İstiqlal şairimizin tərcüməçilik fəaliyyəti

5 may 1892-ci ildə dünyaya göz açan Əhməd Cavad, taleyin ona ayırdığı ömür və fəaliyyət payının yaşandığı elə bir dövrdə yazıb yaratmışdır ki, bu zaman onun qismətinə bilavasitə millətinə, milli dövlətçiliyinə xidmət missiyası, xalqının xoşbəxtliyi uğrunda canını belə fəda etməkdən çəkinməmək xoşbəxtliyi düşmüşdü. Buna görə də onun poetik ustalığı da birbaşa milli zəmin üzərində formalaşmış, öz təkraredilməz biçimini almışdı. Bu proses bir tərəfdən, klassik Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatının ölməz simalarının yaradıcılığının, digər tərəfdən, Azərbaycan milli mentalitetinin və bu mentalitetin ayrılmaz atributu olan şifahi xalq ədəbiyyatının, başqa tərəfdən isə mütərəqqi ideyaların daşıyıcısı olan klassik və çağdaş dünya, başlıca olaraq Qərb və rus ədəbiyyatından bəhrələnməklə baş vermişdi. Ümumilikdə isə bütün bu ədəbi-bədii-estetik kontekst bir forma rolunu oynayaraq, Əhməd Cavadın həyat və yaradıcılığının başlıca məna və mahiyyətini təşkil edən milli istiqlal ideeyalarının bədii təcəssümünə xidmət etmişdir.

Elə ona görə də şair yaradıcılığının son illərində tərcüməçilik fəaliyyətinə daha çox yer vermiş, orjinal şerləri ilə deyə bilmədiklərini oxucularına tərcümələrinin dili ilə çat- dırmağa çalışmışdı.

Azərbaycanda elmi və ədəbi əsərlərin tərcümə tarixi çox qədimdir. Belə ki, min illər bundan əvvəl müxtəlif ölkələrdə yaranmış folklor nümunələrinin, mifologiyanın, klassik əsərlərin ayrı-ayrı motivlərinin bizim xalq arasında yayılması, folklorumuza, ədəbi, elmi və bədii fikrimizə sirayət etməsi bizim xalqın yaratdıqlarının isə onlara təsirində qarşılıqlı mədəni əlaqələrin, şifahi və yazılı tərcümələrin rolu böyük idi. Elə buna görə də ən qədim zamanlardan gözüaçıq, bilikli, ziyalı, adamlar başqa dillərdən, xüsusən qabaqcıl xalqların dillərindən elmi, ədəbi əsərlərin tərcüməsinə çox fikir vermişlər. 1930-cu illərdə Azərbaycanda tərcümə əsərlərinin artdığı, bədii tərcümə işinin inkişafı mərhələsi dövrü sayıla bilər. Bu dövrdə H.Cavid, S.Mümtaz, H.Zeynallı, B.Musayev və onlarca başqa görkəmli, ad-sanlı şair, elm xadimləri, tərcüməçilər yetişdirmişdi". Bu qələm sahibləri cürbəcür bəhanə və vasitələrlə,guya, xalqa, dövlət mənafeyinə ziyanlı mövqe tutduqlarına görə sıxışdırılırdılar.Belə ağır zamanda onlar tərcümə yaradıcılılqlarına daha çox fikir verirdilər.

Belə ədiblərdən biri də milli şairimiz Əhməd Cavad idi. Tanınmış alim, ədəbiyyatımıza dair samballı əsərlər müəllifi, şairin yaradıcılığına qiymətli bir monoqrafiya həsr edən akademik Bəkir Nəbiyev Ə.Cavadın bədii tərcümə yaradıcılığı haqda yazır: "Orijinal əsərlərini yazdığı türk-azərbaycan dili ilə yanaşı Ə.Cavad fars, ərəb, rus, gürcü, ləzgi dillərini mükəmməl bilirmiş. O, xalqlar arasında dostluğun qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafında bədii tərcümənin roluna böyük əhəmiyyət verirdi." (50. 115)

1920-30-cu illərdə Ə.Cavad bədii tərcümələrinin yüksək səviyyəsinə görə də məşhurlaşaraq diqqət mərkəzində dayanırdı. Şair başqa tərcüməçilər kimi tərcümə edəcəyi əsəri sifarişlə götürmürdü. O, özünün nəzərini cəlb edən, yaradıcılıq üslubuna və ideya-estetik prinsiplərinə uyğun gələn əsəri tərcümə edirdi. Ə.Cavad tərcümə etdiyi əsərlərdə mübarizlik, simvolik cizgi və ştrixləlr axtarır, çalışırdı ki,götürdüyü əsəri orijinalda olduğu kimi - vəzn, qafiyə və digər ölçüləri saxlamaqla, bütün qayda-qanunlara əməl etməklə tərcümə etsin. O, buna əksər hallarda nail olurdu.

