QEYRƏT CƏNGİ VƏ SEVGİ NOBARI

Ədəbi-bədii romandan - parça

(əvvəli ötən sayımızda)

- İkinci təəssüratınız?

- Bu, beş yüz il əvvəl xalqı yadelli işğalçılara qarşı döyüşə aparmış de Arkın bu gün də yaşadılması ilə bağlıdır. Bu, birinci sualımın davamıdır.

- Xoş təəssüratdır. Yəqin Parisdə siz hörmətli qonaqlara bunu da demiş olarlar ki, alman faşizminə qarşı qanlı döyüşlərdə de Arkın bayrağı ön xətdə dalğalanırdı. Bu çox ibrətlidir!

- Bizim də qadın qəhrəmanlarımız olub. Onlar haqqında əfsanələr var. Amma Canna de Arkımızı Qarabağ döyüşlərində görmədik. Siz buna necə nail olmusunuz?

- Jurnalistə hər ixtiyarat verilib, yalnız qabaqcadan: hadisəni görüb, yoxlayıb, təsdiqlədəndən əvvəl söz demək haqqından başqa səfərin sonunda fikrimizi bölüşərik.

- Sizin mərd iradəniz, qan seli axıdılmış Qarabağa səfəriniz məndə belə təəssürat yaradır ki, damarlarınızda Canna de Arkın qanı axır.

- Təkcə onun yox, Bastılıya hünəri göstərmişlərin də, həmçinin azərbaycanlı babamın da. Babam, sabiq sovet əsgəri faşizmə qarşı döyüşlər zamanı əsir düşmüş, çox çətinliklə Fransa müqavimət hərəkatına qoşulmuş, hitlerin acı niyyətini puça çıxaran fransızlar sırasında özünə yer tutmuşdur.

- Belə, deyin: əsli hu!

Ertəsi gün işin axırında Prezident məni yenə dəvət etdi. Həmişə olduğu kimi köçkünlərlə bağlı gördüyüm işlərlə maraqlandı. Çöhrəsindəki cizgilər həmişəki kimi, vəziyyətlə bağlı nurlanır və kölgələnirdi. Bu dəfə əl içindəki cizgiləri andıran çalın-çarpaz xətlər də, qaşının düyünlənməsi də əlavə olunmuşdu.

- Qızım, Rövşanə, müsəlman kişisi ailəsindən söhbət eləməz. Mən pozmalı oluram bu ənənəni.

Ahıl yaşımda qızım dünyaya gəldi. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Mən elə zənn elədim ki, bu, Tanrının mənə bəxş etdiyi ən yaxşı töhfədir. Qoca vaxtımda bunun bəhrəsini görürəm. Bu bir neçə ayın ərzində sənin də qismətimə çıxmağından məmnunam. Ərk eləyib, bir qərarımızı səninlə bölüşmək istəyirəm. Qızıl Xaç cəmiyyəti və Fransa jurnalisti belə bir təklif veriblər: səni fransız jurnalistinə köməkçi - dilmanc kimi qarşıdakı səfərə cəlb eləsinlər. Sən Parisdə doğulmuş türk qızı - tərcüməçi funksiyasını yerinə yetirməli olacaqsan, həm dəg

Dedim: tərcüməçi başqa bir millətdən seçiləydi gərək. Həm də mən, diplomat deyiləm. Düşmənlə xoş danışa bilmərəm.

- Narahat olma. Mən nə üçün orqanlarla iş təklifinə qol qoyduğumu anlayıram. Jurnalist erməniləri inandırıb ki, mən sizləri iravanlılardan yaxşı tanıyıram. Qızıl Xaç cəmiyyəti də o tərəfi inandırıb ki, biz ermənilərimizi çöldən tapmamışıq ki, belə ağır gündə onları tək buraxarıq.

Bir qədər sakitləşəndən, Bakıda fransızdan xoş təəssürat kəsb edəndən sonra səfər ərəfəsində soruşdum.

- Müsyö, bir sualıma cavab verin. Qarabağın taleyi necə qurtaracaq və ermənilər torpağımızdan öz xoşlarına çıxmalı olsa, biz yenidən iç-içə yaşayanda, qardaşlıq mahnıları oxuyacağmı?!

Adılo güldü.

