Həyat
eşqi
İyunun 16-da aktyor, rejissor,
musiqiçi Tofiq Mirzəyevin 80 yaşı
tamam olur. Amma müəyyən mənada
bu sənət sıralamasını tərsinə
də düzmək olar. Belə ki, o, ilk öncə
musiqiçi kimi sənətə gəlib,
yalnız bundan sonra rejissor kimi çalışıb
və ardınca filmlərə çəkilib.
Tofiqdə musiqiçi qabiliyyəti
lap erkən yaşlarından üzə çıxıb. Amma
müharibə illərində anası, qardaşı və
bacısıyla cəbhəyə yollanan atasının yurdu Gədəbəydə
yaşamalı olduğundan o, klarnet
ifaçılığı üzrə musiqi təhsilini
yalnız 12-13 yaşlarından almağa başlayıb. Əvvəlcə
Bakıda, sonra Moskvada Böyük Niyazi onu klarnet
ifaçısı kimi görərək Dövlət simfonik
orkestrinə dəvət edir və Tofiq maestronun rəhbərliyi
altında orkestrin tərkibində Azərbaycan və dünya
simfonik musiqilərini ifa etməyə başlayır. Onun rus və
Avropa bəstəkarlarının klassik musiqilərinə,
Q.Qarayevin, C.Hacıyevin, F.Əmirovun, Niyazinin özünün
əsərlərinə dərindən bələd olması
da məhz buradan qaynaqlanır. Amma Tofiq lap gənc
yaşlarından klassik musiqi ilə yanaşı, cazla da maraqlanıb.
Özü də yalnız
maraqlanmaqla kifayətlənməyib, Pərviz Rüstəmbəyov,
İsmayıl Kələntərov, Vaqif Mustafazadə, Tofiq
Şabanov kimi adlı-sanlı Azərbaycan cazmenləri ilə
birlikdə caz musiqiləri ifa edib.
Özünün olduqca maraqlı
xatirələrində Tofiq təmsil olunduğu nəslin caza
olan həvəsi barədə belə yazır:
"Məhz 50-ci illərdə bizlər,
müharibədən sonrakı dövrün uşaqları
"Günəşli vadinin serenadası", "Dinki-Cazdan
olan Corc"un ovsununa düşdük, ispan, italyan, fransız
mahnılarının sədaları Bakı küçələrini
bürüdü. Elə o vədələrdə də ilk dəfə
radio məlumatlarına qulaq asmağa başladıq.
Var-gücləriylə o səsi batırırdılar, amma bu
hay-küyün və cırıltının içində
belə bizim cavan qulaqlarımız "Amerikanın səsi"nin
Tanjer vasitəsiylə bütün dünyaya
yayımladığı bir saatlıq proqramını tuta
bilirdi. Yeri gəlmişkən, məncə, böyük caz
ifaçısı Pərviz Rüstəmbəyov Bakıda
müharibə illərində öz qəbuledicisini təhvil
verməyən yeganə insan idi. Onun evində inqilabdan əvvəlki
nəhəng palıd şkaf var idi. O, qəbuledicini gizlədib
bura lampa quraşdırıb keçirmişdi və gecələr
caza qulaq asırdı... Bizlər, cazla maraqlananlar kifayət qədər
risk edirdik. Çünki caz qadağalar altında idl. "Bu
gün caz ifa etsən, sabah da vətəni satarsan". Təbii
ki, biz çox ehtiyatlı idik və
çalışırdıq ki, öz içimizə
heç kimi buraxmayaq".
Tofiqin qeyd etdiyi kimi risk və
ehtiyat vacib imiş. Belə ki, Pərviz Rüstəmbəyov
bir qədər sonra repressiya olunur və cazsevərlərin
dost kampaniyasına bir çekist salınır. Və o
adamın kimliyi Tofiqə yalnız otuz ildən sonra məlum
olur. 80-ci illərdə Moskvada Tofiqlə artıq DTK polkovniki
rütbəsində görüşən həmin adam etiraf
edir ki, hər halda o, heç kimi satmayıb. Amma əvəzində
özü də cazın qızğın pərəstişkarına
çevrilib və indi o, caz musiqilərindən ibarət
sanballı kolleksiyaya malikdir.