1911-ci ildə Tolstoyun "İlyas və onun övrəti Şam Şimşəqi" adlı hekayəsini tərcümə edərək "Səda" qəzetinin may və iyun nömrələrində çap etdirən Ə.Cavad elə həmin illərdən tərcüməçiliklə, tərcümə tarixi və tərcümə əsərlərilə maraqlanmış, imkan düşdükdə özü də bədii tərcümələr etməyə başlamışdı. Xüsusən, 30-cu illərdə dünya və rus ədəbiyyatı nümunələrinin dilimizə çevrilməsində Ə.Cavad xidmətləri böyükdür. Ə.Cavadın tərcüməsilə işıq üzü görmüş əsərləri nəzərdən keçirsək, bunun şahidi olarıq. Bu siyahıda Ş.Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan", A.S.Puşkinin "Kapitan qızı", "Tunc atlı" əsərləri və xalq nağılları əsasında yazılmış "Qızıl xoruz", "Padşahın ölmüş qızı və yeddi bahadır" nağlları, İ.S.Turgenevin "Atalar və oğullar" romanı, F.Berezovskinin "Ana", M.Qorkinin "Uşaqlıq" adı ilə "Mənim darülfünunlarım" əsərləri, T.Şevçenkonun "İşçi qadın" poemasını, "Kobzar"ı (M.Müşfiqlə birlikdə), A.S.Novikovun "Sualtı səfər" romanını, V.Şekspirin "Romeo və Culyetta", "Otello" faciələrini, H.Kunutun "Aclıq", B.Roninin "Od uğurunda mübarizə", F.Rablenin "Qarqantua və Pantaqruel" əsərini və s. daxil edə bilərik. Şair bu ədiblərin məşhur əsərlərini tərcümə etməklə ədəbiyyatmıza misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Lakin Ə.Cavada bunu da çox gördülər, belə ki, tərcümələrinin bir hissəsinin işıq üzü görməsinə baxmayaraq böyük bir qisminə çap olunmağa icazə və imkan verilmədi, çap olunan əsrlərinin adı siyahılardan silindi, təkrar nəşrinə icazə verilmədi.

Gənc yaşlarından rus dilini mükəmməl öyrənən Ə.Cavad tərcümələrində əsas etibarilə bu dildən istifadə etmişdir. Rus dili Azərbaycan ziyalılığı tərəfindən dövrə xas olan coşğunluqla qəbul olunurdu. Belə ki, klassik söz sənəti ilə tanış olan, ona böyük qiymət verən ziyalılarımız rus ədəbiyyatının Azərbaycanda milli ədəbi fikrin inkişafına kömək edə biləcəyini başa düşərək, həm də bu ədəbiyyat nümunələrinin təbliğinə çalışırdılar. Lakin tərcümə barəsində danışanda onun ancaq təbliğ məqsədi daşıdığını desək, bu düzgün olmazdı, çünki, tərcümə xalqların bir-birini öyrənməsində və mədəni əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynayır.

Ə.Cavadın rus dilindən başqa bir neçə dil bilməsi onun bu sahədə fəaliyyətinin daha məhsuldar olmasına şərait yaratmışdı. Hamıya nəsib olmayan zəngin və iti yaddaşı, dilləri tez qavraması, yazıb-oxuma və danışma qabiliyyətinin yüksəkliyi bədii tərcüməçilik fəaliyyətində onun çox köməyinə gəlirdi.

Orijinaldan birbaşa dilimizə çevirdiyi gürcü xalqının qəhrəmanlıq eposu olan Ş.Rustavelinin "Pələng pərisi geymiş pəhləvan" poeması buna parlaq misaldır. Məlumdur ki, tərcüməçi tərcümə etdiyi əsərin yazıldığı dilin incəliklərinə bələd olmaqdan başqa həm də orijinalın mənsub oduğu xalqın məişətini, əxlaqını, adət-ənənələrini, həyat tərzini yaxşı bilməlidir. Məhz belə olduqda tərcüməçi yalnız xalq həyatının lövhələrini deyil, xalqın fikir-düşüncə tərzini də tərcümədə lazımi səviyyədə əks etdirə bilir. Bütün bu xüsusiyyətləri özündə birləşdirən tərcüməçi ilk növbədə öz işinin ustası, əsl sənətkar olmalıdır. Bu xüsusiyyətlər Ə.Cavadın tərcümələrində özünü qabarıq göstərir.

