Gəncə qapıları... Gəncə küləyi

Yazıçı Hüseynbala Mirələmovun eyni adlı pyesi əsasında quruluşçu rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun Akademik Milli Dram Teatrında səhnəyə qoyduğu "Gəncə qapıları" tamaşasında ədəbi vasitə kimi çıxış edirlər.

Bəri başdan deyim ki, yazıçı Hüseynbala Mirələmovun Gəncə xanlığının tarixi ilə bağlı mövzuya müraciət etməsi və özünə məxsus tərzdə tarixi faktları yazıçı təxəyyülünün məhsulu kimi təqdim etmək bacarığı diqqətə layiqdir. Çünki məlum tarixi faktdır ki, hələ XII əsrdə dəhşətli zəlzələdən sonra gürcü knyazları Gəncə xanlığının zəifləməsindən istifadə edərək şəhərə basqın etmiş və hərbi qənimət kimi Gəncə şəhərinin giriş darvazalarını, yəni Gəncə qapılarını özləri ilə aparmışlar. Aradan uzun illər keçməsinə və bütün ciddi cəhdlərə baxmayaraq, sonradan həmin qapıları nə silah gücünə, nə də sülh danışıqları vasitəsi ilə geri qaytarmaq mümkün olmsuşdur. Beləcə, xalq arasında, xüsusən də Gəncə mahalında Gəncə qapıları artıq bir simvola çevrilmiş, az qala itirilən torpaqlarımız kimi müqəddəsləşdirilmiş, onun qaytarılması isə, sözün əsl mənasında bir qeyrət məsələsinə, cəsarət rəmzinə çevrilmişdir. Elə bu tamaşada da, necə deyərlər, Gəncə qapıları az qala itirilmiş, düşmən tapdağında olan torpaq rolunda çıxış edir. Bu mənada Azərbaycan torpaqlarının 20 faizinin işğal altında olduğu bir vaxtda yazıçının belə bir mövzuya əl atması xüsusi diqqət kəsb edir.

Tamaşanın tərtibatına nəzər salanda görürük ki, səhnədə Gəncə qapılarından və onların kölgəsindən başqa əlavə heç bir dekorasiya gözə dəymir. Fərəhli və qəribə ordasıdır ki, bu heç də tamaşaçıya darıxdırıcı görünmür, tamaşanın ümumi ab-havasına yeknəsəklik gətirmir. Əksinə, bütövlükdə tamaşanın mahiyyətini, məğzini açmaq üçün, onu tamaşaçıya vizual baxımdan daha qabarıq çatdırmaq üçün həmin qapılar yardımçı vasitə rolunu oynayırlar. Təbii ki, bu cür nəfis tərtibatı quruluşçu rejissor Sergey Skomoroxovun uğurlu işi kimi qələmə vermək olur. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, nə yazıq ki, Azərbaycan xalqının tarixi həlledici məqamlarda özümüzdən xəbərsiz bağlı qapılar arxasında yazılmışdır. Eyni ilə bu tamaşada da tarixin həmin qaranlıq və incə məqamlarına işarə olunub.

Tamaşada diqqəti çəkən ikinci bir məqam isə general Sisyanovun (Abbas Qəhrəmanov) və gürcü knyazının qızı Nonanın (Vəfa Rzayeva) dilindən eşitdiyimiz və hər ikisini "üşütmə azarı"na salan "Gəncə küləyi" ifadəsi ilə bağlıdır. Məlum məsələdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində daha çox "Bakı küləyi" ifadəsi ilə üz-üzə gəlirik və artıq bu qəlibləşmiş klişe halına gəlmişdir. Təbii ki, bu da Bakının adı ilə, həm də coğrafi iqlim şəraiti ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, görəsən, tamaşada Gəncə küləyinin Bakı küləyi ilə nə qohumluq əlaqəsi ola bilər?!. Bu əslində Bakıda qətlə yetirilən general Sisyanov üçün əcəl küləyi anlamına da gəlir. Bu mənada Gəncə küləyinin qisasını, əgər belə demək mümkünsə, Bakı küləyinin çıxması bir rəmzi məna daşıyır.

