Mətbuatımız: dil pozuntuları

Mətbuatımızın dili ilə bağlı açılan müzakirələr son günlər daha da aktuallaşıb. Mütəxəssislərin məsələ ilə bağlı ortaya qoyduğu mövqe problemin həllinə qismən də olsa ümidlərimizi artırır. Tanınmış jurnalist İlham Abbasov mətbuatın dili ilə bağlı sanballı araşdırmalar aparır. Həmin yazılardan birini oxucularımızın diqqətinə təqdim edirik.

Mətbuatımızda Azərbaycan ədəbi dilinin bütün sahələrinə aid çoxlu miqdarda "rəngarəng" pozuntu nümunələri müşahidə etmək mümkündür.

Son onilliklərdə cəmiyyətimizin həyatında baş verən cilddi dəyişikliklərlə bağlı dilimizə külli miqdarda yeni alınma sözlərin daxil olması təbii və qanunauyğun haldır. Bundan narahat olmağa əsas yoxdur.

Əvvəla, bu sözlərin çoxuna dilimizin təbii ehtiyacı var. Həm də bu sözlərin böyük əksəriyyəti dünyanın, demək olar ki, bütün dillərində işlənən beynəlmiləl sözlərdir. Bununla belə, son dövrlərdə ədəbi dilimizdə geniş şəkildə işlənən öz sözlərimiz ola-ola zəruri ehtiyac duyulmadan onların əcnəbi qarşılığının nitqimizə nüfuz etməsinin də şahidi oluruq.

Mağaza, yaxud dükan əvəzinə - market, seçim əvəzinə--kastinq, yoxlama əvəzinə - monitorinq, təbliğat əvəzinə - piar, marka əvəzinə - brend, qapıçı əvəzinə - qolkiper, hakim əvəzinə - referi, birgə əvəzinə - bahəm sözlərini işlətməyə zəruri ehtiyac varmı?

Müasir dünyanın reallıqlarına uyğun olaraq, dilimizə təzə keçən alınma sözlərin çoxu ingilis mənşəlidir. Ancaq son vaxtlar qəzet səhifələrində dil qanunlarına sığmayan bir hal da müşahidə olunur. İngilis mənşəli nəinki yeni, hətta köhnə sözləri də ingilis transkripsiyası ilə yazmağa başlayıblar (şifahi nitqdə isə buna müvafiq olaraq, həmin sözləri ingilis, daha dəqiqi, amerikan ləhcəsi ilə tələffüz edirlər). İngilis dilini bilməyən, onun hərf birləşmələrindən xəbərsiz olan azərbaycanlı oxucu bu mətnlərin qarşısında çaş-baş qalır. Bu hal ən çox xüsusi isimlərin yazılışına aiddir. Məsələn: "Bakıya uzaq məsafəyə uça bilən "Boeing" təyyarəsi gətirildi", "New-York Times" qəzeti bu çıxışa sərt reaksiya verdi", "ABŞ-ın ilk prezidenti Corc Woshingtonun abidəsi önünə əklil qoyuldu".

Yeri gəlmişkən, ölkəmiz paytaxtımızda keçiriləcək Avropa mahnı yarışmasına çox ciddi hazırlaşdığı bir zamanda Azərbaycan mətbuatı bu müsabiqənin adının necə yazılması barədə hələ də vahid rəyə gələ bilmir. Mətbuat səhifələrində bu adın beş variantda yazıldığını müşahidə etmişik: "Avroviziya", "Yevroviziya", "Yevrovijn", "Yevrovizion" və "Eurovision" və "Avrovizion". Əgər biz Avropa və avro, eləcə də (tele)viziya sözlərini işlədiriksə, deməli, onların birləşməsindən yaranan "Avroviziya" variantını işlətmək daha düzgündür.

