QİSMƏTİNƏ DÜŞƏN SÖZ

Görkəmli yazıçı-filosof Firuz Mustafa 60 yaşını haqladı...

Əlbəttə, "yazıçı" ifadəsini xırdalamaq, Firuz Mustafanı nasir, dramaturq, esseçi, şair (boynuma alıram, son vaxtlaracan qələmindən çıxan şeirlərə bələd deyildim) kimi də təqdim eləmək olardı, amma bütün bunlara bir qədər filosofanə-ironiyalı münasibət bəsləyən qələm dostumun deyimi yadıma düşür: bütün bənzətmələr mənasızdı, yazılan qalacaq...

Firuz Mustafanın qələmindən çıxanları ən azı 25 il olar ki, izləyir, oxuyuram. 70-80-cı illərdə çoxlarımız kimi çap sıxıntıları yaşadığındandı ki, yazdığı hekayə, povest və pyesləri üzə çıxara bilməyib, yalnız 90-cı illərin ikinci yarısından sonra oxuculara və tamaşaçılara təqdim eləyə bilib.

Bütün bunların hansı ağrılar bahasına başa gəldiyini söyləməyə ehtiyac yoxdu; ailə büdcəsindən qənaət hesabına əsərlərini yazdırmaq, çap etdirmək məşəqqətini çoxlarımız yaşamışıq. Bununla belə, Firuz Mustafa həm talelərinin böyük bir qismindən dəyanətli çıxdı, Söz məkanında öz halal yerinə sahib olmaq üçün çətinlikləri adlamağı bacardı, amma bütün bunlara yazıçı ləyaqətinə xələl gətirmədən nail oldu.

Sözdən ötrü ağrıya-ağrıya 60 yaşına gəlib çatmaq da xoşbəxtlikdi: bu yolda mənzilə çatmayanlar (Eldar Nəsibli, Mətləb Nağı, Hüseyn Əfəndi, Akif Səməd, Eyvaz Əlləzoğlu, Alim Məhərrəmli), ya elə o yaşda namərd əlilə qətl olunanlar (Rafiq Tağı), ya da Söz meydanından çəkilənlər (belələrinin sayı daha çoxdu) var. Firuz Mustafa bunu bacardı, bizə söyləmək istədiyi sözü kitablara köçürmək naminə yazıb-yaratmaqda davam eləyir...

* * *

Firuz Mustafa fəlsəfə sahəsində onlarla tədqiqat əsərinin müəllifidi. Bununla bağlı sanballı söz demək üçün fəlsəfi hazırlıq gərəkdi, ona görə də özümü belə missiyaya hazır saymadım.

Firuz Mustafa son iki onillikdə ən davamlı yaradıcılıq dəyanəti göstərən dramaturqlarımızdandı. Xeyli sayda pyesləri teatrlarımızın səhnəsində tamaşaya qoyulub. Hələ səhnə üzü görməyən onlarla pyesləri var. Bu pyeslər haqqında danışmaq ayrıca bir yazının mövzusudu.

Firuz Mustafanın esseləri nəsr, poeziya və fəlsəfənin sintezindən doğulub, yaşantılarını forma baxımından da, duyğu baxımından da gözəl ifadə eləyir. Həmin yazılarını ayrıca kitab halında təsəvvürümə gətirirəm - yaradıcılığının bir qolunu oxuculara çatdırmağı çox istərdim.

Firuz Mustafanın "Facebook" sosial şəbəkəsində deyimlərini oxudum. Həmin deyimlər sadəcə, esseyə, hekayəyə, povestə, romana, pyesə... çevirə bilmədiyi, buna macal tapmadığı, yay kimi sıxılmış ifadələrdi. O, bu yönümdə də davamlı və sistemli yaradıcılıq xarakteri göstərir. Vaxtilə Jül Renarın deyimlərindən ibarət balaca bir kitabçası vardı, əlimizdən düşmürdü. Firuz Mustafanın da deyimlərinin nə vaxtsa toplu halında nəşr olunacağınına ümidvaram.

