstan"
romanında Oruell qəddar idarəçilik üsulunu Sovet
Ittifaqının timsalında göstərir.
Heyvanıstana rəhbərlik edən
donuz Napoleon Stalinin obrazıdır. Napoleonun rəqibi olan digərdonuz
Snouboll isə Trotskinin obrazıdır. Üsyan zamanı o,
Napoleondan daha fəaldır. Gözəl natiqdir,
intellektualdır, yalnız zora əsaslanan Napoleonla müqayisədə
daha ziyalı və demokratdır. İnqilabın haqqında
düşüncələri və inqilabın gələcəyinə
münasibəti də fərqlidir. Stalin Trotskini SSRI-dən
qovduğu kimi Napoleon da Snoubollu Heyvanıstandan didərgin
salır. Heyvanıstandakı bütün repressiyalar da
Snoubollun tərəfdarlarına qarşı aparılır.
Çığırğan Molotovu
və "Pravda" qəzetini əks etdirir. O, Napoleonun -
Stalinin əsas informasiya dəstəyidir. Əsərdə
epizodik şəkildə adı çəkilən şair
Minimusun Maksim Qorki olduğunu düşünənlər var.
Pincfild ferması və mister
Frederik adları altında faşist Almaniyası və onun
füreri Adolf Hitler nəzərdə tutulur.
Romandakı digər heyvan
personajların daşıdıqları alleqorik yük də
maraqlıdır. Üç at-Bokser, Klover və Molli
müvafiq olaraq aşağı, orta və yuxarı təbəqənin
təmsilçiləridir. Proletariatı təmsil edən, ən
çox istismara məruz qalan və "Mən daha çox
işləyəcəyəm" sözlərini öz həyat
şüarına çevirən Bokserin eyni zamanda Staxanov hərəkatına
işarədir. Napoleonun yalançı və riyakar
olduğunu bildiyi halda toxunmadığı əl
qarğası Moses ortodoks rus kilsəsinin ümumiləşmiş
obrazıdır.
Ağ keçi Müriel
ziyalıların, toyuqlar qolçomaqların, daim Napoleonun
yanında olan köpəklər gizli xidmət
orqanlarının, pişik qanuni oğruların, qoyunlar
geniş xalq kütlələrinin, göyərçinlər
sovet təbliğatının rəmzləridir. Romanda
"Heyvanıstan"la SSRİ-ni eyniləşdirməyə əsas
verən çoxlu simvollar var.
"1984"
"1984" adlı
roman-antiutopiyada Corc Oruell dünya birliyinin mümkün gələcəyini
hamının nifrət və qorxu ilə dolu, dözülməz
fiziki və mənəvi əsarət içində
olacağı ierarxik totalitar rejim şəklində təsvir edir.
Hakim və yeganə partiyanın üzvü olan Uinston Smit
quruluşa olan nifrətini yazmaq üçün qadağan
olunmuş yolla bir gündəlik əldə edir, ancaq hər
addımın izlənildiyi, daim teleekranın obyektivində
göründüyü bir mühitdə öz fikrini bircə
cümlə ilə belə yazmaq acı işgəncələrə
və ölüm hökmünə bərabər bir
şeydir. Ancaq o yazmağa iddialıdır. Romanda haqqında
danışılan iyrənc bir sistemi SSRİ ilə
müqayisə etsələr də, Oruell bu əsərində
kapitalizmi, faşizmi və sosializmi birlikdə tənqid edir.
Bu elə bir sistemdir ki, hər bir
şeyə sahib olan Partiya öz düşmənini də
özü yetişdirib, partiyaya yad təlim olan Qoldşteynin
gizli kitabı da məhz partiyanın sədaqətli
üzvü O"Brayn başda olmaqla partiya nümayəndələri
tərəfindən yazılıb.
Oruell əsəri "Avropada
sonuncu insan" adlandırmaq istəyi təsadüfi deyil. Uinston
Smit zülmə qarşı dirənən, həqiqəti
yalnız bir nəfərin gördüyü, lakin sonunda
işgəncələr nəticəsində əyilməyə
məcbur olan insandır. Uinston Smitlə Culiyanın sevgisi də,
mistik və simvolik detal kimi çox maraqlıdır.
"1984"- romanında
Böyük Qardaş partiyanın əbədi rəmzidir. O
dünyanı idarə edən və aralarında savaş
aparan üç böyük dövlətdən birinin
Okeaniyanın rəhbəridir. Bu üç böyük
dövlət, Okeaniya, Avrasiya, İstasiya seçimləri də
çox maraqlı detaldır. Okeaniyanın hər bir yerində
onun rəsmi asılıb. "Böyük qardaş səni
izləyir" sözləri hər bir yeri bəzəyir.
İnsanlar evlərdə, küçələrdə olan
teleekran vasitəsilə izlənilir. Bu ekranlar kiçicik bir
mimikadan da partiyaya qarşı çıxa biləcək
insanı müəyyənləşdirir. Danışılan
hər bir söz dinlənilir. Sənədlər üzərində
Okeaniyanın qüdrətli dövlət olduğu söylənilir.
Oxuduqca beyninizdə paralellər
aparın. Corc Oruelə, sıradan bir müəllif kimi
yanaşmayın. Əsərin mahiyyətinə, anlatmaq istədiklərinə
diqqət edin.
İnsanların şəxsi həyatlarının
izlənilməsi, teleekranda yayımlanması, teleekrandan eyni
fikirlərin tirajlanması, qorxu mühitinin yaradılması,
fikir polislərinin azadlıq istəyən fərdləri məhv
etməsi, Böyük Qardaşa pərəstiş və ən
əsası insanların fikirlərinin yuyularaq qorxu rejimini tam
səmimiyyətlə sevən insanların yaradılması
çox ibrətamizdir.
"Heyvanıstan" və
"1984" romanını oxumaq, hətta dəfələrlə,
diqqətlə, qeydlər apara-apara oxumaq çox vacibdir.
Cəlil
Cavanşir
Ədalət.-2012.-18
aprel.- S.5.