Xüsusi isimlərin yazılmasından bəhs edərkən bir məsələyə də münasibət bildirmək istərdik. Son illər mətbuatımız qədim şəhərimizin adını erməni tərzində Yerevan yox, haqlı olaraq İrəvan yazır. Lakin türk mənşəli bir sıra erməni soyadlarını hələ də dilimizin ənənələrinə uyğun yox, erməni manerasında yazmaqda davam edirik. Ana dilimizin qaydalarına hörmət edərək Demirçyan yox - Dəmirçiyan, Koçaryan yox - Köçəryan, Nalbandyan yox - Nalbəndyan, Şaxnazarov yox - Şahnəzərov yazmalıyıq. Hətta erməni köklü Sarkisyan tipli soyadları da öz dilimizə uyğun Sərkisyan işlətsək, daha düzgün olar.

Göstərilən nümunələr bizə yabançı olan dillərdəndir. Ancaq adların yazılışı ilə bağlı yanlışlıqlar qardaş türk dilinə məxsus xüsusi isimlərin işlədilməsində də müşahidə olunur. Bizcə, Azərbaycan dilli mətnlərdə bu adların Kıbrıs, Kaziantep, Çanakkale, Erzurum, Erzincan, Erdahan, Kars, Fatih Terim, Erdoğan, Demirel, Tatlıses, Küçük Emrah, Taştelen, Hakan Şükür şəklində işlədilməsinə heç bir ehtiyac yoxdur.

Dilçilik elminin qanununa görə, qohum dillərdən bir-birinə keçən sözlər alınma söz sayılmır. İlk növbədə ona görə ki, bu sözlərin böyük əksəriyyətinin kökü ortaqdır. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, qohum dillər (və onları daşıyan xalqlar) nə qədər doğma olsalar da, hər bir müstəqil dilin öz inkişaf yolu və formalaşmış ənənələri var.

Son dövrdə Türkiyə türkcəsindən dilimizə keçmiş çoxlu miqdarda zəruri ehtiyac duyulan, yerinə düşən, dilimizin ehtiyacını ödəyən "qurum", "yetərsay", "örnək", "dönəm", "soyqırım", "həftəsonu", "öndər", "dəstəkləmək", "açıqlamaq", "önəmli", "özəl" kimi sözlər vardır (Hərçənd, zənnimizcə, "özəl" sözünün iki fərqli mənada - həm mülkiyyət forması bildirən "castnıy", həm də keyfiyyət bildirən "osobıy", "spesialnıy" mənalarında işlədilməsi səhvdir. İkinci mənada "xüsusi" sözünü saxlamaq yaxşı olardı).

Bununla belə, Azərbaycan və Türkiyə türkcələri adicə ləhcələr yox, tarixi təkamül prosesində eyni kökdən ayrılaraq formalaşmış müstəqil dillərdir. Onlar son dərəcə yaxın və doğma olsalar da, aralarında fonetikadan tutmuş sintaksisə qədər bütün səviyyələrdə prinsipial fərqlər mövcuddur. Buna görə də öz dilimizdə əsrlər boyu işlədilən qarşılığı ola-ola yaxın, bəzən hətta eyni köklü digər bir kəlmənin türk dilindən alınaraq işlədilməsi dilimizin özünəməxsusluğuna xələl gətirir. Məsələn, yerinə düşdü-düşmədi hər yerdə yazıçı əvəzinə - yazar, duyğu əvəzinə - duyum, maraqlı əvəzinə - ilginc, cavabdeh əvəzinə - sorumlu, yozmaq əvəzinə - yorumlamaq, tüstü əvəzinə - duman, kökəlmək əvəzinə - kilo almaq, arıqlamaq əvəzinə - kilo vermək, sual əvəzinə - soru, sevimli tamaşaçılar əvəzinə - sevgili seyrcilər (yaxud izləyicilər), göstərmək əvəzinə - görüntüləmək, bölüşmək əvəzinə - paylaşmaq, eşitmək əvəzinə-- duymaq, hamı əvəzinə-- hər kəs işlətməyə nə ehtiyac var?!

