YENİ MİLLİ TƏFƏKKÜR İŞIĞINDA

Çox qəribədi, hərdən işim olmayanda belə uzun illər bundan qabaq aspirantı olduğum Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna getməkdən özümü saxlaya bilmirəm.

Beşinci mərtəbəyə qədər qalxan o pillələr, uzanıb gedən dəhliz mənə o qədər doğma gəlir ki! Cavanlıqda alimlik iddiasında olan dostlarımla, indi respublikamızın sayılıb-seçilən ədəbiyyatşünasları olan Teymur Kərimli, Vilayət Quliyev, Zaman Əsgərli, Kamran Əliyev, Vaqif Yusifli ilə o pillələri zarafatla bizi elmin zirvəsinə qaldıran nərdivan adlandırar, bir gündə neçə dəfə lift gözləmədən beşinci mərtəbəyə asanlıqla qalxıb düşərdikg O dəhlizdə Məmməd Cəfər Cəfərov, Mirzağa Quluzadə, Kamal Talıbzadə, Kamran Məmmədov, Əziz Mirəhmədov, Məmmədhüseyn Təhmasib, Məsud Əlioğlu, Qasım Qasımzadə, Mirəli Seyidov, Yəhya Seyidov, Əkbər Ağayev, Arif Hacıyev, Həbib Babayev, Qafar Kəndli, Muradxan Cahangirov, Atif Zeynallı, Arif Abdullazadə, Yaşar Qarayev, Şamil Salmanov, Arif Abdullazadə, Əflatun Saraclı və başqaları ilə üz-üzə gələr, salamlaşar, məqam düşəndə onların elə pilləkənin başında bir yerə toplaşıb elədikləri söhbətləri dinləyərdi.

Qəribədi, indi də bu doğma, uzanıb gedən dəhlizdə gəzəndə mənə elə gəlir ki, indicə həmin adamlarla üz-üzə gələcəyəm. Ancaq təəssüf ki, indi bu dəhlizdə onların özləri yoxdu, ancaq ruhlarının burada gəzib-dolaşmasına tam əminəm.

Uzun illərdən bəri tanıdığım Aybəniz xanımla salamlaşıb, indi Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru olan mötəbər alimimizin, akademikimizin həmişə açıq qapısından içəri boylanıram. Bəkir Nəbiyev özünəməxsus bir mehribanlıqla məni içəri dəvət edəndə bu institutda direktor işləyən, işimlə əlaqədar ayrı-ayrı vaxtlarda, məqamlarda yanlarına gedib-gəldiyim çox mötəbər alimlərimizi, hərəsinin özünəməxsus xasiyyəti olan Mirzağa Quluzadəni, Məmməd Cəfəri, Əziz Mirəhmədovu, Yaşar Qarayevi dərin minnətdarlıq duyğusu ilə xatırlayıram. Diqqətimi çəkən ən maraqlı, mənim üçün önəmli cəhətlərdən biri Bəkir müəllimin qapısının həmişə açıq olması detalıdıg Onu uzun illərdən bəri yaxından tanıyan bir adam kimi çox yaxşı bilirəm ki, Bəkir müəllim elmin də qapılarını böyük səxavətlə istedadlı cavanların üzünə açan bir alimdir. Açığını deyim ki, bu istedadlı, zəhmətsevər, təvazökar insan bu gün mənim üçün neçə-neçə mötəbər alimlər yetişdirən ədəbiyyat institutunun simvoluna çevrilib. Bəkir müəllim bu gün mənə adlarını çəkdiyim həmin görkəmli ədəbiyyatşünaslarımızı xatırladır və elə bil ki, bu nüfuzlu, sadə, təvazökar, eyni zamanda ötkəm, çəkinmədən sözünü deyən, haqsızları yerində oturtmağı bacaran, güclü yumor hissinə malik alimimizdən onların hamısının ətrini alıram.

