NAMƏLUM
QORKİ
Maksim Qorki dəyərli
əsərləri ilə dünya mədəniyyət tarixində
özünəməxsus yeri olan ədiblərdən biridir. Onun həyat və
yaradıcılığının bütün
mərhələləri elmi
araşdırmalarda kifayət qədər geniş
təhlil edilsə də, tərcümeyi-halı və publisistik yazıları tam
öyrənilməyib. Qorki
yaradıcılığı sovet ədəbiyyatşünaslığının
əsas istiqamətlərindən biri kimi, istər nəsr, dram əsərləri,
istər poeziyası vahid ideoloji
meyarlar əsasında müəyyən
çərçivədə tədqiq olunub.
Publisistik yazılarının, eləcə də məktublarının
böyük qismi
"sosialist mədəniyyətinin
canlı təcəssümü", "sosialist
realizminin banisi"
stereotipinə, bütünlükdə götürəndə
sovet ideya-siyasi məfkurəsinə
xələl gətirə bilər, deyə yetmiş
il tədqiqat müstəvisindən kənar saxlanılıb. Ötən əsrin iyirminci-otuzuncu illərində Qorki
şəxsiyyəti və yaradıcılığı barədə
formalaşan stereotiplər uzun
müddət ictimai fikirdə dəyişməz
qaldı. Amma dünyada
heç nə əbədi var olmadığından, istənilən stereotipin zamanla dəyişməsi
təbii haldır.
Fəqət istənilən halda,
XX əsr rus ədəbiyyatı və ədəbi mühitini
Maksim Qorkisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Onun
əsərləri hələ Çar dövründə
imperiya hüdudlarından uzaqlarda nəşr edilir, pyesləri
Avropa teatrlarının səhnələrində müvəffəqiyyətlə
tamaşaya qoyulurdu. Ədəbi-ictimai fəaliyyəti, həyatının
macəra dolu anları bir ömrə sığmayacaq qədər
zəngin, ziddiyyətli və sərhədsiz olan bu insanı
uzaqdan-yaxından hamı tanısa da, hər kəs sevməzdi.
Siyasi mövqeyi, ədəbi düşüncələri, həyata
baxışı ilə razılaşmayanların, eləcə
də şöhrətinə qibtə edənlərin
ara-sıra hücumuna məruz qalardı. Tənqidi
yanaşanlar arasında tanınmış qələm sahibləri
də vardı. V.Mayakovski, A.Kuprin, İ.Bunin və
başqaları müxtəlif vaxtlarda Qorki barədə ziddiyyətli
fikirlər söyləyiblər. Peşəkarlığına
ağız büzən, istedadını şübhə
altına alanlar da
tapılıb. Bütün bunlarla yanaşı,
maraqlıdır ki, o dövrün mürəkkəb ədəbi
proseslərinə aid elmi
məqalələrdə, araşdırmalarda söhbət nədən
düşürsə-düşsün, kimdən gedirsə-getsin,
adətən Maksim Qorkinin
adı çəkilir. Bu, təsadüfi deyil. Çünki XX əsrin ilk
illərindən M.Qorki Rusiyanın ən
tanınmış və ən çox oxunan yazıçılarından biri olaraq qəbul edilib. 1910-cü ildə artıq 100-dən çox kitabın müəllifi kimi Avropa ölkələrində
də görkəmli yazıçı və ictimai
xadim kimi populyarlıq
qazanmışdı. Araşdırmalara
görə, 1896-1910-cu ilər arası barəsində
yazılan ədəbi-tənqidi məqalələrin ümümi sayı iki minə
çatmışdı. Bununla bərabər,
istər imperiya dövründə, istər
bolşevik hakimiyyəti bərqarar olandan sonra Qorkinin
həyat yolu zahirən göründüyü
kimi hamar və tək istiqamətli olmayıb. İndi
məlum olur ki,
1906-1913-cü və 1921-1932-cü illərdə ədibin
qürbətdə yaşaması yalnız səhhəti ilə
bağlı deyildi. Üst-üstə 15
ildən artıq mühacir həyatının
daha ciddi səbəblərı
vardı. Hər iki halda
siyasi baxışlarına görə
azadlıqdan məhrum edilmək təhlükəsiylə
üzləşdiyindən Qərbə
sığınmışdı. 1906-cı ildə ABŞ səfəri
də, əslində Çar xəfiyyələrinin
gözündən yayınmaq üçün
atılan addım idi. Bir neçə aydan sonra Amerika
Birləşmiş Ştatlarından qayıdanda bərabər
yaşadığı məşhur aktrisa
Mariya Fyodorovna Andreyeva ilə İtaliyada
məskunlaşdı. Qorki yalnız 7 il sonra - Romanovlar
sülaləsinin 300 illiyi ərəfəsində
Nikolay padşah əhf
fərmanı imzalayanda, vətənə
dönməyə ürəkləndi.