***

Lüğət tərkibində xüsusi yer tutan neologizmlər qrupu həm alınma sözlər hesabına, həm də dilin öz potensialı hesabına formalaşır. Dilimizin öz materialı əsasında meydana gələn neologizmlərin yaranması və işlədilməsi bir sıra linqvistik və üslubi incəliklərlə bağlıdır. Fikirlərimizi bir nümunə əsasında izah etməyə çalışaq: son vaxtlar bir sıra qəzetlərin dilində "narahat" əvəzinə "rahatsız" sözü işlədilir. Zahirən hər şey gözəldir - dilimizdə yer tutmuş fars mənşəli söz doğma türk sözü ilə əvəz olunur. Ancaq bir həqiqət var ki, bəzən dil üçün əcnəbi sözü alıb işlətmək doğma, lakin onun qanunlarına zidd olaraq formalaşmış yeni sözü işlətməkdən daha rahat olur. Məsələ burasındadır ki, söz yaradıcılığının mühüm elementi olan hər bir leksik şəkilçi dilin min illik təkamülü prosesində formalaşıb başa gəlir. Nəzərdən keçirdiyimiz nümunədə isə dilimizin qaydalarına zidd olan incə bir məqam var - şəkilçi sözə öz semantik xarakterinə uyğun olmadan qoşulur, ona görə də bu düzəltmə sözün dilimizin lüğət tərkibində yer tutub işləklik qazanacağı problemli görünür.

Deyə bilərlər, "nahaq" əvəzinə "haqsız" işlənə bildiyi halda nə üçün "narahat" əvəzinə "rahatsız" işlənməsin? Məsələ burasındadır ki, "-sız" şəkilçisi isimdən sifət düzəldən şəkilçidir. Məlum olduğu kimi, onunla antonim xarakterli "-lı" şəkilçisi də var. Onların vasitəsilə yaradılan sifətlər bir-birinə zidd məna daşıyır. Məsələn, dadlı - dadsız, ağıllı - ağılsız, yaraşıqlı - yaraşıqsız, yağmurlu - yağmursuz və s. Baxdığımız misalda isə "-sız" şəkilçisi isimə yox, sifətə qoşulub, halbuki, dilimizdə sifətdən sifət düzəldən belə bir şəkilçi yoxdur. "Rahatsız" sözü olsa, onda gərək "rahatlı" sözü də ola ("Haqlı" və "haqsız" sözləri kimi).

***

Leksik pozuntular dildə tez-tez baş verən, eyni zamanda nisbətən asanlıqla aradan qaldırıla bilən bir hadisədir. Dilin varlığı üçün daha ciddi təhlükə törədən və düzəldilməsi çox çətin olan fəsadlar isə qrammatik, ilk növbədə morfoloji pozuntularla bağlıdır. Bunlar dilin daxili sisteminə çətinliklə, tədricən nüfuz edir, ancaq dilə onun mahiyyətini sarsıdan zədələr vura bilirlər. Bu da təsadüfi deyil, çünki dilin mahiyyətini onun leksik tərkibi deyil, qrammatik sistemi müəyyən edir. Məsələn, Füzulinin - Aşiyani-mürği-dil zülfi-pərişanındadır. - misrasında azərbaycanca bircə kəlmə də yoxdur. Burada Azərbaycan dilinə məxsus cəmi üç şəkilçi var: mənsubiyyət - "ın", yerlik hal - "da" və xəbərlik - "dır" şəkilçiləri. Amma həmin üç şəkilçinin sayəsində bu misra azərbaycancadır.