Tofiq Mirzəyevin həm də ədiblik
qabiliyyətini üzə çıxaran xatirələrində
belə bir xarakterik passaj var. Tofiq yazır:
"Sovetlər məkanında
altmışıncılar adlı bir anlayış vardı. Bu,
gənclərin böyük bir qisminin irəli
çıxdığı və artıq onların
qarşısını almağın mümkünsüz
olduğu bir dövr idi. Amma bu illər üçün az
adamın bildiyi və demək olar ki, heç kimin dilə gətirmədiyi
zəmin var idi. Əllincilər. Bəli,
altmışıncılar öz adlarını
doğruldurdular. Çunki bu, sadəcə təqvimi dövrdən
ibarət deyildi, bu bir formul, həyat tərzi idi. Amma hər
halda, buna zəmin hazırlayanlar məhz mənim də təmsil
olunduğum müharibədən sonrakı gənclik, məhz əllincilər
idi".
Nəhayət, elə bir dövr gəlib
çatdı ki, daha caza hökumət əleyhinə fəaliyyət
kimi baxmadılar, əksinə, bu ad - evfemizm altında
özündə caz estetikasının əsas elementlərini
ehtiva edən estrada kollektivləri yaranmağa başladı.
Azərbaycan "Qaya" vokal kvarteti belə kollektivlərin
birincilərindən oldu.
Və Tofiqin Teymur Mirzəyev, Lev
Yelizavetski, Anar Hacıyev, Rauf Babayevin təşkil etldikləri
vokal kvartetin hardasa xaç atası olması tamamilə təbii
idi. Kvartetin bədii rəhbəri Tofiqin kiçik
qardaşı Teymur oldu, amma onların baş məsləhətçisi,
bir rejissor kimi onları televiziyaya çəkən Tofiq idi. Tofiq
Müslüm Maqomayev və "Qaya" kvarteti ilə birlikdə
keçmiş Sovetlər İttifaqının şəhərlərində
qastrol səfərlərində olub, "Qaya" ilə
birlikdə hətta Afrika ölkələrinə də gedib
çıxıb. Qastrollar zamanı ağ ciyəri fəsadlar
verdi və o, klarnetlə vidalaşmalı oldu. Amma Tofiq musiqidən
ayrıla bilməzdi. O, Azərbaycan Konservatoriyasının nəzəriyyə
fakültəsinə daxil olmaq qərarına gəlir və bu
təkliflə Cövdət Hacıyevin yanına təşrif
buyurur. Onun xahişini dinləyəndən sonra Cövdət
Hacıyev belə sakramental ifadə işlədir:
- Orfey cəhənnəmə
baş vurur?
Onun belə bir qəliz fakültədə,
belə bir "qeyri-tələbəlik" yaşında təhsil
almaq istəyini Cövdət Hacıyev mifoloji Orfeyin hərəkətləriylə
müqayisə etmişdi.
Tofiq qəzavü-qədərə
boyun əyənlərdən deyil, o özü öz taleyinin
ağasıdır və odur ki, çıxış
tapıldı - musiqidən ayrılmadan musiqili filmlər
rejissoru.
Yenidən Moskva, yenidən təhsil
illəri və bu dəfə artıq rejissor kursları. O,
Bakıya döndükdən sonra televiziyada işləməyə
başladı, portret filmlər çəkdi,bəstəkar
Fikrət Əmirov, dirijor Nazim Rzayev, müğənnilər Rəşid
Behbudov, Müslüm Maqomayev, Fidan və Xuraman Qasımovalar
haqqında verilişlər hazırladı. Tofiq simfonik
musiqini, - əsasən yaşlı rəssamların əsərləri
ilə bəzədilən İncəsənət muzeyində
kamera orkestrinin konsertlərini çəkən ilk rejissorlardan
oldu. Rəsul Rza da bu verilişlərdən birini
görmüşdü və çox bəyənmişdi. O,
bu münasibətlə telefonla Tofiqi təbrik etmişdi. Tofiq
bunu həmişə minnətdarlıqla xatırlayır.
Kinematoqraf da hollivud bənizli bu
yaraşıqlı kişidən yan keçə bilməzdi. Amma
bununla belə, doğrusu, ona bir qədər gec diqqət etdilər.