Rusiyada vəziyyət əvvəki
tək qeyri-sabit qalırdı, gərginlik getdikcə
artırdı. Kütləvi həbslər, sürgünlər
köləlik zəncirindən qurtulmaq istəyən kütlənin
azadlıq ehtirasının qarşısını ala bilmirdi.
Maksim Qorki xalq hərəkatına maddi-mənəvi dəstək
verməyi özünün vətəndaşlıq borcu
sayırdı. 1915-ci ildə "Letopis" adlı
jurnalın təsisçisi və rəhbəri oldu. 1917-ci il
Fevral burjua inqilabını sevinclə qarşıladı,
Peterburqdakı mənzili sosial-demokrat məfkurəsini
paylaşan ictimai-siyasi xadımlərin, elm-sənət
adamlarının, fəhlələrin qeyri-rəsmi qərargahına
çevrildi. Partiya liderləri ilə
işgüzar əlaqələri, şəxsi
münasibətləri möhkəmləndi. Kerenski
hakimiyyətindən "Novaya jizn" adlı yeni qəzetin
nəşrinə icazə alır. Yeni mətbuat
orqanının səhifələrində günün
aktual məsələlərinə həsr
olunan kəsərli məqalələr siyasi-sosial publisistikanın parlaq
nümunəsidir. O zaman qaldırılan
problemlərin çoxu indi
də aktuallığını itirməyib. "İnqilab carçısı" yeni qurulan fəhlə-kəndli
dövlətində qardaş
qırğınıyla üzləşəndə qəzəbini
gizlətmədi. Getdikcə kəskinləşən
sinfi mübarizənin xalqı necə
parçaladığını görüncə dövlət
rəsmilərinin düşünülməmiş
addımlarına, yanlış qərarlarına
etirazını mətbuatda, eləcə də rəhbər orqanlara ünvanladığı məktublarında
dilə gətirirdi. O, nədən
narazı, yaxud nələrlə
barışmaq istəmirdi? Üzun illər
arxivlərdə gizli saxlanılan sənədlər
bir-bir üzə çıxdıqca, Maksim Qorki barədə sovet dövründə formalaşan
stereotip təsəvvürlər
dağılır, müəmmalı sualların cavabı
tapılır. Yetmiş illik fasilədən sonra Qorkinin yeni şəraitdə ədəbi dövriyyəyə
buraxılan yazılarından ədibin polemik
fikirlərinə, obyektiv iradlarına yeni hakimiyyətin reaksiyası köhnə
dövlətçilik ənənələrdən heç də fərqlənmədiyi, əksinə
daha sərt şəkildə dözümsüzlük ifadə etdiyi aydın olur.
İnqilabın ilk illərində"Pravda"
qəzeti proletar
yazıçısının ünvanına dəfələrlə
od püskürsə də Qorki geri çəkilmir,
fikirlərini oxucularla bölüşməkdə
davam edirdi:
"Özlərini sosializm
napoleonları fərz edən leninçilər qırıb
dağıdır, Rusiyanın tam darmadağın
olmasını başa çatdırır. Rus xalqı bunun əvəzini
qan gölləri ilə verəcəkg Lenin "rəhbərə"
xas bütün xüsusiyyətlərə, həmçinin bu
rol üçün zəruri olan mənəviyyatın
yoxluğuna və xalq kütləsinin həyatına sırf
ağalara məxsus rəhmsiz münasibətə malikdir."