Bəzi başqa dillərdən (məsələn, rus dilindən) fərqli olaraq dilimizdə daimi olaraq yalnız cəm formada işlənən isimlər yoxdur. Və bu hal ümumiyyətlə türk dillərinin qrammatik sistemi üçün səciyyəvidir. Təəssüf ki, Türkiyə türkcəsində həmin ümumi qaydanın pozulması hallarına çox təsadüf edilir və son vaxtlar bu pozuntu Azərbaycan mətbuatının dilində də müşahidə olunmağa başlayıb. Söhbət bəzi coğrafi adların yanlış olaraq cəm formada işlədilməsindən gedir. Məsələn, Altaylar, Qafqazlar, Balkanlar və s. Bizcə, bu, həmin sözləri yalnız cəmdə işlədən slavyan dillərinin türk dilinə lüzumsuz təsirinin nəticəsidir. Təbii olaraq sual meydana çıxır: O halda nə üçün Pamirlər, Abşeronlar, Anadolular, Skandinaviyalar, Kiprlər və s. işlədilməsin?! Tutaq ki, Qafqaz sözünü cəmdə işlətmək üslub və ifadə baxımından dilimizə nə kimi əlavə imkanlar verir?

Xüsusi isimlərlə bağlı nəzərə çarpan pozuntulardan biri də şəxs adlarına qoşulan xan, bəy, mirzə, ağa kimi titulların işlədilməsi ilə bağlıdır. Bəzən həmin titulları səhv olaraq adlara bitişik yazırlar. Titul bildirən həmin sözlər adlara bitişik yazılanda mürəkkəb antroponim yaradır, ayrı yazılanda isə tamam başqa funksiya daşıyaraq məhz titul bildirirlər. Məsələn, Həsən bəy Zərdabi ilə Yusif Həsənbəy, Mirzə Fətəli ilə Mirzəbala Məmmədzadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı ilə Əliağa Vahid, Şah İsmayıl Xətai ilə Şahmərdan Xəlilov, Fətəli xan Xoyski ilə Qardaşxan Əzizxanlı adları tamam başqa-başqa dil hadisələridir. Buna görə də qəzetlərimizin dilində rast gəlinən - "Üzeyir bəyin "Arşın malalan" komediyası yenidən tamaşaya qoyuldu, " yaxud "Tamaşaçılar "Cavad xan" filmini maraqla qarşıladılar." - tipli cümlələr pozuntu kimi qiymətləndirilməlidir. Bu baxımdan ən çox ziyan görən görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Əli ağa Şıxlınskinin adıdır. Bu ad demək olar ki, hər yerdə səhv olaraq Əlağa Şıxlinski kimi yazılır.

Dilimizin morfoloji qanununa görə, mənsubiyyət şəkilçili sözlər hallanarkən onlara bitişdirici samit olaraq "n" samiti qoşulur: "Axşam üstü maşınımız Meşəli kəndinə çatdı." "Oyundan sonra topu qonşumuzun oğluna verdim." Lakin həmin şəkilçilər öz üzərlərinə leksik funksiya götürüb düzəltmə söz əmələ gətirəndə saitlə bitən adi sözlər kimi hallanmalı, bitişdirici samit olaraq "y" samitini qəbul etməlidirlər. Yəni həmin sözləri mətbuat səhifələrində rast gəldiyimiz - "Həmsədrlər məsləhətləşmələri davam etdirmək üçün Xankəndinə yola düşdülər", "Sonra söz ölkəmizin Rusiyadakı səfiri Polad Bülbüloğluna verildi" cümlələrində olduğu kimi işlətmək səhvdir. Düzgün variant olaraq "Xankəndiyə" və "Bülbüloğluya" yazılmalıdır. Necə ki, analoji olaraq - "Bu qəzəl Həsənoğluya məxsusdur", "Sonra Nigar xanım üzünü Koroğluya tutdu" - kimi işlədirik.

