RUHU YOLLAR
AYRICINDA...
İllər öncə qocaman tut ağacının altından keçib möhtəşəm bir şəhərə üz tutsa da, hələ də "şəhərli ola bilməyən" Sona xanımın şəxsində analıq, xanımlıq,alimlik və şairlik elə bir harmoniya təşkil edir ki,onların birini digərindən ayırmaq çətin olur.
Mən
Sona xanım Vəliyevanın poeziya
yaradıcılığı ilə ilk dəfə 2007-ci ildə
çapdan çıxmış "Çəhrayı rəngli
dünyam" şeirlər kitabından bələdəm.İlahi
nidaları ruhunun səsinə qatıb oxucusuna ərməğan
edən şairənin yaradıcılığının
tarixlərin səsini,ününü içində
yaşadan," köhnəldikcə təzələnən"
dərdlərdən göyüm-göyüm göynəyən
"Arazbarı" kimi davamı olması təəccüblü
deyil.
"Arazbarı" şeirlər
kitabı Dörd bölmədən ibarət
olmasına,müxtəlif xarakterli mövzuları əks etdirməsinə
baxmayaraq onların hamısının əsasında bir nəbz
vurur: Sona xanımın ulu tanrıya olan böyük,müqəddəs
inamı və sevgisi.Bu inamın və sevginin
işığı əsir torpaqlarımıza,müqəddəs,tarixi
yerlərimizə,milli-mənəvi dəyərlərimizə,ata-anasının
şəxsində valideynlərimizə,böyüklərimizə
və nəhayət məhəbbətə,diqqət və
qayğıya möhtac olan bütün şəxslərə
düşür. Buradan da şəhərdə
yaşamasına baxmayaraq asfaltların
istisinin,maşınların
tüstüsünün,şıltaq Bakı küləyinin
Sona xanımın ruhuna təsir etməməsi, "şəhərli
edə bilməməsi" onu oxucu ilə
doğmalaşdırır:
Şəhərdə
yaşadım,amma
Şəhərli olammadım.
deyən şair üzünün rəngi
dağ havası ilə boyanan dəcəl bir qızdan bət-bənizi
solmuş, qaradinməz,lakin köksü vətən sevgisi ilə
döyünən varlığa çevrilir.
Vətəninin bir parçası olan boşalan kəndlərin,yiyəsiz qalan evlərin acısından onun qəlbi sızlayır,"Kimsə yoxdur ağı desin bu kəndə" nalısı çəkir. Sükutun toy-büsat qurduğu,yağışın,qarın qapılarını döydüyü bu yiyəsiz kəndlərin "ruzisini qara yellər sovurur". "Sökülən barılar,uçan eyvanlar" kəndlərin yiyəsizliyindən xəbər verir. Kəndlərimizin bu dərdlərinə ağı deyib ağlamağa kimsəni tapa bilməyən şairə haqq dünyasında olan əzizlərini xatırlayır:
Yönüm düşməmişdi
gör haçan idi,
Canımın,ruhumun dərmanı
idi.
Anam sağ olsaydı iş asan idi,
Kimsə yoxdur ağı desin bu kəndə.
Böyüklərimiz-ağsaqqal və
ağbirçəklərimiz bizi elə-obaya,yurda,ocağa
bağlayan ən mükəmməl cazibə qüvvəsidir.
Bizlər onların hənrinə,istisinə topla-şanda kəndlər
də kimsəsizlikdən qurtarır
İndi qayğı sapandında
Hərə atıldı bir yana.
Əli çıraqlı
anamın
Yığışardıq
işığına.
Torpaq həsrəti dəli sevgiyə
çevrilən şair min bir ümidlə,bircə niyyətlə
inam yerlərimizdən olan "Əshabi-Kəhv"ə
üz tutaraq "Əshabi-Kəhv dastanı"nı
yaradır:
Salam,ay daş adamlar,
Min illərdi necəsiz?
Bu daş duruş,lal
süküt
Sizi bezdirməyib ki?
Bu daş adamların daşa
dönmüş beyinlərində nə qədər sirrlərin
daşlaşdığına,min illərdi
"daş duruşla,lal sükutla" ətrafı seyr edərək
şahidi olduqlarını daş dillərinə gətirə
bilmədiklərinə təəssüflənən ziyarətçi-şairin
qəlbində min bir sual yaranır. Bu "daş
insanların" arasında daxili fəryad edərək,
daş olduqları üçün sanki onları
qınayır:
Oğlu itən ananın
Əri gedən gəlinin
O nişanlı gözəlin
Taleləri nə
olar?