Demokratiyadan danışan
bolşeviklərin təsəvvüründə mətbuat,
söz azadlığı, aşkarlıq anlayışı
görünür, tam fərqli məna
daşıyırdı. Dövlətin siyasi xəttini tənqid
edən mətbuat orqanlarına qarşı qəti və təxirəsalınmaz
tədbirlərin görülməsi getdikcə adi hal
alırdı. Maksim Qorki buna kəskin münasibət bildirməkdən
çəkinmirdi:
"Sovet hakimiyyəti ona
düşmən olan daha bir neçə qəzeti boğdu.
Müxalifətlə bu cür mübarizə üsulunun
düz olmadığını söyləmək
artıqdır, mütləqiyyət dövründə namuslu
adamların qəzetin bağlanmasını yekdil olaraq,
alçaq iş hesab etməsini xatırlatmaq
faydasızdır, çünki vicdan və vicdansızlıq
anlayışları, görünür, köhnə zəmində
- özbaşınalıq və zorakılıq zəminində,
yeni dövlət yarada biləcəyinə dəlicəsinə
əmin olan hakimiyyətin kompetensiyası və maraqları
xaricindədir"...
Bu sətirlərin müəllifinin
sovet məktəblərində bizə tanıdılan Maksim
Qorki olduğuna inanmaq çətindir. Bunun
üçün düşüncəmizdə
illərlə formalaşan stereotiplər dəyişməlidir.
"Novaya jizn" Oktyabr
inqilabından sonra ( indi bu hadisə mətbuatda
"inqilab" yox, "çevriliş"
adlandırılır - E.B.) cəmi bir il davam gətirdi. 1918-ci
ilin iyunun 16-da Leninin göstərişi ilə qəzetin nəşri
dayandırıldı. Olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli
dövrdə oxucularla görüşə gələn
"Novaya jizn" Rus mətbuat tarixində, eləcə də
onun təsisçisi və ən fəal müəlliflərindən
olan Qorkinin tərcümeyi-halında silinməz iz buraxdı.
Maksim Qorki qəzetdə dərc
olunan yazılarının bir qismini 1918-ci ildə
"Nesvoyevremennıye mıslı: Zametki o revolyusii i
kulture" ("Vaxtsız fikirlər: İnqilab və mədəniyyət
haqda qeydlər") adlı yeni kitabına saldı. Buna növbəti
çap məhsulu kimi baxmaq düz olmazdı. Kitab, əslində
yeni hakimiyyətə müstəqil mövqeyini mərdanə
nümayiş etdirən cəsarətli söz ustasının
avtoportreti idi. SSRİ dövründə həmin kitab, eləcə
də "Novaya jizn" qəzeti qadağan olunmuş ədəbiyyat
siyahısına salınmışdı. 1988-ci ildə
"Literaturniye obozreniya" jurnalı "Nesvoyevremennıye
mısli"ni yenidən oxuculara təqdim etdi.
Yazıçının "vaxtsız" deyilən fikirləri
ilə ictimaiyyət, eləcə də gənc tədqiqatçılar
1990-cı ildə Moskvanın "Sovetski pisatel" nəşriyyatı
tərəfindən buraxılan kitabdan tanış oldular.
Vaxtilə məhz bu məqalələrə görə Leninlə,
Zinovyevlə aralarında fikir ayrılığı güclənmişdi.
Bu da onunla nəticələndi ki, Aleksey Maksimoviçə
tezliklə müalicə adı ilə ölkəni tərk
etməsə, zorla Rusiyadan uzaqlaşdırılacağını
mədəni surətdə başa saldılar.
Xeyli götür-qoydan sonra "azadlıq carçısı" taleyin hökmüylə (oxu: Lenin təkidiylə - E.B.) barışmalı oldu. Beləliklə, hər iki halda (1906 və 1921-ci illər nəzərdə tutulur-E.B.) Maksim Qorkinin ölkəni tərk etməsinin gerçək səbəbi, səhhətində yaranan problemlərdən daha çox ictimai-siyasi fəaliyyəti, vətəndaş mövqeyini açıq şəkildə ifadə edən "vaxtsız" fikirləri ilə əlaqədar idi...
Etibar Babayev
Ədalət.-2012.-28
aprel.- S.9.