Ə.Cavad Gürcüstanda yaşayıb işləyərkən gürcü dilini öyrənmiş, onların həyatı ilə tanış olmuşdur. Bu cəhətlərlə yanaşı şairin poetik istedadı onun tərcüməsinin keyfiyyətini təmin edib. Nəticədə şair Cavad tərcüməçi Cavadı tamamlayıb. Şair "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsəri üzərində uzun müddət işləmiş, işə böyük qayğı və məsuliyyətlə yanaşmışdı.

"Ə.Cavadın tərcüməçilik fəaliyyəti ilə bağlı Tbilisi Dövlət Universitetinin arxivindəki 1920-30-cu illərin "Sakartvelo", "İveriya" və s. qəzetlərində çox maraqlı bir fakt var. 1936-cı ilin "Sakartvelo" qəzetinin may nömrəsmndə professor, rustavelişünas alim S.İordanişvilinin "Şota Rustaveli türk dilində" adlı məqaləsi dərc olunmuşdur. Bu böyük alim məqaləsində Ə.Cavad haqqında belə yazır: "gŞota Rustavelinin rus dilinə tərcüməsi istənilən nəticəni vermədi, özünü doğrultmadı. Tərcüməçilər vəzn və qafiyə ölçülərini saxlaya bilməmiş, orjinaldan kənara çıxaraq istədikləri kimi tərcümə etmişlər. Nəhayət, mən eşidəndə ki, Azərbaycanda Şota Rustavelinin bu əsərinin tərcüməsinə başlanmışdır, sevincdən həmkarlarımı bu münasibətlə təbrik də etdim. Mən müəyyən dairələrdən öyrəndim ki, tərcümə üzərində yaxın dostum, azərbaycanlı, "gürcü dilində gürcüləri çaşdıran", Gürcüstanın qədim tarixini əla bilən Əhməd Cavad çalışır. Mən bu günlərdə Tbilisiyə gələn Ə.Cavadla görüşüb söhbət etdim, o, mənə Şota Rustavelinin əsərini "diriltməyə" söz verdi. Biz rustavelişünaslar və gürcü xalqı inanırıq ki, Əhməd Cavad bu çətin işin öhtəsindən ləyaqət və layiqincə gələcək, gürcü xalqı Şota Rustavelinin "dirildiyi" gün deyə həmin günü bayram edəcəkg".

Şair bütün ciddi-cəhdilə bu böyük əsəriAzərbaycan xalqının adına layiq tərcümə etməyə çalışırdı. 1936-cı ilin "Ədəbiyyat" qəzetində əsərin tərcüməsi haqqında o, özü belə yazırdı: "gRustavelinin işlətdiyi vəzni əsasən saxladım. Mən cəsarət edib şəkli məzmuna qurban verdim, dördlüklərin hər üçüncü misrasını sərbəst buraxdım, əvvələn bu şəkil bizdə daha çox məqbuldur, ikincisi, məzmunun bütövlükdə qavranılması üçün çox əlverişlidir ki, tərcüməni dinləyən gürcü və azərbaycanlı elmi işçilər bunu bəyəndilər". Ə.Cavadın bu sözlərinin doğruluğunu hətta görkəmli rustavelişünas İ.Abuladzenin dediklərindən də görmək olur: "ghələ 1936-37-ci illərdə gürcü rustavelişünasları həmin tərcüməyə yüksək qiymət vermiş və mütərcimin məharətini xüsusi qeyd etmişlər. Qəzetlər xəbər verirdi ki, tərcümə çapa hazırlanır, şərhləri İ.Abuladze yazır. Kitab Azərbaycan rəssamlarının orjinal illüstrasiyaları ilə yüksək bədii tərtibdə nəşr ediləcəkdir".

"30-cu illərin faciəli hadisələri ilə əlaqədar olaraq Ə.Cavadın tərcüməsi vaxtında çap olunmadı: S.Vurğun, M.Rahim və S.Rüstəm onlara verilmiş sətri tərcümə əsasında "Pələng dərisi geymiş pəhləvan"ın poetik tərüməsini hazırlayıb 1940-cı ildə nəşr etdirmişlər. Ə.Cavadın tərcüməsi 1962-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat muzeyinin fonduna daxil olmuş, başda filologiya elmləri doktoru Ə.Mirəhmədov olmaqla bir qrup əməkdaş onu nəşrə hazırlamışdı. Əlyazmasının bəzi səhifələri hələ muzeyə gətiriləndən əvvəl itmiş olduğundan həmin səhifələr vaxtilə Ə.Cavadın özünün, sonralar isə D.Əliyevanın hazırladıqları sətri tərcümələr əsasında bərpa edilmişdir.