Tofiqi ilk dəfə kinoya Maqsud İbrahimbəyovun ssenarisi əsasında
çəkdiyi "Uşaqlığın son gecəsi"
filmiylə Arif Babayev gətirdi. Tofiq danışırdı
ki, kinostudiyanın Bədii Şurasının filmə
baxışından sonra o, həyəcanlı imiş.
Kinostudiyanın direktoru, incəsənət məsələlərində
heç bir güzəştə getməyən Ədil
İsgəndərov onu kabinetinə çağırır.
"Hə, indii deyəcək ki,
get, get öz işinlə məşğul ol, səndən
aktyor çıxmaz". Tofiq belə düşünürmüş.
Ədil İsgəndərov isə cəmi bircə kəlmə
deyib":Sən çəkiləcəksən".
Bundan sonra Tofiq Mirzəyev 35 filmə
çəkilib, özü də təkcə "Azərbaycanfilm"də
yox, (əlbəttə, əsasən orada), həm də
"Mosfilm"də, Dovjenko adına kinostudiyada.
"Mosfilm"də o, tanınmış
rus aktyoru Vyaçeslav Tixonovla birlikdə çoxseriyalı
"Cinahsız cəbhə" filmində çəkilib. Bu
filmdə o, döyüş zabiti Əliyev roluyla öz
yaxın dostu memar Rasim Əliyevin atası, müharibə
iştirakçısı, akademik Həsən Əliyevin
obrazını canlandırıb. Bakıda Arif Babayevlə
yanaşı, Həsən Seyidbəyli, Rasim Ocağov, Tofiq
İsmayılov da ona öz filmlərində rol veriblər.
Üzeyir Hacıbəyovdan bəhs edən filmdə mən də
onu çəkmişəm. Aparıcı rolunda.
Belə görürəm, Tofiqlə
mənim dost, kino sahəsində həmkar olmaqdan əlavə,
həm də qohum olmağımı deməyin vaxtı
çatdı. Tofiq mənim həyat yoldaşım
Zemfiranın böyük bacısı Elmira Səfərovanın
əridir.
Tez-tez bizdə, ya Tofiqlə
Elmiranın evində, Səfərovların Mərdəkandakı
bağında görüşüb uzun illər can bir qəlbdə
yaşamışıq, dəfələrlə birlikdə Azərbaycanın
rayonlarına, Şəkiyə, Şuşaya, Gəncəyə
səfər etmişik. Qışda Göygölün
qarlı sahilində kabab bişirmək üçün nə
qədər eləsək də, ocaq qalaya bilmədik.
Axırda kömək üçün meşəbəyiyə
müraciət etməli olduq.
"Üzeyir Hacıbəyov. Uzun
ömrün akkordları" filmində Tofiqlə işləmək
mənə rahat və xoş idi. Bir musiqiçi kimi o, filmin
musiqi tutumunu dərindən hiss edirdi, bir rejissor kimi də ona
hansısa tapşırığı verməyə ehtiyac yox
idi. O, necə lazımdısa, elə də oynayırdı.
Tofiq ünsiyyətdə də çox
maraqlı insandı. O, öz zəngin həyatında baş
verən hadisələrdən, ən müxtəlif insanlarla
görüşlərindən saatlarla danışa bilər.
Yadımdadı, bir dəfə bizim mənzildə təxminən
günorta ikidən başlanan söhbətimiz gecə ikiyəcən
çəkdi. Özü də danışan elə əsas
Tofiq idi.
Mən həmişə onu öz
xatirələrini yazmağa sövq etmişəm. Deyəsən, son vaxtlar o, bu işə
başlayıb. Gədəbəydə keçən uşaqlıq
təəssüratlarını, daha sonrakı Bakı həyatından xatirələrini qələmə
alıb. Bu xatirələrdən
müəyyən hissələri
mən bu yazıda da qeyd etmişəm, Tofiq öz xatirələrini
mənə əlyazmada
vermişdi - sadəcə,
tanış olmaq üçün dərc edilməsi təklifiylə yox. Amma oxuyanda mətn mənə kifayət qədər maraqlı göründü və onu "Mir literaturı"
qəzetinə göndərdim.
Tofiq Mirzəyevin xatirələri
bu qəzetin iki sayında işıq üzü gördü.
