Dahi
rejissorun altı arvadı, yeddi uşağı və tənhalığı
Ömrünün
sonunda telefona aşiq olan İnqmar Berqman
İsveç rejissoru İnqmar
Berqmanı çox təntənəli təqdim etmək olar:
məsələn, intellektual fəlsəfi kinonun son
ustalarından biri, "insan təbiətinin rentgeni"(Berqmanın
yaradıcılığında əsas mövzu ənənəvi
ailənin, dinin, fərdin böhranı, insanlar arasındaki
mürəkkəb vəziyyətdir), saysız-hesabsız
mükafatların laureatı....
Berqman mənim üçün o hər
şeydən əvvəl maraqlı insandır. Buna əmin
olmaq üçün onun filmlərini izləmək,
"Laterna Magika" avtobioqrafik kitabını oxumaq
lazımdır.
Nizam-intizamdan yoruldu
Berqman 1918-ci ildə
İsveçin Upsala şəhərində doğulub. Onun
atası kral ailəsində keşiş idi və ciddi
nizam-intizamı ilə fərqlənirdi.
Ciddi nizam-intizamdan yorulan Berqman 19
yaşında evdən qaçır. Dramatik studiyada işləyir,
parklarda uşaq tamaşaları qoyur, pyeslər yazır və
nəhayət, özünün kiçik teatrını
yaradır.
Stokholm universitetində ədəbiyyatı
və incəsənət tarixini öyrənən rejissor
başqa ssenariləri redaktə edirdi. Bir neçə il sonra
isə özünün ssenarisi əsasında
"İztirab" filmi çəkilir.
"Ellenlə bir-birimizin qucağına
atıldıq"
25 yaşında Berqman aktrisa Else ilə
evlənir və tezliklə onların qızı doğulur.
Arvadı Helsinqborq teatrına rəhbərlik
edən ərindən rəfiqəsi Ellen Lundstremi xoreoqraf kimi
işə götürməyi xahiş edir. Gözəl, həssas
istedadlı Ellen Berqmanın diqqətini çəkir:
"Uzun müddət düşünmədən biz Ellenlə
bir-birimizin qucağına atıldıq".
Tezliklə Ellen hamilə qalır. Və
iki il sonra Berqman ikinci dəfə evlənir.
"Mənim 6 uşağım vardı... qəlbim qan
ağlayırdı"
Yazda onların əkiz
qızları doğulur. Ailənin böyüməsi Berqmana
maddi çətinliklər yaradır. 1951-ci ildə
İsveç kinosənayesinin vergilərin artmasına etiraz
olaraq film istehsalını dayandırması rejissora maddi mənada
ağır zərbə idi. Bununla belə, həmin ərəfədə
o, üçüncü dəfə evlənir. Bu dəfə
jurnalist Qun Qrutla. Qunun ondan oğlu doğulmuşdu.
İşsiz Berqman hər üç ailənin
qayğısına qalmalı idi: "Mənim 6
uşağım vardı, işlər pis idi və qəlbim
qan ağlayırdı".
"Monika" ilə eşq macərası
Berqman yaşamaq üçün
reklam çarxları çəkirdi. Kinoya embarqo
götürüləndən sonra o, iki əla film çəkdi:
"Qadınlar gözləyir" və "Monika ilə
yay".
Rejissorun budəfəki çəkilişləri
də sevgi macərasız ötüşmədi. "Kino
işi güclü erotik hisslər yaradır", - deyən
rejissorun aktrisa Harriert Anderssonla çılğın sevgi
romanı Qunla boşanmaya gətirib çıxardı.
Pula
görə komediya çəkdi
Berqman 1955-ci ildə çəkdiyi
"Yay gecəsinin təbəssümü"
komediyasından sonra daha çox tanındı. Film Kann
festivalında xüsusi mükafat aldı: "Mənə pul
lazım idi. Və düşündüm ki, ən
yaxşı yol komediya çəkməkdir. Qarşıma
kifayət qədər mürəkkəb texniki
tapşırıq qoyacaq və riyazi münasibətə əsaslanan
komediya çəkmək istəyirdim".
"Yeddinci möhür"lə ölüm qorxusunu
yendi
Həmin il rejissor özünün
dahiyanə filmlərindən birini - "Yeddinci
möhür" filmini çəkdi. "Svensk
Filmindustri" filmi az büdcə və 35 gün ərzində
çəkməyi şərtini irəli
sürmüşdü. Berqman tapşırığın
öhdəsindən gəldi və studiyanın həyətindən
natura kimi istifadə etdi.
Orta əsrlər əfsanəsinə
əsaslanan filmdə cəngavər ölümlə
qarşılaşır və ondan niyə
yaşadığını anlamaq üçün vaxt istəyir.
Berqman etiraf edir ki, bu filmdən sonra o, ölüm qorxusundan
azad oldu.
Allahın sükutu
1959-cu ildə Berqman pianoçu
Kebi Laretei ilə evlənir. Onlar birlikdə yaşayırlar.
İlk baxışda nikah iki uğurlu partnyorun sarsılmaz
ittifaqı kimi görünürdü. Kebi qastrollara gedir,
Berqman isə film çəkir, tamaşa qoyurdu.