Nəhayət, "Facebook" səhifələrində ilk dəfə Firuz Mustafanın şeirlərini oxudum. Görünür o, poeziyanı çox çap etdirmir, hər halda, məhrəm sayır. Şeirlərinə qəzet-jurnallarda rast gəlmişəmsə, diqqət yetirməmişəm - çünki mənim təxəyyülümdə Firuz Mustafanın filosof, nasir, dramaturq obrazları yetərincə tutumluydu, onların arasında şairə yer yox idi. Görünür, yanılmışam, həm də yaxşı ki, yanılmışam...

* * *

Yubiley xətrinə həqiqəti gizlətməyəcəyəm: nasir Firuz Mustafa mənə daha doğmadı. 80-ci illərdən üzübəri dövri mətbuatda çap olunmuş hekayələrini oxuyanda mövzularının orijinallığına, təhkiyə çevikliyinə, dil zənginliyinə görə həmişə müəllifi özümə doğma saymışam. Sonralar mənə iki kitabını - "Dəniz köçü" povestini və "Qapı" pomanını verdi, həmin kitablarla nasir Firuz Mustafanı bir daha kəşf elədim.

"Dəniz köçü" povest-pritçası artıq rus və ingilis dillərinə də çevrilib. Təbiətlə insan arasındakı qarşılıqlı harmoniyanı və həssas determinist əlaqəni oxucuya çatdıran bu əsər tənqidimiz tərəfindən layiqli qiymətini almayıb. Fikrimizcə, müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın sayılıb-seçilən nümunələrindən olan həmin povestin özülündə müəllifin dünyaya və insanlara fəlsəfi baxışı durur. Povest bir neçə əsərini dilimizə çevirdiyim, indi dünyanın ən çox oxunan müəlliflərindən olan Paulo Koelyonun roman-pritçalarının havasını xatırladır, heç də bədii siqləti sarıdan o əsərlərdən geri qalmır

Fərq təkcə əsərin oxucu auditoriyasına çıxarılmasındadı ki, bu da təkcə Firuz Mustafanın yox, bütövlükdə ədəbiyyatımızın yaralı yeridi. Son 25 ildə dünya ədəbiyyatıyla davamlı və ciddi təmasda olan qələm adamı kimi qətiyyətlə deyirəm: dünyaya çıxarılmalı əsərlərimiz var, sadəcə, bundan ötrü mexanizmimiz (bəlkə də istəyimiz) yoxdu...

Firuz Mustafa da öz məhdud imkanları hesabına rus və ingilis dillərinə çevirtdirdiyi "Dəniz köçü" povest-pritçasını Azərbaycandan kənara çıxarmaq iqtidarında deyil. Əslində, bu dövlət proqramıyla gerçəkləşdirilməli məsələdi...

* * *

Firuz Mustafanın "...Qapı..." (əslində, "Zülmətə açılan QAPI sanki həmin anlarda tanrının göz yaşları islanmış qurbanları qəbul etməkdən yorulmuşdu") roman-kantatası 1987-1988-ci illərdə qələmə alınıb. Amma müəllif əsəri uzun müddət ədəbi jurnallarımızda çap etdirə bilməyib, yalnız 90-cı illərin sonlarında ixtisar olunmuş halda işıq üzü görüb.

Roman-kantatanın özülündə müəllifin bir fəlsəfəsi qənaəti qoyulub: insan təkcə zaman daxilində yaşamır, həm də özündə zamanı yaşadır. Firuz Mustafanın digər qənaətlərini də belə ifadə eləmək olar: bəzən adi insanlar total haqsızlığın qurbanına çevrilirlər; hətta ölüm belə hər şeyin sonu demək deyil. Fantaziya, ironiya və rəmzlərlə zəngin olan roman-kantatadakı "...hadisələr birxətli süjet üzrə yox, müasir dünya nəsri üçün xarakterik olan fraqmental formada təqdim olunur... Müəllif rəmzi-simvolist detallarla realistik-həyati təsvirlərin üzvi, təbii sintezini yaratmağa nail olub" (tənqidçi İlham Abbasov).

Firuz Mustafa "taleyi "Mədən"lə bağlı olan, repressiyaya məruz qalan insanların yaşantılarını kantatantın məqamları üzərində ustalıqla qurub. "Kavatina" da gərginləşən hadisələr "Reçitativ" də səngiyir, "xor"da isə çoxsəsli vüsət alır..." (yazıçı Cəmil Əlibəyov). Müəllif özü hadisələri "həqiqət içində nağıl, nağıl içində həqiqət" adlandırır.

