Türkün ən möhtəşəm
kitabı
Əli
Əmiri Əfəndi: "Dünyanın bütün
qızıllarını önümə qoysalar, bu kitabı
deyil, hər hansı kitabımın tək bir səhifəsini
də satmaram"
"Özüm Türklərin ən
açıq danışanlarından,ən açıq
anladanlarından,ən doğru anlayanlarından, əsil və
nəcabətcə ən irəli olanlardan, ən yaxşı
kargı (silah) işlədən savaşçılarından
olduğum halda,Türklərin həmən bütün ellərini,obalarını,çöllərini
qarış-qarış gəzib dolaşdım.
Türkün,Türkmənin, Oğuzun,
Çigilin,Yağmanın, Qırğızın dillərini,
geyimlərini tamamilə zehnimə nəqş etdim. Bu konuda o qədər
irəli getdim ki, hər boyun ləhcəsi mənim tərəfimdən
ən mükəmməl surətdə əldə edilmiş
oldu. Beləliklə, bu kitabımı, bu qədər uzun incələmə
və araşdırmadan sonra ən süslü tərzdə, ən
anlaşılan bir üslub üzrə yazdım. Dünyaca,adımı
dünyanın sonuna qədər yad etdirmək, axirətcə,
bitməz-tükənməz azik(?) olmaq məqsədiylə, Cənabi-Haqdan
inayət diləyərək meydana gətirdiyim bu əsərə
Kitabü Divani Lüğət-it-Türk adını
verdim"
"Divani Lüğəti-it-Türk"
XI əsrdə yaşamış, Kaşğar boyundan olan
dilçi Mahmud Kaşğarlının divanının
adıdır. Kaşğarlı bu lüğəti ərəbcə,
ərəblərə türk dili öyrətmək məqsədilə
qələmə alsa da, hal-hazırda XI əsrdə istifadə
edilmiş bir çox Türk dillərinin öyrənilməsində,
türk boylarının yaşam tərzi,adət-ənənələri
haqqında zəngin məlumat verən əvəzolunmaz mənbədir.
"Divan"ın orijinalı bizə
gəlib çatmayıb. Yalnız XIII əsrdə kitabın
üzü köçürülmüş variant
günümüzə gəlib çatıb ki, bu
yazımızda da biz "Divan"ın necə və kim tərəfindən
üzə çıxarılması, təkrar nəşr olunaraq
geniş oxucu kütləsinin ixtiyarına verildiyindən
danışacağıq.
"Divani Lüğət
it-Türk"ün bizə gəlib çatan yeganə
nüsxəsi İstanbulda Millet Genel Kitabxanasında
saxlanılır. Əlyazma təqribən 239 x 165 mm
ölçüdə olan 319 vərəqdən ibarətdir,
onun ümumilikdə XX əsrdə 638 nömrələnmiş
səhifəsi var.
Mətn səhifədə təqribən
175 x 115 mm sahəni əhatə edir. Hər səhifədə
nəsix xətti ilə yazılmış 17 sətir var. Mətn
işarələnmişdir və diakritik işarələrə
nəzər salanda müəyyən olunur ki, mətn müxtəlif
vaxtlarda müxtəlif redaktorlar tərəfindən qoyulub. Mətnin
kənarlarında müxtəlif xətlərlə qeydlər
var. Üz qabığında əlyazmanın
yazıldığı xətlə mətn yazılıb,
ancaq məzmunu "Divan"la əlaqədar deyil.
Kalafona görə Mahmud əl-Kaşğari
əsər üzərində işini 466/1074-cü ildə
başa çatdırıb. Ancaq əlyazması saxlanılan
mətn 200 il sonra, 664/1266-cı ildə yazılıb.