Vaxtilə muzeyin direktoru olmuş bu sətirlərin müəllifinin xahişilə, çatışmayan səhifələri, müqavilə əsasında tərcüməçi-şair Ə.Ziyatay şeirlə işləmişdir. Ədəbi əlaqələr sahəsində tanınmış alim, gürcü dilini doğma dili kimi sərbəst bilən filologiya elmləri doktoru, mərhum D.Əliyeva şəhadət verirdi: "Əsəri orijinalla tutuşduranda aydın oldu ki, öz işinə tam məsuliyyətlə yanaşdığından Ə.Cavad tam mənası ilə orijinala yaxın, onun ruhunu verə bilən, Ş.Rustaveli dühasına layiq bir bədii tərcümə yaratmışdırg"

Yalnız 1978-ci ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən "Pələng pərisi geymiş pəhləvan" əsəri Ə.Cavadın tərcüməsi ilə, düz 41 ildən sonra çap olundu. Həmin vaxta qədər əsər iki dəfə (1947; 1966) S.Vurğun, S.Rüstəm və M.Rahimin tərcüməsi ilə nəşr olunmuşdu, ancaq bu dəfə Ə.Cavadın tərcüməsi ilə çap olunurdu. Mütəxəssislərin fikrincə, bu tərcümə orijinalın "əks"i, ona daha yaxın olan tərcümə sayılır.

Ə.Cavad artıq bir tərcüməçi kimi püxtələşmişdi. Az vaxt ərzində o, dünya ədəbiyyatnın məşhur "Romeo və Culyetta", "Otello", "Qarqantua və Pantaqruel" və s. əsərlərini dilimizə çevirmiş, L.Vernin, F.Düşenin, V.Bianki və başqalarının əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin redaktoru olmuşdu. Ə.Cavad ədəbiyyatımızı bu xeyirxah işlərilə zənginləşdirirdi. "Otello"nu tərcümə edəndən sonra, əsər uzun müddət Azərbaycan səhnələrini, minlərlə insan qəlbini silkələmişdi. "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin Ə.Cavad tərəfindən tərcüməsinin kitab şəklində çıxanadək keçib gəldiyi yol haqda akademik Bəkir Nəbiyev yazır. 1956-cı ildə şair bəraət alandan sonra çap olunan Şekspirin "Seçilmiş əsərlər"inin içnə Ə.Cavadın tərcümə etdiyi "Otello" da salınmışdı. Heç şübhəsiz ki, şairin tərcüməçilik fəaliyyətinin ən dəyərli səhifələrindən birini F.Pable irsinə müraciət təşkil edir.

Ümumiyyətlə götürdükdə isə o dövrdə dəqiq, vahid tərcümə prinsipi, Azərbaycan dilində tərcümələrin müxtəlifliyinə əsasən primitiv idi. Hər kəs bacardığı kimi tərcümə edirdi və bir çox amillər tərcüməçinin bacarıq və qabiliyyətindən asılı idi. Tərcümələr isə ictimai sifarişlə deyil, şəxsi arzu, istək və təşəbbüslə edilirdi. Tərcüməçi kadrları demək olar ki, yazıçı, müəllim və başqa ziyalılıradan ibarət olurdu. Onlar da tərcüməyə əlavələr edir, orijinalda ixtisar aparır və onu dəyişdirirdilər. V.Q.Belinski vaxtilə bu barədə yazırdı: "Bədii tərcümədə nə orijinalın müəyyən yerlərini buraxmaq, nə əlavələr etmək, nə də dəyişikliklər apaprmaq olmaz. Əgər orijinalda müəyyən qüsurlar varsa da, onları da olduğu kimi vermək lazımdır. Tərcümənin məqsədi orijinalın dilini bilmədiyinə görə oxucuya ondan bədii zövq almaq imkanı verməkdir".

Ə.Cavadın tərcümələrilə və bu sahədəki fəaliyəti ilə yaxından tanış olduqda şairin orijinaldan kənara çıxmadığının, əlavə bəzək-düzək vurmadığının şahidi oluruq. Ə.Cavad başqa işlərdə olduğu kimi, bu sahədəki fəaliyyətində də nə isə xırda bir şeylə də olsa xalqına, vətəninə xidmət etməyə çalışmış, bütün maneə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, digər yaradıcılıq və fəaliyyət sahələri kimi, bədii tərcümə sahəsində də əlindən gələni etmişdir.

GÖYƏRÇİN MUSTAFAYEVA

Ədalət.-2012.-26 aprel.- S.6.