DİL TƏSƏRRÜFATIMIZIN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ

(əvvəli ötən sayımızda)

Ergenokon (Novruz) bayramında oxuyuruq:

Səməni, ay səməni,

İldə göyərdərəm səni.

Seyfəddin Dağlının "Bahar oğlu" romanında axırıncı misra

İldə dördərərəm səni.

- kimi gedib. Beləcə gözəl-göyçək sözlərimizi itirə-itirə gedirik.

"Narkomaniyaya qarşı mübarızə", "insan alverinə qarşı mübarizə"... tip birləşmələrdə "qarşı" sözü artıqdı: "NARKOMANİYA İLƏ MÜBARIZƏ", "İNSAN ALVERİYLƏ MÜBARİZƏ" və s.

"Kəsilməməzlik", "çatışmamazlıq"...kimi ifadə olunan sözlərdə "mə/ma"-nın biri artıqdır: "KƏSİLMƏZLİK", "ÇATIŞMAZLIQ" və s. Tez-tez eşitdiyimiz "sakitçilik", "salamatçılıq" ...tipli sözlərdəsə "çi/çı" şəkilçisi izafidir.

Hərdən "snayperçi", "kilerçi" kimi verilən sözlərdə "çi" artıqdır.

"Özünə intihar etdi" kimi deyim eşidirik. "Özünə" sözu artıqdır ( intiharı elə özünə eləyirlər).

"At" ərəbcə cəm şəkilçisidi. Bizlərdə isə hərdən onun sonuna bir "lar" da zafi artırırlar":həşəratlar", "xatiratlar"...

"Şen" "yer" anlamını verən, "Ərsak" kimi, "Sumbat" kimi əski türk deyimidir. "Şenlik" sözü indi də gen-bol işlədilir. Odur ki, "NORAŞEN", "VARTAŞEN", "QUTQAŞEN"in ("qut"-əski türkcədə "yaxşı" anlamındadır , "Qorqut", "Turqut"un tərkib hissəsidir) adlarının xoflanıb dəyişdirilməsi əslində itkidir.

Təkallahlığın qısqanc tərəfdaşları olan türklərin sanballı bir qismi islamdan öncə xristian olub. Murad Acı xaçın türk təfəkkürünün məhsulu olmasını sübut elədi. Odur ki, "XAÇBULAĞ"ı "Xoşbulaq" eləməyimiz öz tariximizin üstündən xətt çəkməkdi.

Toponimlərimizdən söz düşəndə söyləyirlər ki, "Abşeron"-"ƏFŞARAN", "Maştağa"-"MASKATA", "Ağstafa"-"OĞUZTAYFA", "Saatlı"-"SAKATLI", "Yardımlı"-"ƏRDƏMLİ"-dən yaranıb və s. Bu gözəl adları niyə bərpa etməyək

"Sabahınız xeyir" deyimindəki "sabah" "səhər çağı" anlamındadır. Növbəti günə də "sabah" deyirik. Sonuncu anlayışı niyə əski türk deyimi "yarın"la əvəzləməyək?

Həftə günlərinin adları bizdə bərbad vəziyyətdədir. "Çərşənbə axşamı", "cümə axşamı"-nın səhəri yoxmu?

Eləcə də ay adları. Ilin 10-cu, 11-ci, 12-ci ayları oktyabr, noyabr, dekabrın adları latıncadan tərcümədə "səkkizinci", "doqquzuncu", "onuncu" deməkdi.

Niyə Anadolu türkləri kimi dekabra "ARALIQ", aprelə "NISAN"... deməyək?

İnzibati ərazi bölgümüz rayonu "OYMAQ" adlandırsaq, necə olar?

Bəzən qulağımızı deşən "fizikaçı", "coğrafiyaçı"... kimi izafətlər əslində "FİZİK", "COĞRAF"... şəklində olmalıdır.

Futbol ulduzu Ronaldonun adındakı "l" bərk "l"-dir. Bizlərdəsə onu "ğ"-la ifadə eləyirlər.

Coğrafiyadan bəllidir ki, Yer kürəsi üzərində koordinatlar en və uzunluq dairələriylə təyin olunur. Qrinviçdən keçən meridian sıfır dərəcəli en dairəsidir. ANS TV-də gedən serialın adı isə "Sıfır dərəcəli N dairəsi" kimi tərcümə olunmuşdu. Yenə də həmin TV-də göstərilən "Rıjaə" filmi "KÜRƏN QIZ" əvəzinə "Kürən" adıyla verilmişdi. "Dopros"- "DİNDİRİLMƏ", "Merzaveü"-"MƏRDÜMƏZAR" deməkdir. Bu filmlərin adlarını bizdə səhvən "İstintaq" və "Yaramaz" kimi çevirirlər.