Qara Qarayev
və Fikrət Əmirov, Niyazi və Tofiq Quliyev
Tofiqə dərin hörmət hissiylə yanaşırdılar. O, öz
yaşıdlarıyla və
özündən kifayət
qədər cavanlarla
- Nazim Rzayev, Çingiz Sadıxov, Kamal Manaflı, Rasim Babayev, Tahir Salahov, Toğrul Nərimanbəyov,
Cahangir Əfəndiyev,
Emil Lev, Rasim Əliyev,
Rufik Şərifov, Adil Muxtarov, Fuad Seyidzadə, Arif Məlikov, Xəyyam Mirzəzadə, Yusif Səmədoğlu, Ağabəy Sultanov, Rüstəm İbrahimbəyov,
Vaqif Səmədoğlu,
Müslüm Maqomayev,
Fərhad Xəlilov, Polad Bülbüloğlu, Fərhad Bədəlbəyli,
Rafiq Hüseynov və xeyli saydı
başqalarıyla - əgər
siyahını tam versək,
bütün səhifəni
tutar, bəlkə də artıq olar - dostluq münasibətlərində olub.
Tofiq - bu yüz faiz şəhərli oğlan bəzən kənd həyatının
müəyyən sahələrinə
bələdliyi ilə
həmişə məni
heyrətləndirib. Gədəbəydə keçən uşaqlığının
təəssüratlarından yığılan ehtiyat bol olub. Yeri gəlmişkən, bir neçə il əvvəl
Tofiqin və onun qardaşı Teymurun xahişi ilə biz Gədəbəyə
getdik. Demə, orada onun atasının birinci nikahından olan bacısı yaşayırmış.
Biz onların ataları İbrahim Mirzəyevin məzarını
ziyarət etdik. Məni heyrətləndirən onların
bacısı oldu.
Bu tipik kənd
qadınının belə
sığallı şəhərli
qardaşların bacısı
olduğunu təsəvvür
etmək çətin
idi.
Tofiq öz həyatında
çox məşəqqətlərdən
keçməli olub.
Həyat
yoldaşının ölümü
ona dəhşətli
sarsıntı yaşatdı.
Elmira xanıma olan məhəbbətini Tofiq bütün ömrü boyu daşıyıb.
Həyat yoldaşının vəfatından
sonra Tofiq, şərait elə gətirdi ki, İsraildə məskunlaşmalı
oldu (onun mərhum anası Bellə İlyinşina yəhudiydi).
Amma Bakı - dünyaya gəldiyi, işlədiyi, məhəbbətini,
dostlarını tapdığı bu şəhər onu həmişə
özünə çəkir. Mənə danışır
ki, İsraildə hansısa ölkəyə səfər etmək
istəyən şəxsi qabaqcadan qeydiyyata alan bir turist
agentliyi, ya da aviaşirkət (dəqiq yadımda deyil) var. O,
Avropa ölkələrindən hansısa birinə getmək
üçün əvvəlcədən müraciət
edibmiş, amma son anda qərarını dəyişib və
Bakıya uçub. Və növbəti dəfə, tutaq ki,
Fransaya səfərlə bağlı müraciət edəndə,
burada çalışan tanış xanım ona deyib ki,
yaxşısı budu bileti elə bu başdan Bakıya
sifariş edəsiz, axı, siz onsuz da axırda ora
uçacaqsız.
Və o xanım haqlı
çıxıb.
Tofiqin Bakıya hər gəlişi
bir bayramdı. Onun özü və dostları Rüstəm
İbrahimbəyov, Rafiq Hüseynov, Adil Muxtarov, Rasim Əliyev,
iki Fərhad - Xəlilov və Bədəlbəyli
üçün. Və mənim üçün. Bu ünsiyyət
bayramlarında özüm də tez-tez iştirak edirəm və
bacanağımın mənən belə cavan qalması, həyat
eşqi, doğma şəhərə
bağlılığı, dostlara sədaqəti məni
sevindirir.
2012-ci ilin 16 iyununda respublikanın əməkdar artisti Tofiq Mirzəyevin 80 yaşı tamam olur. Bu, ondan bir qədər cavan olanlara bir nümunə,
lap deyərdim, bir toxtaqlıqdı. Demək, insan
bu ahıl yaşda da ruhən
cavan qala, sevə, dostluq edə, ünsiyyətdən
həzz ala, var olmağına sevinə bilər. Bir sözlə, həyat
eşqini itirməyə
bilər.
ANAR
Ədalət.-2012.-15
iyun.-S.6.