Amma bir həqiqət də var: "...Qapı..." roman-kantatası da "ədəbi repressiyaya" məruz qaldı, tənqidin diqqətindən uzaq düşdü.

Bütün bunlarsa Firuz Mustafanın yazıb-yaratmaq yanğısını söndürə bilmədi. Həm də nə yaxşı ki, belə oldu...

* * *

Firuz Mustafanın "Buz üstə sətirlər"i (deyimlər), "Onluqlar"ı (şeirlər) yaradıcılığının iki ayrı qolunu ehtiva eləyir...

Firuz Mustafanın "Göyəm kolları", "Dünyanın rəngi", "Kəhrəba", "Çəhrayı tunel", "Teatr meydanı", "Sifət" kitablarında toplanmış hekayələr yazıçı təxəyyülünün hüdudlarını göstərir.

Firuz Mustafanın Azərbaycan Dövlət Gənclər Teatrında, Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Naxçıvan, Sumqayıt, Mingəçevir, Qazax, İrəvan, Gəncə, Füzuli teatrlarında, "Yuğ" və Tədris teatrlarında tamaşaya qoyulan 30-a yaxın pyesi (o sıradan "Ağıllı adam", "Qəfəs", "Tabut", "Vida marşı", "Qara qutu", "Məqəvva", "İlğım", "Dəniz", "Qarışqa tələsi", "Əqrəb bürcü", "Tıxac", "Adsız" və s.) çağdaş dünya teatr sənətinə bələdliyinin göstəricisidi.

Firuz Mustafanın "Mənəvi tələbatın inkişaf dialektikası", "Sərhədsiz dünya", "Mədəniyyət və fəlsəfə" monoqrafiyaları gərgin elmi axtarışlarının nəticəsidi.

Bunlarla yanaşı, tərcümə eləməyə, ədəbiyyat portallarına köşə yazıları yazmağa, bəyəndiyi əsərlər barədə fikirlərini bölüşməyə də vaxt tapır.

Pedaqoji fəaliyyətini də bura əlavə eləsək, yəqin, Firuz Mustafanın portretini tamamlaya bilərik: bu qədər çoxcəhətli yaradıcılıq heç də hamıya nəsib olmur.

Amma o da var ki, Firuz Mustafa janr və forma arxasınca qaçan deyil, təxəyyülündə mövzular özü janrını da, formasını da tapır, ona təkcə hazır olanları kağıza köçürmək qalır...

* * *

Firuz Mustafa, səhv eləmirəmsə, televiziyada da çalışıb, elmi-pedaqoji qurumlarda da. Amma harda olur-olsun sığındığı bircə yer olub - Ədəbiyyat...

Ən azı 30 illik yaradıcılığı dövründə özünü gözə soxmadan, reklam-filan gəzmədən qismətinə düşən SÖZÜ yazıb...

Firuz Mustafa ədəbi tənqidin həmişə ögey baxdığı yazıçılardandı: hər halda, bu qədər sanballı yaradıcılığının müqabilində haqqında yazılanları barmaqla saymaq olar. Təkcə tanınmış ədəbiyyatşünas-filosof, fəlsəfə doktoru Sabir Bəşirov yazıçı-dramaturq haqqında monoqrafiya qələmə aldı, o da maliyyə çətinliyi ucbatından çapını gözləyir...

Əgər fəxri adlar verilirsə, bu məsələdə az-çox ədalət prinsipi gözlənirsə, Firuz Mustafa 60 illik yubileyi münasibətilə "Əməkdar İncəsənət Xadimi" fəxri adına təqdim olunmalı idi. Hər halda, tamaşaya qoyulan 30-a yaxın pyesi buna haqq verir...

Firuz Mustafa 80-cilər ədəbi nəslinin hələ də yaradıcılıq potensialını saxlayan, Sözlə yaşayan, oxucu (və tamaşaçı) diqqətindən başqa bir şey ummayan sıra nəfəridi...

Mən bilən, 60 yaşında ən böyük mükafatları da bunlardı...

Bir də yazmaq istədiyi yeni əsərlər...

Nəriman Əbdülrəhmanlı

Ədalət.-2012.-18 fevral.- S.9.