Teleaparıcılar - hər iki Zaurun və Azər Axşamın kəraməti sayəsində dilimizdə əsrlər boyu işlək söz olan "qayırmaq" felinin başına gələn indi də "çalmaq" deyiminin başına gətirilir. Onu uğursuz "ifa etmək"lə əvəz eləyirlər. Onda, məsələn, ruslar da "bratğ" felini işlətməsinlər ki, həmin ağla gələn mə"nanı verir.

Alman dili mütəxəssisləri təsdiq edir ki, dahi alman şairinin ciddi-cəhdlə gah "Höte", gah "Gete" kimi təqdim olunan soyadı məhz "GÖTE"-dır.

Dilimizə qayğısızlığımız yüz illər boyu ədəbi söz olmuş ifadələrimizin məna daralmasına, onları "türkün sözü" kimi utanc gətirən deyimlə işlətməyimizə aparır. "Ay qiz"-ın qısaldılmış forması olan, kitablara düşən "az" sözü ilə indi bir çox xanımlara müraciət eləyəndə inciyirlər. "Husband-wife", "muj-jena" -nın dilimizdəki qarşılığı "ər-arvad"-ın mücərrəd "həyat yoldaşı" deyimi ilə əvəzlənməsi hansı zərurətdən doğub?

"Ər-arvad"ı bəyənməyiriksə, Anadolu türkləri kimi hər ikisini bir deyimlə - "eş" - əvəz də eyləyə bilərik.

Ya da "boşanmaq" sözünün "ayrılmaq"la əvəzləmişik...

Müraciət formaları barədə. Hamıya, yeri gəldi-gəlmədi "müəllim" deyilməsindən çox yazılıb. Kişilərə "BƏY" deyə müraciət olunması ətalətlə yayılır. "Xanımlar və cənablar" kimi ugursuz ifadəni niyə "BƏYLƏR VƏ BAYANLAR"la əvəz etmirik? Əsrlər boyu dilimizdə işlədilmiş "XOCA", "MİRZƏ", "ƏFƏNDİ", "BƏYİM", "BİKƏ"... deyimlərisə, ümumiyyətlə, yada düşmür. Bir pəstah da tərkibində artıq müraciət forması olan adların deyilməsindədir. "Orduxan bəy" (xandırsa, "bəy"ə nə hacət?), "Hacıbəy müəllim", "Qəmərxanım xanım", "Xanımana xanım"... tip ifadələrin korrekt şəkli "ORDU XAN", "HACI BƏY", "QƏMƏR XANIM", "XANIM ANA"-dır və s.

Qrammatik qaydalara görə "o" şəxs əvəzliyindən sonra isim, sifət, say gələrsə, vergül qoyulmalıdı. Ancaq əksər nəşrlərdə ya bütün nitq hissələri "o" şəxs əvəzliyindən vergüllə ayrılır, ya da ümumiyyətlə vergül qoyulmur.

Bəllidir ki, bir var ondan sonra vergül qoyulan "ki" bağlayıcısı, bir də var vergül qoyulmayan "ki" ədatı ("Mən ki səni sevmişəm əzəl"). Əksər nəşrlərdəsə "ki" ədatından sonra da vergül qoyulmaqdadır.

Gen-bol işlətdiyimiz "baxmayaraq ki"-nin dilimizdə sadəcə da/də bağlayıcısı ilə verməyin mümkünlüyünü görmürük. Elə cə də "hansı ki" deyiminin dilimizə heç bir aidiyyəti yoxdur.

Elektron və yazılı KİV-lərdə, məs., "İspaniyada keçirilən gənclərin yarışmasında..." tipli qeyri-səlis nümunələr baş alıb gedir. Doğrusu "Gənclərin İspaniyada keçirilən yarışmasında..."-dır.

Apostrofun ləğvi bir sıra naqisliklər yaradıb. "FƏ"LƏ"-"fəhlə"yə, "FE"L"-"feil"-ə, "ŞER"-"şeir"ə...dönüb. Onu (aposstrofu) tə"cili bərpa etmək gərəkdir.