- Siz de Ark barışığına nail olsanız biryolluq xatircəm həyat sürərsiniz. Yadellilər onu zindana salanda - sehrbaz kimi oda atıb yandıracaqları ilə hədələyəndə, Canna demişdi: bizim barışımız oxların ücündakı nizə ilə olacaq!

Ark oda atıldı - yaşadı. Bax, belə!

Prezidentin sözlərini xatırladım: bütün hərblər sülhlə bitib! Ədalətli sülh ilə!

Və de Arkın harayına qoşulub ürəyimin istisi ilə dedim: ya qismət!

Atam deyərdi: gəzən ayağa çiçək də dəyər, daş da!

Mən bu yolu seçirəm!

Adılo dedi: qalibləri mühakimə etmirlər, xanım!

Bunu manifest seçin özünüzə!...

Cavabım belə oldu: Qarabağ düşmən tapdağı altında inlədikcə, bir çoxları kimi, bəlkə də bir qədər artıq, mənim taleyimdə - alın yazımda sərt döngələr, sarpmalar, təzadlı baxışlar artacaq

Bütün bunları, nəyin bahasına olursa-olsun dəf edəcəyəm, qürurla özümü kamil azərbaycan xisləti - fransızlar sayağı - Vətəni təmsil edən yurddaş etməyə çalışacağam!... Ölənədək çarpışacağamg İnanıram ki, gənclik arxamca gələcək.

YOL - MURADDIR

Asanlıqla olmasa da mənim dilmanclıq məsələm həll olundu. Beynəlxalq Qızıl Xaç cəmiyyətindən göstəriş gəldi və biz yola çıxmalı olduq.

Bu günlər, başım şəhərimizi fransız jurnalistinə tanıtdırmağa, daha dəqiq desəm - sevdirməyə qarışsa da, yol əndişələrim məni rahat buraxmırdı.

Bizim kəndimiz Ərgünəşin - Ziyarət dağının döşündə yerləşir. Necə çayı keçmək, necə baş-başa vermiş şiş qayaların arasından adlamaq lazım gəlir. Yol-yolağa isə bircədir.

Qaçaqaç düşəndə bunun ağrısını çox çəkdik. Arana nisbətən, dağ kəndlərindən Mil düzünə çıxmaq üçün yol - su içimi kimi asan deyildi. Erməni bizdən yaxşı bilirmiş. Yolumuzu kəsdilər, dedilər: bizim əlimizlə ölməyi özünüzə sığışdırmırsınızsa, onda əcəlinizə özünüz hökm verin, çaya tökülün, Araza, Köndələnə qismət olun.

Bu ağrıları - neçə dəfə dağa - arana çəkib, niyə vaxtında buna əncam çəkilmədiyini giley-güzara gətirdimsə, rahatlıq tapmadım.

Hər anın öz hökmü var, deyiblər. İndi xarici jurnalisti əlimizə göydən düşübmüş kimi əzizlədiyimiz halda, onun necə sağ-salamat aparacağımızın dərdini də çəkirdim.

Sanki keçmişdən vəhy gəldi. Atam idi danışan. «Qızım, xeyirxah insanı dünyanın o başından bura göndərən, yolu da açacaq. Yol - muraddır, arzu və niyyətləri gerçəkləşdirən Allahdır. Yolun qabağını ancaq çaylar kəsə bilər, başqa heç kəs, heç nə!»

Atamla üzbə-surət danışırammış kimi soruşdum.

- Axı, hər yol sudan keçmir?

- Məcazi mənada - su soyuqluq, deməkdi. Əgər muradına qovuşmaq istəyirsənsə, qəlbinin hərarətini saxlamalısan.

Fikrə daldım. Üz tutduğum bu yolda öldü var, döndü yox! Dönsəm, anamı da itirərəm, atamı da. Doğma yurdumun-elimin etibarını da!...

Anam bayatı ilə deyərdi sözünü.

Araz daşar, Kür daşar,

Bəndi basar su, aşar.

Açıb desəm dərdimi

Bütün dağ-daş ağlaşar.

Təskinlik tapdım, indi ağlaşma vaxtı deyildi!

Toxtadım...