Bəkir müəllimlə xeyli söhbətləşdik. Ona redaktoru olduğu "Azərbaycan poemasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri" adlı monoqrafiyamı təqdim elədim. Çox sevindi, kitabın dərs vəsaiti kimi təsdiq olunması onun məmnunluğunu bir az da artırdı. Ayrılanda görkəmli alim özünün təzəcə çapdan çıxmış "Elmlə şeir qovuşanda" (Çaşıoğlu, 2011) adlı kitabını avtoqrafla mənə bağışladı. Əsərin adını oxuyanda istər-istəməz ustad sənətkarımız Məhəmməd Füzulinin sözlərini xatırlamalı oldum: "Elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur". Məqalələr toplusunu vərəqləyəndə isə mənə aydın oldu ki, əsərə bu ad təsadüfi verilməyib. Bütün təhlillərə "elmlə şeirin qovuşuğu"nun xüsusi hərarət verməsini sezmək o qədər də çətin deyildir. Yüksək peşəkarlıq, məqaləni ən önəmli, səciyyəvi faktlar üstündə qurmaq ustalığı Bəkir müəllimin yazılarının məziyyətini təmin edən ən önəmli cəhətlər kimi yadda qalır.

Elə məqalələr vardır ki, bir növ proqram xarakterlidir və ədəbiyyatşünaslıq elmimizin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu baxımdan "Ədəbiyyatşünaslıq çağdaş humanitar düşüncə axarında", "Müstəqillik dövrünün Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı" (1991-2011) məqalələri diqqəti cəlb edir. Müəllifin "dünya ədəbiyyatı tarixi konsepsiyasının yeni inkişaf mərhələsi, təkamülü milli ədəbiyyatşünaslıq elmlərinin təcrübəsindən, nailiyyətlərindən keçir", "siyasi qəliblər, elmi-nəzəri stereotiplər ucbatından bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə tədqiq edilən ədəbiyyatların, mədəniyyətlərin yeni ünsiyyəti, yeni qovşağı yeni elmi konsepsiyalar və elmi məktəblərin təşəkkül zərurətini ortaya qoyur" qənatlərinin dəqiqliyi qətiyyən şübhə doğurmur və təcrübəli, nəinki Azərbaycan, eləcə də ümumdünya ədəbi prosesindən xəbərdar bir alimin analitik düşüncə tərzindən xəbər verir. Görkəmli ədəbiyyatşünas çağdaş nəzəri-metodoloji araşdırmalarda ümumən humanitar fikrə məxsus metodoloji problemləri dünyanın aparıcı elmi fikir kontekstində araşdırmağı, perspektivləri müəyyənləşdirməyi, milli ədəbi fikrin özünəməxsus ədəbi-estetik inkişaf qanunauyğunluqlarını üzə çıxarmağı müasir ədəbiyyatşünaslıq elminin başlıca vəzifəsi hesab edir. Bu məqalələr həm də müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimizin mövzu və problematikası, əhatə dairəsi, elmi mənzərəsi və perspektivləri haqqında müəyyən təsəvvür yaratmaq baxımından maraq doğurur.

Müəllifin klassik, eləcə də XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını yeni milli metodologiya, eləcə də dünya ədəbiyyatşünaslığının yeni elmi konsepsiya və meyarları ilə dəyərləndirmək cəhdi də uğurludur. Əsasən müasir ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı kimi tanınan Bəkir Nəbiyevin ömrünün ixtiyar çağında klassik ədəbiyyata müraciəti maraqlı faktdır. Bu baxımdan Bəkir müəllimin "Klassik Azərbaycan poeziyası və muğam", "Nəsimi poeziyasındakı bir qafiyə yuvasının izi ilə", "Avropa mədəniyyətinə açılan pəncərə" məqalələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbiyyatşünasın bədii faktlara yeni düşüncə prizmasından yanaşması, poetika məsələlərinin elmi şərhinə xüsusi diqqət yetirməsi həmin yazıların elmi tutumunu xeyli dərəcədə artırır. İnformasiya bolluğu ilə diqqəti cəlb edən bu məqalələr tədqiq olunan dövrün ədəbiyyatının ümumi mənzərəsini göz önündə canlandırır. Məşhur imzalarla yanaşı az tanınan şair və yazıçıların adlarının çəkilməsi də diqqəti cəlb edən faktlar sırasındadır.