***

Müşahidələr göstərir ki, son illər mətbuatımızın dilində bədən üzvlərini bildirən "qol", xüsusən də "qıç" ("qılça") sözləri işləklikdən çıxarılmaq üzrədir. Onların əvəzinə müvafiq olaraq "əl" və "ayaq" sözləri işlədilir. Onlar isə, təbii ki, "qol" və "qıç" sözlərinin leksik-semantik mənalarını tam ehtiva və dəqiq ifadə edə bilmirlər. Məsələn, qəzet idman xəbərlərində yazır ki, "top xorvatiyalı futbolçunun əlinə dəydiyi üçün hakim onbir metrlik cərimə zərbəsi təyin etdi." Milyonlarla tamaşaçı isə gördü ki, top xorvatiyalının dirsəyinə dəyib. Müəllifə və qəzetin redaktoruna başa salan lazımdır ki, dirsək əl deyil, qoldur. Yaxud başqa bir yazıda oxuyuruq: "Qəza zamanı ayağı dizdən yuxarı zədələnən sərnişin xəstəxanaya yerləşdirilib." Yenə izah etmək lazım gəlir ki, diz ayaq deyil, qıçdır, ayaq topuğacan olur. Qəzetlərin biri yazır: "Ukraynanın ən ucaboy vətəndaşının ayaqları çox uzun olduğuna görə prezidentin bağışladığı avtomobilə yerləşə bilmədi." Düşünürsən, görəsən, zavallının ayaqları neçə ölçüdədir ki, maşına sığmır? Sonra başa düşürsən ki, söhbət ayaqdan yox, qılçadan gedir.

Bizcə, bu da həmin anlayışları "ruka" və "noqa" deyərək eyni bir sözlə ifadə edən rus dilinin təsiri ilə baş vermişdir.

***

"Nömrə" anlayışı və onu ifadə edən söz beynəlmiləl xarakter daşıyır. Azərbaycan dilində də bu kəlmə on illər boyu işlədilmişdi. Lakin son 10-15 ildə kimlərinsə subyektiv rəyi ilə KİV-lərdə "nömrəli" sözü əvəzinə "saylı" işlədilməyə başladı və tədricən danışıq dilinə də nüfuz etdi. Nərçənd, dildən baş çıxaranların hamısına aydındır ki, "say" və "saylı" sözləri "nömrə" və "nömrəli" sözlərinin daşıdığı mənanı tam ehtiva edə bilmir. Ancaq bu yerdə "bir dəli quyuya bir daş atdı g" məsəli çox yerinə düşür.

"Say", "saylı" sözlərinin yersiz işlədilməsi bir çox hallarda gülünc situasiyaların yaranmasına səbəb olur.

Təsəvvür edin, polis zabiti postda dayanmış çavuşdan soruşur: - Ə, keçən maşının sayı neçə idi?

- Rəis, vallah, çox idi, saya bilmədim.

Yaxud, bir nəfər digərindən soruşur:

- Evinizdə telefonun sayı neçədir?

- Dörd dənədir, hər otaqda biri var.

Bunun nəticəsidir ki, bəzi hallarda - "Əlaqə üçün filan, filan saylı növrələrimizə zəng vurun" - kimi absurd ifadələrlə qarşılaşmalı oluruq.

Qeyd etdiyimiz kimi, "nömrə" ("nömrəli") dünyanın, demək olar ki, bütün dillərində işlədilir və hətta işlədilməsinin rahatlığını təmin etmək üçün xüsusi yazı işarəsi də var. Bu yanlışlığı (anlaşılmazlığı da demək olar) aradan qaldırmaq üçün qəzetlər ilk öncə özlərindən başlamalı, "bugünkü sayımızda", "davamı gələn sayımızda" kimi ifadələri işlətməyə son qoymalıdırlar.

***

Mətbuatımızın dilində isimlərlə bağlı geniş yayılmış pozuntuların böyük qismi xəbərlik şəkilçiləri ilə bağlıdır. Feli xəbərlərdən fərqli olaraq, ismi xəbərlərdə konkret zaman kateqoriyası olmasa da, məzmunca zaman anlayışı var. İsmi xəbərlərdə indiki zaman anlayışı "-dır" şəkilçisi ilə ifadə olunur. Təəssüf ki, mətbuat orqanlarımızın bir çoxunda bu şəkilçi "-dı" formasında işlədilir. Bunu guya dilin sadəliyinin, təbiiliyinin təmin olunması kimi izah edirlər. Amma danışıq dilinin təsiri ilə yaranan bu pozuntu bir çox hallarda ciddi məna təhriflərinə səbəb olur. Çünki "-dı" ismi xəbərlərdə keçmiş zaman anlayışı yaradan "idi" hissəciyinin şəkilçiləşmiş formasıdır. "Elçin mənim dostumdur" cümləsi indiki zamanı bildirdiyi halda "Elçin mənim dostumdu" keçmiş zamanı bildirir. Yəni "Elçin daha mənim dostum deyil" mənasını ifadə edir. Birmənalı şəkildə yadda saxlamaq lazımdır ki, danışıq dilinin öz qayda-qanunları, yazı dilinin isə öz normaları var və bunları heç bir vəchlə qarışdırmaq olmaz.