İnanıram ki, belə bir səfərə getdiyimi anama desəydim daş atıb başını tutardı: «atan gedər-gəlməzə üz tutdu, sən də əcdahanın ağzına atılırsan. Bəs mən?! Onda mən də səninlə gedirəmg qoy, yurdumuz əlimizdən çıxdı, nəslimizin də kökü kəsilsin. Acizliyimizə görə! Bunları xatırlayanda Adılo gözümün qabağına gəldi. Məgər onun anası - atası yoxdur?! Niyə belə qətiyyətlə ölüm meydanına atılıb. Onun öz qərarında israrlı olduğunu anlayanda, tərəddüdlərim üçün xəcalət çəkdim.

Yenə varlığımdan da çox istədiyim anam köməyimə gəldi. Düzdür onu sevdiyimi dilimə gətirə bilmirdim. Tərif xoşlamırdı. Şagirdlərinə dönə-dönə demişdi ki, «Məndən razısınızsa, yaxşı oxuyun. Yaxşı insan olun. Mənim mükafatım odur.»

Televiziya ilə apardığım bir verilişdə «Ana» şeirini səsləndirdim. Güman elədim ki, bu qəmli vaxtında ürəyi açılar. Növbəti görüşdə sözü hərləyib Cəfər Cabbarlı şeiri üstünə gətirdi:

Ana! Ana! O qadın qarşısında bir qultək,

həmişə səcdədə olmaq mənə fəxarətdir.

Onun əliylə bəla bəhrinə yuvarlanmaq

Yenə xəyal edirəm bəzmi istirahətdir.

- O ana yoxdur! O ananı ana eyləyən torpaq düşmən tapdağı altındadır. O ananın övladları bəla bəhrinə yuvarlanmayınca, heç kəsin anası olmayacaq, millət yetim qalacaqg

Anamdan belə qiyabi razılıq kifayət idi.

Dan yeri söküləndə yola çıxmalıydıq. Bir qədər gecikmişdik. Axşam Prezidentin yol xeyir-duasını almışdım. Qızlarla vidalaşmışdım. Yox, nə mən «salamat qalın» kəlməsini demişdim onlara, nə də onlar dillərinə «yaxşı yol» gətirmişdilər, təskinlik üçün göz yaşlarımız sözdən də kəsərli idi. Mən özümü toxdaq saxlamağa çalışırdım. Onlar da məni kövrəltməkdən çəkinirdilər.

Ancaq vida bununla bitmədi.

Səhər idarəmizin qapısına çatanda nə görsəm yaxşıdır. Şəfiqə müəllimə yanında da qızlar dayanıb məni gözləyirlər. Ayrılıq əhvalımızı durultmaq üçün müəllimə zarafat elədi: «Dünyanın işinə bir bax. Dəli Sona ərinə yalvarırdı ki, qoyma məni yad kişilər aparalar. İndi biz səni xeyir-dua ilə fransız oğlu ilə yola salırıq. Zəmanənin hökmünə bax!»

Şəfiqə xanım - aktyorluq peşəmi dəyişəndə də naarazı qalmışdı. Axı, Mədəniyyət İnstitutuna girə bilməyimin səbəbkarı olmuşdu.

Qısa danışmalı olacağam.

Çox böyük həvəslə imtahanlara hazırlaşdım. Ancaq biləndə ki, birinci imtahan sənət qabiliyyətinin yoxlanılmasıdır, həyəcanlandım...

İçəri girən kimi, sövqi-təbii Şəfiqə xanım oturan masaya yaxınlaşdım. Ala pincək rəssam, ağzımı açıb danışmamış mənə yan aldı, uzun saçlarımı ovcuna alıb, müəllimlərə göstərdi: bu saçla aktrisa olacaq?!

Şəfiqə xanım: Mən də aktrisalığa gələndə saçlı qız idim.

- Sən başqa, Allah vergisisən!

Şəfiqə xanım:

- Vergilər, bir vaxt geri alınır. Mən aktrisalıqdan getmək, ailə qayğıları ilə yaşamaq fikrindəyəm.

Və imtahan sədri üzünü mənə tutub dedi:

- Qabiliyyətini göstər, qızım.

Ortaya çıxdım. Dəli Sonanın dialoqunu söylədim.

