SÖZÜMÜZÜN ƏKRƏM ƏYLİSLİSİ

ƏDƏBİ HƏYAT

(Əkrəm Əylislinin 75 yaşına)

Əkrəm Əylislinin 75 yaşı tamam olur. İlk dəfə 38-40 yaşlarında gördüyüm bu yazıçı sanki heç nə olmayıbmış kimi elə o yaşda, o görkəmdə bu yaşına gəlib çatıb. Zahirən çox az dəyişib. Amma mənim 38-40 yaşında gördüyüm Əkrəm Əylisli bu illər ərzində yazıçılığın və ziyalılığın çox enişli-yoxuşlu yollarını keçib. Ə.Əylisli Azərbaycan nəsrini yeni, orijinal nəsr nümunələri ilə zənginləşdirib, təkcə Azərbaycan ədəbi mühitində deyil, ondan kənarda da öz məşhurluğunu hifz edə bilib. Sovet dövrü və sovet ədəbiyyatı kontekstində götürməli olsaq, Ə.Əylislinin itirməli bir yazısı olmayıb, çünki onun nəsri dövrə, zəmanəyə uyğun yox, müxalif ədəbi nümunələr idi və Ə.Əylisli də bir çox ədəbi silahdaşları kimi gəmidə oturub gəmiçi ilə dava eləyənlərdən biri idi.

Əkrəm Əylislisiz XX əsr (lap elə XXI əsr) Azərbaycan nəsrini təsəvvür eləmək qeyri-mümkündür. Təsəvvür edək ki, 75 il bundan əvvəl Ordubadın Əylis kəndində, Nəcəf kişinin ailəsində belə bir adam dünyaya gəlməyib. Təsəvvür edək ki, bu ada nə orta məktəb, nə də ali məktəb bitirib, sonra nə Moskvada oxuyub, nə də az müddət Türkmənistanda yaşayıb. Təsəvvür edək ki, ilk yazılarını əllinci illərin sonlarında-altmışıncı illərin əvvəllərində çap etdirən, elə ilk hekayə və povestlərindən istedadlı bir nasir kimi ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edən Əkrəm Əylisli adlı bir yazıçı ollmayıb və əgər beləydisə, nə «Adamlar və ağaclar»,»Kür qırağının meşələri», «Bir misranın yuxusu», «Ürək yaman şeydir», «Ağ dərə», «Büllur külqabının nağılı», «Ürək yaman şeydir», nə də digər gözəl nəsr nümunələri heç yerli-dibli meydana gəlməyib.gO zaman son əlli ilin Azərbaycan nəsri çox şey itirərdi. Nəsrimizdə Buzbulaq dünyasının mənzərələri, müxtəlif səciyyəli insanların mənəvi aləmləri canlanmazdı, biz ağappaq gecələrin, ay işığının, gilənar çiçəklərinin, badam ağaclarının, uca-uca dağların Ə.Əylisliyə məxsus təkrarsız boyalarının həsrətini çəkərdik.

«...hər şeydən çox dağlar yadımda qalıb.

Bir də günəş yadımda qalıb.

Bir də orası yadımdadır ki, bir zaman gün çıxanda dağlar gülümsərdilər.

Dağların gülümsəməyi hərdən yuxuma girir və hərdən yuxumda dağlar gülümsəyəndə, mən dünyada saysız-hesabsız rənglər görürəm. Mənə elə gəlir ki, o rənglərin hamısını haçansa, doğrudan da, görmüşəm. Mənə elə gəlir ki, o rənglərin çoxusunu yavaş-yavaş itirmişəm. Hər dəfə əlimə qələm götürəndə o rənglərin hansınısa tapacağıma ümidim olur. Mən kəndə, uşaqlıq çağlarıma bilə-bilə qayıtmıram. O çağlar özü məni çağırır. O çağlar ki, dağlar gülümsərdilər, o çağlar ki, dünyada saysız-hesabsız rənglər vardı».

«Mənim nəğməkar bibim» povesti bu lirik etirafla başlanır və Əkrəmin bütün nəsri boyu həmin etirafdan doğan hisslər, həyəcanlar təkrarsız lövhələrə çevrilir.