"Divan"ın giriş hissəsində
Mahmud əl-Kaşğari qeyd edib ki, onun bu əməyi
Bağdadı idarə edən Abbasilər xəlifəsi əl-Müktədirə
ithaf olunub. Əgər "Divan" xəlifənin kitabxanasında
olubsa, çox güman ki,1258-ci ildən sonra o məmlükün
əlinə düşüb. Kelli və Denkofun ehtimallarına
görə,"Divan"ın yeni sahibi türk dillərinin
öyrənilməsini vacib bildiyindən, kitabın
üzünün çıxardılmasını
tapşırıb ki, bu şəxsin adı əlyazmanın sonunda
göstərilib: Məhəmməd ibn Abu Bəkr ibn Əbu-l-
Fəth əs-Savi-əl-Dəməşqi.
Xəttatın qeydinə görə
o,işini " altı yüz altmış dördüncü
il, Şəvval ayının iyirmi yeddisində həftənin
birinci günü" bitirib. Bu isə 1 avqust 1266-cı ildir.
Üz qabığında yazılan
qeydə görə əlyazma, 1400-1401-ci illərdə Qahirədə
yaşayan Məhəmməd ibn Əhmədu Xatibu Dərayyaya
məxsusdur. Kitabın türkcə tərtibatçısı
Kilisli Rifətin ehtimalına görə bu məşhur alim Məhəmməd
ibn Əhməd ibn Süleyman əl-Ənsari əd-Dəməşqi
əd-Dəranidir (745/1344-810/1407).
Əlyazma İstanbula çox
güman ki,1517-ci ildə osmanlıların məmlük
dövlətini məğlub etməsindən sonra gətirilib.
Mətnin kənarlarında edilən qeydlərin və düzəlişlərin
Osmanlı dövrünə aid olduğu aşkar
görünür.
"Divan" haqqında Katib
Çələbinin təqribən 1650-ci ildə
yazdığı biblioqrafik əsərində də
xatırlatma var.
XX əsrin əvvəllərində
əlyazma Türkiyədə Vani Oğullarında yaşayan
Nazif Paşa adlı bir şəxsə aid olmuşdur ki,
sonradan o, əsəri qiymətli əşya kimi öz qohumuna
vermişdi və əlyazmanı 30 qızıldan ucuz
satmamağı tapşırıbmış. Əlyazmanı
1916-cı ildə İstanbulda yaşayan Əli Əmiri Əfəndi
köhnə kitablar satılan mağazadan 33 qızıl lirəyə
alır.
"Divan" haqqında
yazılarkən və danışılarkən Əli Əmiri
Əfəndinin ya heç adı çəkilmir,ya da ötəri
çəkilir. M.Şakir Ülkütaşirin
"Böyük Türk dilçisi Kaşğarlı
Mahmut" ( Ankara 1972) kitabında Əli Əmiri haqqında ətraflı
məlumata rast gəldik.
Bu yazımızda Türklərin
XI yüzillikdə dilinini, yaşamını özündə
əks etdirən bir xəzinəni - "Divani Lüğət
it-Türk"ü sözün əsl mənasında yenidən
Türkə qaytaran Əli Əmiri Əfəndi haqqında ətraflı
söhbət açacağıq.
1857-ci ildə Diyarbəkrdə
doğulan Əli Əmiri, uşaqlığından oxumağa
və yazmağa çox həvəsli idi. Güclü
yaddaşa sahib olması ona doqquz yaşında ikən beş
yüzdən artıq şairin şeirinin yer aldığı
" Nəvadir ül Əsar" adlı kitabdakı dörd
min şeiri əzbərləməsinə imkan vermişdir. Gəncliyində
xəttatlıqla məşğul olan Əli Əmiri bu sahədə
də başarılı olmuş, onun yazdığı
lövhələrin bəzisi Diyarbəkrdəki məscidlərdə
asılmışdır.
Uşaqlıqda bütün
fikri-zikri yazıb-oxumaqda olduğu üçün təmiz
havada gəzməzmiş və bu üzdən də zəif
imiş, tez-tez xəstələnirmiş.