Düşündünüzmü
bir kərə?
Özləri canlı görünsə
də, qəlbi daşa dönmüş siyasətçilərə
inanmayan "Ədalətin zəfərə gedən
yolu"nu axtaran,torpaq dərdimizin ,yurd həsrətimizin qiyamətə
qalacağından nigaran olan şair sonda "daş
insanlar"a üz tutaraq
Ey daş pirim,daş
ərən,
mənim də
dərdimə bir
çarə
göndər.
Ya mənim muradımı ver,
ya məni
daşa döndər
deyir.
Yarıyuxu,yarı gerçək
Savalanın ətəyində üzü qibləyə
dayanaraq Şah İsmayılın Sufi müridlərinin
"Şah-şahdı" kəlməsini təkrarlayarkən
Sona xanımın Nigar,Həcər ruhlu mübarizlik əzmi
daha da artır,alovlanır və bu alovdan,bu oddan
"Şahım,şeyxim,Savalanım" adlı dərin fəlsəfi
məzmunlu,hikmətamiz misralı əsəri yaranır:
İçim də,çölüm
də qəm tarixidir,
Dərbənd bağlı
qapım,
Təbriz lal anam.
Şuşa baş
örtüyüm,sürüşüb
düşüb,
Şahın
hüzurunda necə dayanım?
Bu,bir bədii
sual deyil. Dörd misradan ibarət olan bu fəlsəfi-psixoloji
sual hesabat tələb olunsaydı,yəqin
ki, cildlərlə hesabatlar yazmaq lazım gələrdi. Ancaq
bu hesabatlar ona gərək deyil.Çünki,yurdunun,doğma
torpaqlarının düşmən ayağı altında
qalmağına dözməyən şair bəlalarımıza,acılarımıza
"yad məclislərdə" dərman
tapılacağına,həll olunacağına inanmır,
"göy atlı igid"in oyanmasını arzulayaraq yurdu
üçün dua edir.
Sona xanım Vəliyevanın istər
elmi yaradıcılığının əsasını təşkil
edən Azərbaycançılıq ideyası,istərsə
də poeziya yaradıcılığının mərkəzində
dayanan torpaq,yurd sevgisindən aydın görünür ki, O,
"öncə vətən" deyən vətəndaşlardandır.
Əsir torpaqlarımızın iniltisi qulaqlarına gələn,
yuxusu ərşə çəkilən, torpaq həsrəti,
yurd ağrısı ilə "yüz ümid becərsə
də biri bitməyən" bu mübariz şairənin - Sona
xanımın narahat vətəndaş-şairin ruhu yaralı,əsir torpaqlarımızda dolanır:
Sağlığın,varlığın dəyər
ölçüsü,
Vətən sərhəddidir,vətən bayrağı.
Uğrunda ölməyi
bacarmadıqca
Torpaq unudacaq vətən
olmağı.
Torpaqlarımızı
yaralı anaya bənzədən şairin fikri məntiqlidir.
Çünki, bölünmüş torpaq yaralı,şikəst bədənə bənzəyir. Bu vəziyyətdə olan ananın yanında
böyüyən övladlarda hansı inam, hansı güvəc
olar? Şairin dediyi kimi
Zarıyan, sızlayan ana yanında
Övladlar,görəsən,xoşbəxt
olarmı?
Taleyi bağlı qapılar
arxasında müzakirə mövzusuna çevrilən millətlərin
acısı,ağrısı bu şairə
yaxşı tanışdı,elə onun millətinin də dərin-dərin
dərdləridir:
Bu qapı dözüm
qapağı,
İçi vətənin
torpağı.
Ürəyim yağı
tapdağı
Sən də bax,qapı
bağlayan.
Əli yerdən üzülən,yandırılıb-yaxılan
torpaqlarının tüstüsündən gözləri
göyüm-göyüm göynəyən,dilindən ilahi
nidalar süzülən şair ilahi məxluqun gələcəyinə
və bağlı qapıları açacağına
ümidlidir:
O ağ şallı kimdi,gəldi?