Şəxsin yazdığı kimi danışması nə qədər süni və qondarma görünürsə, danışdığı kimi yazması da bir o qədər savadsız və zövqsüz görünür.

***

Mətbuatımızın, ümumən kütləvi informasiya vasitələrinin dilində fellərə aid ən ciddi və ən çox yol verilən pozuntu "-mış" nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin işlədilməsi ilə bağlıdır. Hər bir şəkilçi dilin min illik təkamül prosesinin məhsuludur. Onların hər hansı bir subyektiv münasibətlər mövqeyindən dəyərləndirilməsi yolverilməz nadanlıq olardı.

Məlum olduğu kimi, dilimizdə nəqli keçmiş zamanın iki variantı var - "-mış" və "-ıb" şəkilçiləri ilə düşələnlər. Onların hər birinin yerli-yerində işlədilməsi dilimizə ikiqat artıq ifadə imkanları verir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün Füzulinin bir beytini nəzərdən keçirək:

Adəm əvvəl səri-kuyin verib almış cənnət,

Eşidib təni-mələk, sonar peşiman olmuş.

Bütün şəxslərin həm təkində, həm də cəmində işlənən "-mış" variantından fərqli olaraq, "-ıb" variantı birinci şəxsdə (nə təkdə, nə də cəmdə) işlənə bilmir. Deməli, bu variant istifadə potensialına və ifadə imkanlarına görə daha məhduddur. Hərçənd ki, təxminən XVII əsrə qədər "-ıb" variantı birinci şəxsdə də işlənirdi. Füzulidən bir beyti yada salaq:

Eşq daminə giriftar olalı zar olubam,

Nə bəladır ki, ona böylə giriftar olubam.

Lakin Azərbaycan dili sonrakı təkamül prosesində hətta özünün ən böyük daşıyıcısının xatirinə belə, bu formanı mühafizə edib saxlamağı lazım bilmədi.

Təxminən ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq jurnalist dairələrində "-mış" şəkilçisinə qarşı səbəbi tam anlaşılmayan "səlib yürüşü" başladı və tədricən bu mövqeyi geniş ictimai rəyə də sırımağa çalışdılar. Etiraf etmək lazımdır ki, dilimizin qayda-qanunlarını yaxşı bilməyən ziyalılar arasında müəyyən uğur qazana da bildilər. Bu gün telekanalların da bu virusa yoluxduğu müşahidə olunur.

Bu gün "-mış"ı kinayə, hətta ikrahla "sovet televiziyasının dil elementi" elan etmək qeyri-dəqiq və qərəzli yanaşma olmaqla bərabər həm də elementar cahillik və savadsızlıq nümunəsidir. Bu şəkilçi ana dilimizin istisnasız olaraq bütün şifahi və yazılı mənbələrində, həmçinin istisnasız olaraq bütün ümumtürk şifahi və yazılı ədəbi abidələrində, müasir türk dillərinin hamısında işlənir. Və birdən-birə özünü qəhrəman sayan kimlərsə onun inkarına qalxır.