Ərəb, fars dillərindən alınma sözlərdə uzun-qısa hecalar məsələsi surətlə erroziyaya uğrayır ki, bu da dilimizin musiqililiyinə xələl gətirir. TV diktoru "Abu Dabi" deyib vurğunu ikinci "a"-ya vuranda anlamır ki, əslində bu hərfi uzadaraq "Əbu Dabi" deməlidi. Xumar xanım Qədimova "miyana gözlər" oxuyanda "miyana"(daha doğrusu, "miyanə") sözündə bütün saitləri qısa ifadə eləyir, halbuki birinci "a"-nı uzatmalıdır. Dilimizin işlədilməsindəki bu nöqsan əvəzsiz mə"nəvi sərvətimizdən - əruz vəznindən getdikcə uzaqlaşmağımıza aparır. Yeniyetmə nəsil, Ədəbiyyat və Əlyazmaları institutlarının əməkdaşlarının, Yazıçılar Birliyi üzvlərinin, xalq, əməkdar artistlərinin 99%-i bu vəzndə şerləri oxuya bilmir. Əttökən meyxana-şoularda əruz, sanki hər misrada pozulur.

Dil yığcamlığı sevir və həmişə çoxtərkibli ifadələrdən qaçır. "DƏSTƏKLƏMƏK" sözü artıq dilimizdə oturuşub. "İştirak etmək" yerinə ara-sıra "QATILMAQ" eşidirik. Eləcə də "başa düşmək", "təbrik etmək", "təşəkkür edirəm", "üzr istəyirəm", "münsiflər heyəti", "rəyasət heyəti"... əvəzinə "ANLAMAQ", "QUTLAMAQ", "MERSİ", "PARDON","JÜRİ", "PREZİDİUM"... deyək və yazaq.

Qulaq cırmaqlayan "öz müqəddəratını təyinetmə" əvəzinə sadəcə "özünütəyin" deyəyin.

Bir var sözün yazılması, bir də var deyilməsı. Bir sıra radio və televizion kanallarının diktorları, bə"zi müğənnilər bunun fərqinə varmır. Belə ki, "məndən", "deyir", "alqışlayır", "güclü", "keçdi", "ulaq", "ürək", "səpmişəm"...kimi yazılan sözlər "MƏNNƏN", "DİYİR", "ALQIŞDIYIR", "GÜCDÜ", "KEŞDİ", "ULAĞ", "ÜRƏY", "SƏPBİŞƏM"...kimi ifadə olunmalıdır.

Tez-tez "ç" və "c" səslərinin rusvari, bir qədər yumşaq formada işlənməsini eşidirik. Mən, məsələn, sevgili Flora Kərimovamızın ekran-efirdən "çox" əvəzinə "çeox" deməsindən xoşlanmıram.

Çağdaş dövrümüzdə dilimizin toxunduğumuz və toxunmadığımız problemləri həddən artıqdır. Bu sahədə müzakirələr açmaq, ictimai və dövlət səviyyəsində tədbirlər görmək gərəkdir.

Bu yanlıslıqların yaranma səbəbləri, məncə, sovet dövrundə dilimizin məqsədli şəkildə assimilyasiyaya mə"ruz qoyulması idisə, sonrakı dövrdə təhsilimizin və elmimizin katastrofik sürətlə cırlaşmasıdır.

"Biz bir millət, iki dövlətik." Odur ki, ortaq ədəbi dil haqqında düşünməliyik. 37-də bizə vurulan "azərbaycanlı", "azərbaycan dili" damğasından qurturmalıyıq. Türk dilinin İstanbul, İzmir, İqdır, Təbriz, Həmədan, Naxçıvan, Borçalı, Dərbənd, Şəki, Bakı...şivələri var.

Buna görə də iki ədəbi dilə ehtiyac yoxdur. Biz sovet basqısı altında dilimizi əcaib şəkillərə saldığımız zaman Türkiyə türkləri Dil Qurumu yaradıb da dildə köklü islahatlar apardılar.

Məncə, yeganə çıxış yolumuz Türkiyə türkcəsinin bizim də ədəbi dil gibi qəbul etməyimizdədir. Bu proses, çox ləng olsa da, artıq getməkdədir.

Hələlik sözümü Leninin on illər boyu yanlış olaraq "Oxumaq, oxumaq, yenə də oxumaq" - kimi çevrilən bəyanatının korrekt tərcüməsi ilə tamamlayım:

"ÖYRƏNMƏK, ÖYRƏNMƏK VƏ ÖYRƏNMƏK!"

BƏHRAM BASQALLI,

AYB-nin üzvü, fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2012.-25 aprel.- S.7.