Tacir olan atası da ondan çox
narazılıq edərmiş. Əli Əmirinin on beş
yaşı olarkən,
atası onu öz dükanına gətirir və özü kimi tacir etməyə can atır. Lakin Əli Əmiri
atasının ümidlərini
doğrultmur. Onu oxuyub
yazmaqdan başqa bir şey düşündürməzmiş.
Atası
onun ticarətə zərər verdiyini görüncə, Əlini
dükandan uzaqlaşdırdı.
Əli isə həyatını bir məmur olaraq keçirdi. Katib və dəftərdar
olaraq Diyarbəkr, Selanık, Adana, Kırşehir,
Trablusşam, Elazığ,
Erzurum,Yanıya, İşkodra, Hələb
və Yəməndə
otuz ilə qədər məmur oldu. Çox sevdiyi kitablarla daha çox məşğul ola
bilmək üçün
1908-ci ildə əməkli
oldu.
Əməkli olduqdan sonra
o, həyatını İstanbulda
keçirir və tez-tez Divanyolundakı Diyarbəkr qiraətxanəsində
görünməyə başlayır.
Elə "Divan"a da o bu vaxtda rast
gəlmişdi.
Əli Əmirinin zəngin
kitabxanası varmış
və kitabçı
Burhan bəyin dükanına hər gələndə də əliboş qayıtmazmış.
Bir dəfə dükana gələrkən
Burhan bəy Əli Əmiri Əfəndiyə bir kitab göstərir və deyir:
-Bir kitab var, amma
sahibi otuz lirə (qızıl puldur) istəyir. Bu kitab mənə
gələli bir həftə oldu. Mən bunu yüksək qiymətlə alır deyə, Maarif Naziri Əmrullah Əfəndiyə apardım.
O da köməkçisinə
həvalə etdi. Köməkçisi araşdırmaq üçün
bir həftə vaxt istədi, mən qəbul etdim. Bir həftə sonra
baş çəkdim.
On lirə təklif
etdilər. Mən də
"kitab mənim deyil, başqasınındır.
Otuz lirədən bir para aşağıya
vermir" dedim. Cavabında
"biz otuz lirəyə
bir kitabxana satın alarıq. Al kitabını, istəmirik!" deyə kitabı geri qaytardılar. Kitab sahibiylə təyin etdiyimiz vaxt sabah bitəcəkdir.
Sabah kitabı verməyə məcburam.
Baxın, əgər işinizə yarayırsa siz alın! - dedi.
Əli Əmiri Əfəndi
kitabı vərəqləyən
kimi tanıyır və bu xəzinənin
əsl qiymətinin otuz lirə yox, otuz min lirə
olduğunu bilir.
Lakin kitabı bir az ucuz almaq xatirinə,
onun dağınıq
olduğunu bəhanə
gətirir. Kitabçı Bürhan bəy
kitabı otuz lirədən aşağı
satmayacağını deyir.
Kitabı ona verən köhnə maliyyə naziri (Vani oğullarından) Nazif paşanın qohumu olan qadın,
Nazif paşanın özünün kitaba belə qiymət qoyduğunu və 1 lirə də olsun keçməyəcəyini
bildirir.Üstündə kifayət
qədər pulu olmadığı üçün
Əli Əmiri Əfəndi təsadüfən
dükana gələn
dostu Faiq Rəşad bəydən pul borc alır
və otuz üç lirəyə (üç lirəni də kitabçıya verir) kitabı alır.
Kitabın əsl dəyərini
anlayan Əli Əmiri hər yerdə belə bir xəzinəyə
sahib olduğundan fəxrlə söz edərmiş, amma onu
kimsəyə göstərməzmiş. Hətta Ziya Göyalp
kitaba baxmaq üçün müraciət etdikdə, "indi
göstərə bilmərəm,bəlkə iki ay sonra
göstərərəm"-deyib, Ziya bəyin
sözünü yerə salmışdı.