Azərbaycan torpağı bizim maddi Vətənimizdirsə, Azərbaycan dili mənəvi Vətənimizdir. Onların hər ikisinin sərhədlərinin toxunulmazlığını qorumaq eyni dərəcədə müqəddəs borcumuzdur. Bu mənada mənəvi Vətənimizin kiçik bir parçası olan "-mış" şəkilçisini əlimizdən almaq istəyənlərlə maddi Vətənimizin kiçik bir parçası olan Şuşa qalasını əlimizdən almaq istəyənlər arasında elə bir fərq yoxdur.

***

Müşahidələr "-mış" şəkilçisinə qarşı bu cür anormal, xəstə münasibətin təkcə nəqli keçmiş zamanlı fellərə yox, həmin şəkilçi ilə düzələn feli sifətlərə qarşı da yönəldiyini göstərir. Məlum olduğu kimi, "-acaq" şəkilçili feli sifətlər gələcək, "-an" şəkilçili feli sifətlər indiki, "-mış" şəkilçili feli sifətlər isə keçmiş zaman anlamı daşıyır. Yəni, "deyilmiş söz" ifadəsi keçmiş, "deyiləcək söz" gələcək, "deyilən söz" isə indiki zamana aiddir. Nitq prosesində bunların bir-birinin əvəzinə işlədilməsi kobud morfoloji pozuntu olmaqla bərabər, ciddi məntiqi yanlışlığa və üslubi qarışıqlığa gətirib çıxarır.

"Beş yüz il əvvəl tikiləcək bina" deyimi necə yanlışdırsa, "beş yüz il əvvəl tikilən bina" da eyni dərəcədə absurddur. Təəssüf ki, müasir mətbuatımızda bu adi həqiqətin çox tez-tez nəzərdən qaçırıldığının şahidi oluruq.

Məsələn, qəzetlərin birində belə bir xəbər oxuyuruq: "Çinin Şanxay şəhərində yeni tikilən binada yanğın baş verib." Fikirləşirik ki, görəsən, tikilən (yəni, tikilməkdə olan!) binada yanan nə imiş? Sonrakı cümlədə isə yazılıb ki, "binaya cəmi dörd ay qabaq köçmüş ailənin iki uşağı həlak olub." Belə bir anlaşılmazlığın baş verməməsi üçün jurnalist həmkarımız, sadəcə olaraq, "yeni tikilmiş bina" ifadəsini işlətməli idi.

Yaxud başqa bir qəzetdə belə bir başlıq görürsən: "Türkiyə universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı gənclər Bakıda bir araya gəldilər." Düşünürsən ki, görəsən, bu gənclər ilin ortasında dərslərini buraxıb Bakıya niyə toplaşıblar? Materialı oxuyandan sonra aydın olur ki, söhbət Türkiyə universitetlərində təhsil almış gənc mütəxəssislərdən gedir.

Başqa bir yazıda belə bir cümlə ilə rastlaşırıq: "Dünyanın inkişaf edən ölkələri sırasında İtaliya layiqli yer tutur." Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri olan İtaliya bu cümlədən xəbər tutsa, bəlkə də Azərbaycana nota verər. Sonra gəl başa sal ki, bizim jurnalist sizi aşağılamaq istəməyib, sadəcə olaraq, "-mış" şəkilçisindən xoşu gəlmir.

***

Mətbuatımızdakı dil qüsurlarının əsas səbəblərindən biri də jurnalistlərin müraciət elədikləri mövzunu, bəhs etdikləri predmeti yaxşı bilməmələrindən irəli gəlir. Bir az mübaliğəli səslənsə də mən deyərdim ki, predmeti bilməmək bizim çağdaş jurnalistikamızın ən geniş yayılmış "peşə xəstəliyidir" və bu xəstəliyin fəsadları ilə mətbuat səhifələrində hər an üzləşirik.