Bəkir müəllimin Nəsiminin məşhur "Yanaram eşqindən, axar gözlərimdən yaşlar" misrası ilə başlayan qəzəlini təhlil edərkən İzzəddin Həsənoğlunu, Qazi Bürhanəddini, Məhəmməd Füzulini xatırlatması yerinə düşür, həmin şeiri Şah İsmayıl Xətainin, XV əsrin ikinci yarısında yaşamış türk şairi Nəcati bəyin oxşar qafiyəli qəzəlləri ilə müqayisəli şəkildə təhlil etməsi şərhlərin elmi dəyərini, inandırıcılılığını artırır. Müəllif təhlillərdən sonra bu qənaətə gəlir ki, vəzn, bəhr, qafiyə, rədif kimi atributlar poeziyada heç də yalnız zahiri cəhətlər, formal əlamətlər olmayıb, yaradıcılıq prosesində bədii keyfiyyətləri zənginləşdirən, şeirin poetik gücünü artıran vasitələrdir.

Görkəmli ədəbiyyatşünas alimin tarixi mənbələrə, eləcə də Nizaminin öz əsərlərinə istinadən gəldiyi elmi qənaətlər də maraq doğurur. O, zəngin ədəbi mənbələrə əsaslanaraq bir daha elmi şəkildə sübut edir ki, Nizami İran şairi yox, Azərbaycan şairidir. Faktların məntiqi ardıcıllıqla sıralanması və şərhi oxucunu inandırır, düşündürür.

Bəkir Nəbiyevin "İstedadla iradənin sarsılmaz vəhdəti" adlı məqaləsi də klassik ədəbiyyata yeni təfəkkür işığında nəzər salmaq nümunəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Məqalədə qüdrətli Azərbaycan şairi Əfzələddin Xaqaninin dövrü, mühiti, əsərləri bədii təhlil obyekti seçilir. Araşdırmalar, incələmələr "istedadla iradənin sarsılmaz vəhdəti ədəbi uğurların rəhnidir" qənaətinə gəlməyə əsas verir.

Ədəbiyyatşünasın təkcə Azərbaycan yox, dünya ədəbiyyatına müraciəti onun elmi araşdırmalarının əhatə dairəsi haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Bu baxımdan A.Dümanın "Qafqaz" səyahətnaməsi haqqında yazılan məqalə, Robindrat Taqorun 150 illiyi münasibətilə edilən yığcam, lakin dərin məzmunlu məruzə maraq doğurur.

Ədəbiyyat tariximizin mötəbər yaradıcılarından biri olan B.Nəbiyevin tanınmış şairlərimiz, yazıçılarımız, publisistlərimiz, alimlərimiz, ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin yorulmaz təbliğatçıları haqqında yazdığı məqalələr onların ədəbi portretini canlandırmaq, müəlliflərin həyat və yaradıcılığı haqqında dolğun elmi təsəvvür yaratmaq baxımından dəyərli araşdırma məhsullarıdır. Ədəbiyyatşünas alimin "Fenomen sənətkar" məqaləsi Abdulla Şaiq, "Publisistikanın tükənməz imkanları" məqaləsi Üzeyir Hacıbəyli, "Ədibin elmi-nəzəri görüşləri" məqaləsi Mir Cəlal, "Şeirimizin klassiki və müasiri" məqaləsi Rəsul Rza, "Görkəmli nasir və tənqidçi" məqaləsi Mehdi Hüseyn, "Vətən torpağına azadlıq toxumu əkən şair" məqaləsi Bəxtiyar Vahabzadə, "Elmimizin iftixarı" məqaləsi Yaşar Qarayev, "Xalq yazıçısı - ədəbiyyatşünas alim" məqaləsi Elçin, "Mədəniyyət Məkkəsinin mücaviri" məqaləsi İmamverdi Əbilov, "Bitib tükənməz İlham" məqaləsi İlham Rəhimli, "Ürəyimdən keçən başıma gəldi" məqaləsi Hacı Mail şəxsiyyəti, yaradıcılığı və ədəbi irsi haqqında oxucuda müəyyən təsəvvür yaradır. Bu məqalələr Bəkir müəllimin nə qədər zəhmətsevər olmasından, oxumaqdan, araşdırmalar aparmaqdan yorulmamasından, ən maraqlı məlumatları seçib təqdim etmək ustalığından xəbər verir.