Digər tərəfdən, Nona rolunu oynayan Vəfa Zeynalovanın yaradıcılıq uğurunu xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Belə ki, general Sisyanovla eşq məcarası yaşayan Nona obrazını Vəfa xanım olduqca dolğun və canlı verə bilmişdi. Doğrusu, səhnədə açıq-saçıq səhnələrə rast gəlmək qeyri-mümkündür və bunu nə müəllifdən, nə də Bəhram Osmanov kimi ciddi bir rejissordan gözləmək olardı. Hər halda, onların heç biri bu cür ucuzluğa gedə bilməzdilər. Sadəcə, bir məqama diqqət yetirmək lazımdır ki, az qala bir xalqın tale yüklü məsələsinin həll olunduğu vaxtda Cavad xanın hərəmindəki xanımlar "göy muncuq" davası saldığı halda, gürcü qızı Nona hətta öz bədənini satmaq bahasına belə atasının taleyini, onun taxt-tacını qorumaq haqqında fikirləşir. Necə deyirlər, keçi can hayında, qəssab piy axtarır. Əlbəttə, indi kimin haqlı olub-olmaması ilə bağlı fikir yürütmək məntiqindən uzağıq. Sadəcə, Nona rolunun ifaçısı Vəfa Zeynalovanı jurnalist Ramilə Qurbanlıya verdiyi müsahibədə ("Məşqdən reportaj") dediyi sözlər bu obrazın daha aydın və dolğun şəkildə qavranmasına kömək edə bilər. "Nonaya qarşı nifrət oyada bilirəmsə, demək rolum uğurlu alınıb. Rolum mənfidir, təbii olaraq ona nifrət aşılamalıyam. Rolun mənim üçün mənfisi yoxdur, əksinə, mənfidirsə, deməli orada aktyor üçün daha maraqlı iş var. Nona knyaz qızıdır, gözünü açandan ona aşılanıb ki, vətən üçün hər şeydən keçməyə hazır olmalısan. Zaman gəlir, o, yaşlı Sisyanovla yatağa girməli olur, bu təklifi atasından qəbul edir, çünki bundan Gürcüstan knyazlığının taleyi asılı idi. Bu qızın bədənində bir üşütmə var, bu soyuq onun bədəninə haradan gəlir, anlaşılmır. Ona elə gəlir ki, Sisyanovun yatağında qızınacaq, bunu ona deyir də. Deyir, mən elə bilirdim sənin yatağında qızınacam, amma elə olmadı, deyəsən, bu üşütmə mənim qəlbimdə əbədidir. Həmin üşütmə Sisyanovun da canında var. Nona özünü Gürcüstan üçün fəda edir, nəticədə Sisyanov Gəncəni alır, Cavad xanı məhv edir, amma üşütmə həmişəki kimi canlarındadır. Hər ikisi onların timsalında işğal edən ölkə vahimə, üşütmə içində qalır. Belə bir maraqlı, çətin qonşuları olan obrazdırg"

Azərbaycan səhnəsində Fətəli xan, İbrahim xan kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazını yaradan aktyor Kazım Abdullayev, "Gəncə qapıları" tamaşasında Cavab xan rolunu uğurla ifa edərək, öz yaradıcılıq kolleksiyasını bir qədər də zənginləşdirmiş oldu. Heç şübhəsiz ki, belə bir məsuliyyətli rolun altına girmək sənətkardan həm cəsarət, həm də güclü yaradıcılıq potensialının olmasını tələb edirdi. Xüsusi ilə onun yuxularında Gəncə qapılarını nəyin bahasına olursa-olsun vətənə gətirmək istəyi, habelə şəhid olduqdan sonra general Sisyanovla bir şəhid ruhunun görüş səhnəsi olduqca inandırıcı alınmışdır. Doğrudan da, vətəni uğrunda canından keçən bir qəhrəmanın ruhu ilə həyat məramı bəlli olmayan, səfil həyatı yaşayan miskin və didərgin bir ruhun qarşılaşması çoxları üçün ibrət dərsi ola bilər.

Xalq artisti Hacı İsmayılov (Məhəmməd xan), Rafiq Əzimov (Hacı Məlik), Əməkdar artistlər Mətanət Ağakişiyeva (Şükufə xanım), Elxan Quliyev (Vəli xan), Əli Nur (Georgi), Tofiq Hüseynov (Keşiş), Şəhla İsmayılova (Mələknisə), Pərviz Bağırov (I knyaz), Mirzə Ağabəyli (II knyaz), Kazım Həsənquliyev (Əhməd), Əsgər Məmmədoğlu (Loriz), aktyorlar Şəhla İsmayılova (Mələknisə), Rada Nəsibova (Astagül), Elnar Qarayev (Portnyakin), Elçin Əhmədov (eşik ağası), Mirsənan Kazımlı (Sərdar) və nəhayət Abbas Qəhrəmanovun (Sisyanov) tamaşadakı gərgin zəhmətini və yaradıcılıq uğurunu xüsusi vurğulamaq vacibdir. Teatr zalında tamaşaçının ruhunu oxşayan, eyni zamanda tamaşanın məramı ilə həmahəng səslənən həzin musiqinin müəllifi, bəstəkar Rüfət Xəlilovun da adını çəkmək lazımdır.

Beləliklə, yazıçının və rejissorun, habelə bütövlükdə aktyor kollektivinin yaradıcılıq uğuru sayılan tamaşadakı "Gəncə qapıları" bir növ bizim üçün itirilmiş torpaqlarımızın rəmzi kimi təqdim olunur, həm də ki, itirdiklərimizin geri qaytarılmasının zəruri bir vətəndaşlıq borcu olduğunu da xatırladır.

Akif ƏHMƏDGİL

Ədalət.-2012.-30 iyun.-S.17.