Duası haqqa yüksəldi.
Yağışdan açar ələndi...
Götür aç,qapı
bağlayan.
Şair inamlıdır ki,bu həsrət uzun sürməz,ataları əsirlikdə
olan həsrətli körpələrin,əlinin toy
xınası qanla yuyulan gəlinlərin,öz kəfənlərinə
övladlarını bükən ağbirçəklərin,ağsaqqalların
ahı yerdə qalmaz. İlahi nidaların xoş avazı ilə
Açılar bir nurlu,bir aydın səhər,
Bir ağ
atlı oğlan qismətə çıxar.
Sınar bəxtimizin tilsimi,sehri,
Açılar qapılar,açılar yollar.
Şairin dərdlərinin
bağlı sandığında Araz dərdi,Xudafərin
dərdi,Qarabağ dərdi var. İctimai-siyasi məzmun
daşıyan bu dərdlərimiz tarixin dərinliklərində
şaxələnmiş köklər üzərində boy
atmışdır.Çözülmədikcə
düyüm-düyüm düyünlənən bu dərdlər
həm də ictimai - tarixi gerçəklikdir. Onlar
insanların mənəvi-psixoloji aləminə,sosial həyat
tərzinə elə güclü təsir göstərmişdir
ki,bundan tamamilə ayrılmaq mümkün olmasa da,təsir
gücünün azalması üçün hələ
böyük zamana və yetkin insanlara ehtiyac var. Bu, bir həqiqətdir
ki,insan yetkin doğulmur və yaşın çoxluğu da
yetkinliyin meyarı deyil. Zaman-zaman mükəmməlləşərək,fəaliyyətdə təkmilləşərək
yetkinliyin zirvəsinə çatmaq,cəhətlərin və
üstünlüklərin bütövlüyünü qazanmaq
olar. Bu isə özünü zövqün incəliyində,ağlın itiliyində,mühakimələrin
əsaslılığında,arzu və ümidlərin
saflığında göstərir. Sona xanım
məhz belə yetkin insanlardandır. O, şeirlərinə
mövzu axtarmır,mövzular özü
onu tapır.Onun yaradıcı təxəyyülü ilə təfəkkürü
birləşərək fəaliyyətinin müvəffəqqiyyətli
nəticəsini təmin edir. Onun poetik naxış vurduğu
hər bir surət və hadisədə şəxsiyyətinin
motivləri,münasibətləri,dəyərləri
və s.özünün mükəmməl əksini tapır.
Həqiqətən də,tanınmış
filosof,fəlsəfə elmləri doktoru,professor Əziz Məmmədovun
yazdığı kimi, "Yaradıcılıq
qeyri-şüuri,sovqi-təbii cərəyan edən,ənənəvi
xarakter daşıyan qayda və standartlara tabe olmayan elə fəaliyyətdir
ki,o rasional fəaliyyətlə birləşərək
idrakın yeni çalarlarının və növlərinin
yaranmasına səbəb olur." (Ə.B.Məmmədov,
V.İ.İsmayılov,F.Ə.Məmmədov.Rassionallıq
və qeyri-rasionallıq. Bakı, "Elm", 2010. səh.188-189)
Doğurdan da, Sona xanımın
poetik yaradıcılığında ənənəvi qayda və
ölçülərə bənzəməyən elə cəhətlər
vardır ki,bu da yeni çalarların yaranmasına səbəb
olur.Onun insani dərdləri ümumiləşdirərək
öz dərdi kimi verməsi, ona yanıb-yaxılması,isti
münasibəti oxucunu düşündürür və diqqətini
dərdli insanlara yönəldir,onları xatırladır. Bu
baxımdan Sona xanımın "Darıxan adam" şeirini
oxuyarkən hələ illər öncə,səksəninci
illərin əvvəllərində Azərbaycanın xeyriyyəçi
oğlu,milioner Hacı Zeynalabidin Tağıyevin qızı
Sara xanımı xatırladım.
Çiynində yer-göy çəkisi,
Kiprikləri yola çəpər,
Özünü dözümdən
asıb
Ağlamır ki,görərlər.
Sara xanım deyərdi ki, "Bəzən
içimdə dünya dağılır,ancaq
dözümümü kipriklərimin və dişlərimin arasında
tutmuşam, ağlamıram ki,görərlər, mənə
yaraşmaz. Hacının övladıyam".