Doğrudan da, Əkrəm Əylisli nəsri sözün həqiqi mənasında sehrli, musiqili bir nəsrdir və əgər 60-70-ci illərin nəsr üslubları içərisində seçilməsəydi, ədəbiyyatımızda belə bir lirik, şairanə üslubun, yazı tərzinin gözəlliyini duymazdıq. Əkrəmin özünü, boyunu-buxununu min adam içərisindən seçib ayırmaq, tanıyıb görmək mümkün olduğu kimi, onun deyim və duyum tərzini, yazı manerasını, üslubunu da elə ilk cümləsindən bəlirləmək mümkündür.

Ə.Əylisli nəsri lirikdir, emosionaldır, az qala nəğmə kimi oxunur. Lakin təbii ki, bu əlamətə görə ona dəqiq qiymət vermək olmaz. Nəsrimizdə həddən artıq lirik, göz yaşardan, hətta hind filmlərindəki kimi sırf hissiyyat üstündə qurulan təsvirlərə az təsadüf etməmişik. Ancaq həmin təsvirlər yalnız zahiri forma kimi diqqəti cəlb edib, necə deyərlər, elə vəzncə yüngül olub, ağ pambıq kimi... Əkrəmin nəsrində isə dünyanın ağrıları, dərdləri, öz kiçik kəndinə sığmayan, bir genişlik arayan insanın duyğu və düşüncələri də öz əksini tapır.

«O pişpişəyə deyərsən ki, Əjdər ölür! Və birdən-birə Sərvər gördü ki, Əjdərin gözləri dolub, gördü ki, Əjdər ağlayır, gözlərinin gildir-gildir yaşı pencəyinin yaxasına tökülür».

«Ürək yaman şeydir» hekayəsinin qəhrəmanı Əjdər «hökumətin üç min manat pulunu götürüb aradan çıxdığı üçün» bir daha Buzbulağa qayıda bilmir. Günlərini Bakı bazarlarında alverlə keçirir. Ancaq alverçi olsa da, restoranlarda yeyib-içsə də, Əjdər təmiz adamdır. Bu təmizliyi ürəyi kimi qoruyur. Vaxtilə Elçin Əfəndiyev «Hekayə janrı: İmkanlarımız və iddiamız» adlı məqaləsində bu hekayə barədə yazırdı: «Ürək yaman şeydir» hekayəsi janr etibarilə ənənəvi lirik hekayədir və Ə.Əylisli bu ənənəni məhz lirik boyalar hesabına inkişaf etdirərək, dünənin yox, bu günün hekayəsini-mübariz janr nümunəsi yaratmışdır. Əjdər «hökumətin üç min manat pulunu götürüb aradan çıxdığı» və Buzbulaq kəndinin yaxınlığında, «ilan mələşən» bir yerdə çör-çöpdən özünə koma düzəldib gizləndiyi vaxtlar, gecələr yatanda onu ilan vurmasın deyə kirpi saxladığı və bu vəfalı kirpi ilə yeganə həmdərd olduğu günlər bir şeir yazmışdı:

«Yetim kirpi, çək mənim keşiyimi,

Doğma yurda qaçaq düşüb gəlmişəm.

Buraxmışam evimi-eşiyimi,

Tülkü kimi kol dibinə girmişəm»

Əjdər başqa şeirin də bir misrasını yazmışdı: «Zalım dünya, göylərə bax, ay çıxıb...». Və komasının qabağında oturub aya baxa-baxa bu misranı öz-özünə elə hey təkrar etmişdi, amma ardını deyə bilməmişdi, çünki Əjdər şair deyildi.

Düzdür, o özü şair deyil, lakin onun ürəyi şair ürəyidir, hər şeyi duyur, hiss edir və buna görə də Buzbulaqdan qaçıb Bakı bazarlarında alverçiliklə məşğul olduğu vaxt-xeyli illər keçdikdən sonra deyir: «Ürək yaman şeydir...».

«Ürək yaman şeydir...» -bu sözlər bizi də yandırır, çünki bir bədii xarakter kimi, Əcdər dolğun, bütöv və yenidir».