Qloballaşma ilə inteqrasiyanın fərqini bilməyən siyasətdən, kreditlə investisiyanın fərqini bilməyən iqtisadiyyatdan, əkinlə səpinin fərqini bilməyən kənd təsərrüfatından, ictimai təşkilatla qeyri-hökumət təşkilatının fərqini bilməyən sosial həyatdan, fərmanla sərəncamın fərqini bilməyən hüquqdan, snayperlə avtomatın fərqini bilməyən hərbidən, partitura ilə klavirin fərqini bilməyən musiqidən, güləşlə döyüşün fərqini bilməyən idmandan, etudlə eskizin fərqini bilməyən rəssamlıqdan, tədrislə təlimin fərqini bilməyən təhsildən, yazıçı ilə nasirin fərqini bilməyən ədəbiyyatdan, fasadla interyerin fərqini bilməyən memarlıqdar, tamaşaya qoymaqla səhnələşdirməyin fərqini bilməyən teatrdan, quruluş verməklə ekranlaşdırmağın fərqini bilməyən kinodan, müayinə ilə müalicənin fərqini bilməyən tibbdən yazır. Əslində predmeti bilsən, bütün bunlar çox sadə məsələlərdir. Amma nə qədər acınacaqlı olsa da etiraf etməyə məcburuq ki, bu halla istənilən qəzetin hər bir nömrəsində üzləşmək mümkündür.

Durğu işarələrinin işlədilməsi ilə bağlı pozuntulardan isə heç danışmağa dəyməz g Bu baxımdan ən acınacaqlı vəziyyət vergül işarəsinin işlədilməsi ilə bağlıdır. Mübaliğəsiz demək olar ki, mətbuatımızın səhifələrində vergül səhvlərinə yol verilməyən bir dənə də material tapmaq mümkün deyildir. Əslində ana dilimizi qanı-canı, ailə mühiti ilə uşaqlıqdan mükəmməl öyrənmiş adama dilçilik qaydalarını bilmək heç vacib də deyil. Onun düzgün danışması, yaxud yazması normal nəfəs alması kimi təbii bir şeydir. Ancaq dili yaxşı bilməyənin peşə səviyyəsini yüksəltmək üçün qaydaları izah etməkdən başqa yol qalmır. Fəqət çox zaman heç bunun da köməyi olmur, çünki qaydaları anlamaq üçün şəxsin dilçilikdən heç olmasa elementar təsəvvürlərə malik olması lazımdır. Lakin jurnalistlərimizin bir çoxunun savad (daha doğrusu, savadsızlıq) səviyyəsi heç buna da imkan vermir.

Mətbuat orqanlarının yolu, mövqeyi hər şeydə, istənilən məsələdə bir-birindən fərqli ola bilər. Ancaq dil məsələsində bizim həmrəy, həmfikir olmaqdan başqa yolumuz yoxdur. Çünki ana dili bizi həqiqətən birləşdirən ən böyük dəyərdir.

Hər bir xalqın tarixi taleyinin müəyyənləşməsində onun malik olduğu mənəvi dəyərlərin həlledici əhəmiyyəti vardır. Bu dəyərlər içərisində isə dilin müstəsna yeri və mövqeyi xüsusi qeyd olunmalıdır. Xalqın həyatında dilin önəmliliyi digər mənəvi dəyərlərin hər birindən (adət-ənənə, musiqi, mətbəx, ədəbiyyat, jurnalistika və s.), hətta hamısından bir yerdə daha üstündür. Əgər bir xalq bütün mənəvi dəyərlərini, hətta torpağını itirsə, təkcə dilini saxlasa, öz varlığını qoruya biləcəkdir. Yox əgər xalq bütün mənəvi dəyərlərini saxlayıb təkcə dilini itirsə, deməli, məhvə məhkumdur.

Mətbuat da dili yaşadan, onun varlığını, qorunmasını, inkişafını təmin edən əsas amillərdən biridir. Mətbuatın daşıdığı bütün funksiyalar (məlumatlandırma, maarifləndirmə, ideoloji, əyləndirmə və s.) törəmə funksiyalardır. Gərək mətbuat mövcud ola ki, bütün bu funksiyaları yerinə yetirə bilə. Mətbuatın var olması isə birbaşa dil hadisəsidir.

İlham ABBASOV

Ədalət.- 2012.- 8 fevral.- S. 5.