Bir qədər keçdikdən
sonra. Əli Əmiri özü kitabı Kilisli Rifətə
göstərib və dağınıq, qarışıq halda
olan kitabı yenidən bərpa etmək üçün
xahiş edir. Kilisli Rifət kitabı 3 dəfə
başdan-başa oxuduqdan sonra gərəkən formada
yığıb, səhifələri nömrələmişdir.
Bu işə iki ay vaxt sərf etmiş Kilisli Rifətə Əli
Əmiri haqq olaraq evinin bir hissəsini peşkəş verir.
Lakin Rifət bu hədiyyəni qəbul etmir və əziyyətinin
müqabilində Əli Əmiridən kitabın nəşrinə
icazə istəyir. Əli Əmiri razı qalsa da, nəşri
yenə də bir qədər ləngidir.
Kitabın Kilisli Rifət tərəfindən
oxunub səhifələndiyini eşidən Ziya Göyalpa
"Divan"ı nəşr etdirmək fikri rahatlıq
vermirdi. Lakin Əli Əmiri də ona nə kitaba baxmağa, nə
də ki çapa icazə vermirmiş. Bu barədə Kilisli
Rifətlə məsləhətləşən Ziya bəy
onun məsləhəti ilə kitabın çapına izin
almaq üçün Tələt Paşanı Əli Əmiri
Əfəndiyə minnətçi salır. Əli Əfəndi
kitabın nəşrinə iki şərtlə razılıq
verir:
1.Tərtib Kilisli Rifətə
tapşırılsın.
2. Kilisli Rifət kitabın
özünü heç kimə verməsin və göstərməsin.
Tələt Paşa təklifləri
qəbul edir və Kilisli Rifət işə başlayır. Tələt
Paşa bunun müqabilində Əli Əmiri Əfəndiyə
üç yüz lirə göndərsə də, ikinci pulu
qəbul etmir və cavab olaraq yazır:
- Lütfünüz, qədirbilənliyiniz
üçün təşəkkür edirəm, fəqət
pulu qəbul edə bilmərəm. Çünki vətənə
kiçik bir xidmət müqabilində pul almış
olacağam. Bu isə vicdanıma ağır gələn bir
şeydir, bundan dolayı sizə təşəkkür edərək,
pulu geri qaytarıram. Siz pulu yardıma ehtiyacı olan bir
neçə namuslu ailəyə paylasanız, mənim sizə
təşəkkür edəcəyim kimi, Cənabi-Haqq da məmnun
olar. Bu sədəqənin adı da Divanü Lüğəti-it-Türk
sədəqəsi olsun.
Macar Elmlər Akademiyası
"Divan"ı almaq üçün Əli Əmiri Əfəndiyə
on min qızıl pul təklif edir. Fransa isə bu xəzinəni
almaq üçün otuz min altun verəcəyini bildirsə də,
Əli Əmiri hər iki təklifi rədd edir:
- Mən kitablarımı
millətim üçün
topladım. Dünyanın bütün qızıllarını
önümə qoysalar,
bu kitabı deyil, hər hansı kitabımın tək bir səhifəsini
də satmaram".
Beləliklə,
Əli Əmiri Əfəndinin birbaşa səyi nəticəsində
XI əsr Türkün
dili, ədəbiyyatı,
tarixi, mifologiyası, etnologiyası, coğrafiya
və etnoqrafiya-folklor
baxımından ən
güclü əsəri
olan "Divani Lüğəti-it-Türk"
Türk dünyasına
və bütün dünyaya çatdırılır.
Əli Əmiri Əfəndi
yanvarın 23-ü 1924-cü ildə üç gün sürən xəstəlikdən sonra fransız xəstəxanasında
vəfat edir. Məzarı
Fateh türbəsinin həyətindədir.
Şahnaz Kamalova
Ədalət.-2012.-21
aprel.- S.10.