Əkrəm Əylislinin dəli-dolu, yerinə-yatağına sığmayan çaylar kimi «nadinc» qəhrəmanları keçən əsrin 60-80-ci illərinin mənəvi ab-havasını bütün reallığı ilə gözlərimiz qarşısında canlandırır. Ancaq bu qəhrəmanların heç də hamısı dəli-dolu, üsyankar, ipə-sapa yatmayan deyil, onların arasında ürəyi ilə baş-başa verən, dərdini ağaca, suya, ay işığına danışan həssas təbiətli adamlar daha çoxdur və Əkrəm Əylisli elə bir yazıçıdır ki, öz qəhrəmanlarının taleyini başlı-başına buraxmır, onların kənddən başlanan yolunu dünyanın hansı bir nöqtəsindəsə davam etdirir. İllər uzunu qatardan-qatara, təyyarədən-təyyarəyə bu dünyanı dolanan qəhrəmanlar axır ki, qəribçilikdən sıxılıb Buzbulağa can atırlar. Əkrəmin qəhrəmanları yaşadıqları mühitdə çətin anlaşılan, hətta bəzi məqamlarda qəbul olunmayan qəhrəmanlar kimi diqqəti cəlb etmişlər. «Kür qırağının meşələri» povestinin qəhrəmanı Qədir ipə-sapa yatmayan, yaşadığı mühitdə hamının birmənalı şəkildə qəbul etmədiyi bir şəxsdir. Halbuki, onun dəli-dolu hərəkətləri ilə ürəyinin təmizliyi, niyyətinin saflığı arasında ziddiyyət var. Hərbi xidmətə getməmişdən əvvəl Qədir adamları «çox söymüşdü, çox incitmişdi. Həm də təkcə özlərini yox, allahlarını da, peyğəmbərlərini də! Həm də təkcə allahlarını, peyğəmbərlərini yox, qızlarını da, arvadlarını da. Bir dəfə qəhqəhə çəkib gülməkdən ötrü Qədir maşının kabinindən əl atıb, yolla gedən qızların başından yaylığını qapmışdı; hörmətli-izzətli kişilərin üstünə maşın sürmüşdü, arvadların su dolu vedrəsinə qum atmışdı, qoz qabığı atmışdı, papiros kötüyü atmışdı...O bu adamları çox söymüşdü, çox incitmişdi, hətta döymüşdü..Ancaq altı il bundan qabaq». Qədirin bu kəndə gəlməyə heç bir üzü yox idi. Amma Qədir tamam dəyişmişdir.Bircə o qalır ki, arvadı Səltənət və kənd camaatı onun dəyişdiyini, tamam başqa adam olduğunu başa düşsünlər.Amma Qədirin dəyişdiyini heç kəs anlamır. Ona görə də Qədir bu kənddən baş götürüb gedir.

Ə.Əylislinin bu tipli qəhrəmanları az deyil. Ancaq öncə qeyd etdiyimiz kimi onun düşünən qəhrəmanları da var. «Güllü paltar mövsümü»ndəki Uanəli müəllim, «Büllur külqabının nağılı»nda Mirzə Manaf, «Ağ dərə»də Ramazan belə obrazlardandır. Ə.Əylislinin qəhrəmanlarını səciyyələndirən oxşar xüsusiyyətlər onların hamısına xas olan etirazçılıq, həyatdakı mənfiliklərə qarşı barışmazlığıdır. Xüsusilə, «Dəhnə» povestində sovet cəmiyyətinin iç üzü açılır, quruluşun artıq çürüməyə başladığı bədii-publisistik düşüncənin obyektinə çevrilir.

Əkrəmin təsvir etdiyi Buzbulaq və bu kəndin adamları bir də ona görə maraqlıdır ki, Buzbulaqdan bütün Azərbaycan görünə bilir. Mərhum tənqidçi Arif Hacıyevin düzgün müşahidə etdiyi kimi: «Buzbulaq kəndi Azərbaycan torpağının ümumiləşdirilmiş poetik və rəmzi obrazına çevrilir. Buzbulaqlılar isə Azərbaycanın hansı konkret hissəsində yaşamalarından asılı olmayaraq. Azərbaycanlılardır».