Sona xanımın "Darıxan adam"ında minlərlə
Sara xanımların - darıxanların əhval-ruhiyyəsi,dözümü,həyası öz əksini
tapır:
Doğmaların içində,
Tənhadır darıxan adam.
Qaya gücü ovulur
Dağılır darıxan adam.
Bu "darıxan adam"lardan biri,bəlkə də birincisi şairin
özüdür.O,əsir torpaqlarımız
üçün,onların tacı olan Şuşamız
üçün darıxdığından ,
darıxa-darıxa da "Şuşanın
dağları"nı oynayan oğlanı izləyə-izləyə
Şuşaya üz tutur:
"Şuşanın
dağları" qanını coşdurur,
toz dumana
qarışır,
elə bil
oynaya-oynaya
Şuşaya
yaxınlaşır.
Sümüklərim ovulur
Ovum-ovum.
Sahibsiz dağlar iti neştər
kimi,
içimi
doğrayır
tikə-tikə,buğum-buğum.
Bu yazını oxuyan,lakin
Sona xanımın yaradıcılığına bələd
olmayan oxuculara elə gəlməsin ki,şairin
yaradıcılığı yalnız yurd həsrətinə,torpaq
sevgisinə həsr olunmuş şeirlərdən ibarətdir.
Yüksək zövq sahibi olan şairənin də
sevgisinin məzmunu bu sevginin obyekti ilə müəyyənləşir.
Belə ki,o gələcəyimiz və
ümidimiz olan gəncləri də unutmur,öz sevgisindən
onlara da ərməğan edir.
Müasir dövrdə gənclərimizin
internetə olan maraq və bağlılığını əsas
tutaraq Sona xanım kimi şairlərin sonsuz məhəbbətə,ilahi eşqə həsr etdikləri şeirlərin
elektron səhifələrdə yerləşdirilməsi
mühüm əhəmiyyət daşıyardı. Əgər
belə olsaydı, "məzmunlu söz
aclığından" zövqləri
,düşüncələri zəifləyən və
buna görə də təsadüfi deyilmiş misralara,mənasız
sözlərə üz tutaraq onlardan istifadə edən gənclərimizin
estetik zövqlərinin formalaşması daha düzgün
istiqamətdə gerçəkləşərdi. Sona
xanımın "Gəl,sənə bir həzin
şeir oxuyum" şeirini oxuyan hər bir gənc
sözün sehrinə düşər,onun qədir-qiymətini
bilərdi:
Sözdən uca,sözdən
qoca nə vardı?
Həm dostumdu,həm
düşməndi,həm yaddı
Tanrı ruhumuzu sözlə
oyatdı,
Gəl,sənə bir həzin
şeir oxuyum.
Mənalı söz Tanrının göndərdiyi dərman kimidir. Şair sözün dəyərini,onun təsir gücünü,ona olan könül ehtiyacını yaxşı bildiyindən ən böyük qazanc və sərvətinin şeir olduğu ilə fəxr edir:
İçim
çiçəkləyən badam ağacı,
Tanrı möcüzəsi,ruh
ehtiyacı.
Dövlətim,sərvətim
şeir qazancı
Gəl,sənə bir həzin
şeir oxuyum.
Şairin həssaslıqla seçilmiş sözləri sevginin,məhəbbətin dəyərini,hörmətini oxucusuna çatdıra bilir. "Sənsiz keçən hər günümdə" şeirində sevgilisindən ayrı düşən aşiq bir qəlbin nigarançılığı,dünyasının darlığı,göz yaşının bir himə bənd olması sevənlərin ayrılıqda keçirdiyi hallardan xəbər verir:
Buludam,göydən ayrıyam,
Odam,ocaqdan ayrıyam,
Qərib dünya qatarıyam,
Sənsiz keçən hər
günümdə.
Sədaqət Məmmədova
filologiya elmləri namizədi,dosent
Şairin
poeziya yaradıcılığı meyvəli ağacı
xatırladır.Yetişmiş meyvələrlə insanlar
qidalandığı kimi,Sona xanımın poeziya
bağçasında yetişdirdiyi meyvələrdən-sözlərdən
oxucularının ruhu qidalanır,mənəvi aləmləri
zənginləşir.
Ədalət.-2012.-16 fevral.-S.6.