Bəkir Nəbiyevin mətbuat, televiziya haqqında yazdığı məqalələrdə onun vətəndaşlıq mövqeyi daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Bu baxımdan alimin akademik Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycan efir məkanı: problemlər və vəzifələr" məqaləsinin müzakirəsi məqsədilə qələmə alınan "Azərbaycan tele-məkanı bu gün" yazısı maraqla oxunur, adamı düşündürür. Müəllif maarifçilik yönümlü verilişləri təqdir edirsə, xalqımızın adət-ənənələrinə, milli mentalitetimizə zərər vuran məzmunsuz, bayağı, şit şouları tənqid atəşinə tutur, bir ağsaqqal kimi televiziya işçilərini gənclərin ədəbi-estetik səviyyəsini yüksəltməyə xidmət edən səviyyəli verilişlər hazırlamağa səsləyir.

Bəkir müəllim təkcə elmi araşdırmalar aparmaqla kifayətlənmir, qələm dostlarının, eləcə istedadlı gənc alimlərin, ədəbiyyatşünasların əsərlərinə biganə qalmır, onları diqqətlə oxuyub ürək genişliyi ilə rəylər yazır. Bu baxımdan onun Nərgiz Paşayevanın, Güllü Yoloğlunun doktorluq, Etibar Babayevin namizədlik dissertasiyaları, Xeyrulla Məmmədovun, Kamran Məmmədovun, Teymur Kərimlinin və başqalarının kitabları haqqında yazdığı rəylər diqqəti cəlb edir.

Bəkir Nəbiyevin məruzə və nitqlərinin əksəriyyətinin məhz ədəbiyyat adamlarına həsr olunması da razılıq doğurur. Yaxşı cəhətdir ki, onun çıxışlarının mətni də məqalə təsiri bağışlayır, gəlişigözəl, ümumi sözlərdən ibarət deyildir. Bu baxımdan müəllifin Azərbaycan-Suriya beynəlxalq konfransında etdiyi "Azərbaycan şeirinin Nəsimi zirvəsi" adlı məruzəsi elmi tutumu ilə daha çox diqqəti cəlb edir. Müəllifin M.Ə.Sabirin məqbərəsinin açılışı, Nizami muzeyinin, akademik İsa Həbibbəylinin yubileyi, görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın, professor Cahangir Qəhrəmanovun, akademik Fuad Qasımzadənin anım günü, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin, əruzşünas alim Əkrəm Cəfərin kitablarının təqdimatı münasibətilə elədiyi çıxışlar, xalq şairi Məmməd Arazın matəm mərasimində söylədiyi vida sözü Bəkir Nəbiyevin görkəmli insanlara ehtiramı, qədirşünaslığı, məqamında söz demək ustalığı haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.

Rəngarəng mövzulu bütün məqalələrində, çıxışlarında Bəkir Nəbiyevin ədəbiyyata, mədəniyyətə, cəmiyyətdəki çeşidli proseslərə, hadisələrə vətənpərvər ziyalı, ictimai xadim mövqeyi ilə qiymət verilməsi razılıq hissi doğurur.

Bu yorulmaz alim ədəbiyyatımıza, onun tarixinə yeni milli təfəkkür işığında nəzər salaraq maraqlı qənaətlərə gəlir, tutarlı elmi arqumentlər irəli sürür. Ən diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də bütün bu məqalələrin hamısının son iki-üç ildə yazılması faktıdır. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Bəkir müəllim ömrünün ixtiyar çağında belə gənclik eşqi ilə yazıb-yaradır, yorulmaq bilmədən ədəbiyyatımızın tədqiqi və təbliği yolundakı fəaliyyətini davam etdirir. Bu yolda görkəmli alimimizə yeni-yeni uğurlar diləyirik.

Rafiq Yusifoğlu,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Ədalət.- 2012.- 8 fevral.- S. 6.