«Molla Abbas, qorxuram! Molla Abbas, sən məni tut, mən qorxuram! Molla Abbas o arvadlar ki, özlərini tullayıb ərlərinin qardaşlarına qoşulub gedirlər, o arvadların ucundan qorxuram dünya və aləm dağıla, külli-küfan ola. Molla Abbas, qorxuram ulduzlar yerə tökülə. Vay nələr görürəm? Molla Abbas, bunlar dəli yığıncağı imiş.»

Monoloq göz yaşları, hıçqırıqlarla bitdi.

Hər ikimiz bu ilk ustad-şagird görüşünü həyəcanla və qismətin sərt döngədə dəyişməsini təəssüflə xatırladıq. Sifətlər aydın danışırdı.

Ancaq ağıllı aktrisa qüssəsini tərk etməyi bacardı.

Şəfiqə xanım ayağa qalxıb məni bağrına basdı, dedi:

- Mənim gözüm yaşardı. Gənclik bizi ləyaqətlə əvəz edəcək, fikir verdiniz, Sonanı necə canlı oynadı. Mənim fikrimcə qadınlar taleyini xalqın içində olan, onların dərd-səri ilə yaşayan qızlar daha həssas aktrisa olacaq. Qeyrət aşılanması da bunu tələb edir.

Bu da növbəti xeyir-dua idi.

Eynəmiz açıldı. Mən, necə deyərlər, daşın hara, nə üçün atıldığını anlayırdım. O demək idi ki, doğma Qarabağı ziyarətə get, ancaq Sonanın sözləri qulağında sırğa olsun, özünü özün kimi saxla! Qarabağlı qızı kimi!

Adılo xaç nişanlı maşınla gəldi, erkən çağı bu qədər qadının buraya nə üçün toplaşdığını ağlı kəsdirməsə də, etirazını da bildirmədi. Ancaq öz adımla yox, «de Ark» deyə müraciəti çaşdırdı məni.

Bir qədər əvvəl nəql elədiyim hadisələr yaşandı.

İnanın ki, Prezidentin kabinetində bu maraqlı söhbəti dinləyərkən, ağlıma gəlmirdi ki, mənim taleyim də Canna de Arkın taleyi kimi bitəcək! Axı, onda bilmirdin ki, məni belə bir səfər gözləyir

Alın yazısı imiş bu

Bəlkə də o zaman ağlıma gəlsəydi, sarsılardım da! İndi isə hər təhlükəni beynimdən kənarlaşdırmışdım. Əksinə, uzun hörüklü rəfiqələrimin ziyarətindən rahatlıq tapıram.

Qızıl Xaçın təmsilçisi ilə tanış edəndə, sorğum çox güman Adılonu da, mötəbər təşkilatın nümayəndəsini də təəccübləndirdi. Soruşdum.

Vahid yoldaş, Qarabağın yollarına bələdsiniz?

- Düzən Qarabağ yollarından haliyəm. Özüm bakılı olsam da oğlum orada xidmət edəndə çox getmişəm. Sərhəddə qədər, bax o yolla gedərik. Qonağa maraqlı olar ki, bu dinc insanlar ev-eşiklərindən didərgin salındıqlarından necə qeyri-insani həyat sürməyə vadar olublar. Bu yol Araz kənarında çadır şəhərciklərdən keçir.

Xaç nişanlı libasda azərbaycanlı olduğunu biləndə fərəhlənmişdim. O da mənim belə bir səfərə ürəklə, tərəddüdsüz getdiyimdən razı qaldığını hiss etdirdi.

Bundan sonra mən ona Vahid bəy deyə müraciət edirdim.

- Ancaq bir xahişim var. Çadır şəhərcikləri keçəndən sonra, Bəhramtəpə yanından Ağcabədi - Bərdə yoluna çıxaq.

Razılaşdı.

Prezidentin yanından çıxanda «Qızıl Kral» haqqında eşitdiklərimi nəql eləmişdim. Bu məqamda təkrarlayıram - akademik Versal sarayın bünövrəsini qoymuş XIV Lüdoviqlə bağlı ibrətli sözünü bitirəndə, Adılo ondan soruşdu. Parisdə xoşunuza gələn ikinci nə olub.

Cəmil Əlibəyov

(Ardı var)

Ədalət.-2012.-4 dekabr.-S.6.