Əkrəm Əylisli haqqında dünyanın tanınmış yazıçılarının bir çoxu ürəkdən gələn sözlər deyib və bu kiçik yazıda onları xatırlatmağa ehtiyac yoxdur. Bircə onu deyə bilərəm ki, Şukşin, ya Rasputin rus nəsri üçün nədirsə, Əkrəm Əylisli də bizim nəsr üçün odur. Yazıçı var ki, yazdıqları elə hey torpaqdan, kənddən danışır, amma torpaq və kənd qoxusu yoxdur bu əsərlərində. Əkrəmin əsərlərindən isə əsl kənd havası gəlir, torpaq qoxusu gəlir. Və Əkrəmin əsərlərinin heç birində kəndlə şəhər qarşılaşdırılmır. Sadəcə olaraq kənd xalqla bağlı əxlaqi sərvətlərin qoruyucusu kimi diqqəti cəlb edir. Bu əxlaqi sərvətlərin aşınma dövrünü də o, «Ətirşah Masan» romanında təhlil hədəfinə çevirib.

Əkrəm Əylislinin ədəbiyyat haqqında da çox maraqlı fikir və mülahizələri var və bu yazıda qismən də olsa, onlara müraciət etmək istəyirik. O,yazıçılığın necə məsuliyyətli bir sənət olduğundan söz açaraq yazır ki: «Dünyanın çox-çox şirin nemətlərindən şüurlu surətdə imtina eləməyi bacarmayanlar bədii yaradıcılığın mahiyyətini heç vaxt dərk eləyə bilməzlər... Məsələ çox gəzməkdə, çox görməkdə deyil, baxılan, görülən şeyə yazıçı münasibətinin aktivliyində, passivliyindədir. Yazıçının öz iş stolunun arxasında keçirdiyi vaxtın bəhrəsini, məncə, heç nə əvəz eləyə bilməz. Yazıçı öz iş stolunun arxasında, öz laboratoriyasında, özünün əzablı-işgəncəli saatlarında yetişir. Şeir yazmağı, hekayə yazmağı riyazi düsturları həll etməkdən, kimyəvi reaksiyalara cavab tapmaqdan asan bilib, şeir, hekayə yazmağa başlayanlar, məncə özlərinə olduqca maraqsız və mənasız bir həyat hazırlayırlar».

Ə.Əylislinin bədii dili Azərbaycan ədəbi dilinin qüdrətini və müasir durumunu əks etdirir. Onun tənqidi və publisistik yazılarında Azərbaycan dilinin saflığı, gözəlliyi haqqında maraqlı fikirlərlə qarşılaşırıq. O yazır: «Mən əlbəttə, yazıçıları oxuculara layla deməyə çağırmıram. Yalnız onu demək istəyirəm ki, bədii duyğu, bədii düha bizə qandan keçir-heç bir bilik və savad onu əvəz edə bilməz. Mən bir də onu demək istəyirəm ki, yazıçı olmaqdan ötrü xalqın əsrlər boyunca yaratdığı bədii sərvəti ana südü, ana laylası kimi qavramaq, həzm eləmək lazımdır. Mənim əqidəmə görə, bədii sözlərin ən doğrusu, ən safı, ən səmimisi və təsirlisidir. Yazıçı, hər şeydən əvvəl, o adamdır ki, qəlp sözlə saf sözün fərqini öz fəhmi ilə duya bilir».

Ə.Əylislinin müasir ədəbi proses, bu prosesin fəal iştirakçıları olan ayrı-ayrı görkəmli söz ustaları haqqında fikir və mülahizələri də öz orijinallığı və obyektivliyi ilə diqqəti cəlb edir. Onun İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, Yusif Səmədoğlu, Məmməd Araz, Ramiz Rövşən, Ələkbər Salahzadə yaradıcılığı ilə bağlı fikirləri buna misal ola bilər.

75 yaşlı böyük sənətkarımıza yeni yaradıcılıq uğurları arzulayaq...

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.-2012.-1 dekabr.-S.13.