Oğulları Daniel isə etibarlı əllərdə idi.
Məhz həmin dönəmdə
Berqman musiqi ilə ciddi maraqlanır.
Bu illərdə o həm də
"Allahın sükutu" trilogiyasını
("Güzgüdə olduğu kimi", "Qışda
işıq" və "Səssizlik")
ekranlaşdırır. Trilogiyada qəhrəmanlar həyatın
amansızlığı və absurdluğu ilə
razılaşmır, ağıllarını itirirlər.
Beşinci evlilik
"Persona" fəlsəfi
dramının çəkilişləri zamanı o,
norveçli aktrisa Liv Ulmanla yaxınlaşır. 1967-ci ildə
onların qızı doğulur. Berqman birgə
yaşayışı düşünərək, Baltik dənizinin
Farö adasında ev inşa etdirir, amma nikah tezliklə sona
çatır.
Nəhayət ki, Berqman 1971-ci ildə
sakit ailə həyatına qovuşur. O, beşinci dəfə
evlənir və arvadı İnqrid van Rozenlə yeni evə
köçür.
Kinoya
son
"Oskar" almış
"Fanni və Aleksandr" filmindən sonra Berqman gözlənilmədən
kinodan getdiyini və həyatını teatra həsr etdiyini bəyan
edir. 1990-cı illərdə Berqman teatrda tamaşalar qoyur,
avtobioqrafik romanlar, ssenarilər yazır və onları ancaq ən
yaxın adamlarına ekranlaşdırmağa icazə verir.
1987-ci ildə isə onun "Laterna Magika" avtobiqrafik əsəri
çıxır.
Arvadı İnqridin
ölümündn sonra Berqman Före adasında tənha
yaşayırdı. Çox nadir hallarda qohumları ilə əlaqə
saxlayırdı.
2007-ci ildə dünyasını dəyişən
Berqman ömrünün son illərini təklikdə
yaşayıb və yeni ssenarilər yazıb: "Yeni
insanlarla ünsiyyət mənə çətindir. Mən məmnuniyyətlə
telefonla danışıram. Telefonu əla şey hesab edirəm.
Bu aparatla dostlarımla ünsiyyətdən zövq alıram.
Amma indi mən tənhalıqda vaxt keçirirəm.
Tamlıqla. Və bu mənim xoşuma gəlir. Belə öz
vəziyyətimə qatlaşmaq daha asandır".
Vudi
Allen Berqman haqda
(ixtisarla)
Berqmanın ölümü haqda mən
İspaniyanın şimalında yerləşən əsrarəngiz
Ovedyo şəhərciyində film çəkdiyim zaman eşitdim.
Ümumi dostumuzun zəngi məni çəkiliş
meydanında yaxaladı. Berqman bir dəfə mənə
demişdi ki, o, günəşli gündə ölmək istəmir.
Mən ondan uzaqda idim və mənə ancaq ümid etmək
qalır ki, o, bütün rejissorların arzuladığı,
o qədər də isti və çox tutqun olmayan havanı
yaxalaya bilib.
Sənətə romantik
baxışı olan və onu müqəddəs hesab edən
insanlara artıq demişəm ki, sonucda sənət heç kəsə
qurtuluş bəxş etmir. Siz dahiyanə əsərlər
yaratsanız belə (Berqman isə bizə çoxlu sirayətedici
əsərlər hədiyyə edib), onlar sizi
qapınızı döyən uğursuz taqqıltıdan
xilas etməyəcək. "Yeddinci möhür" filminin
finalında ölüm cəngavər və onun
dostlarının söhbətini kəsir. Və bir iyul
günündə ölümə məhkum insanı tərənnüm
edən rejissor öz qaçılmaz sonunu təxirə sala
bilmədi. Öz əsrimdə tanıdığım ən
yaxşı rejissor həyatdan getdi.
Bir dəfə zarafatla demişdim
ki, sənət-intellektualın katolisizmidir, yəni
ölümdən sonrakı həyata sadəlövh
inamdır. Fikrimcə, ən yaxşısı öz şəxsi
mənzilində yaşamağa davam etməkdir, nəinki
tamaşaçıların və ya oxucuların
ağlında, qəlbində yaşamaq. Şübhəsiz ki,
Berqmanın filmləri yaşayacaq, onları muzey və
televiziyada göstərəcəklər, DVD-də buraxacaqlar.
Amma bu yalnız miskin bir kompensasiyadır.
Onun xarakterini bildiyimdən, əminəm
ki, o, sonsuz bir sevinclə özünün istənilən filmlərindən
birini daha bir il yaşamaq üçün dəyişərdi.
Berqman kinoprosesin özündən
zövq alırdı. Filmləri haqda olan rəylər onu az
maraqlandırırdı. Onu layiq olduğu halda qiymətləndirəndə
bu ona xoş gəlirdi, hərçənd bir dəfə mənə
etiraf etdi: "Kiməsə mənim filmim xoş gələndə
bu məni qıcıqlandırır".
Onu filmlərindən gələn gəlir
maraqlandırmırdı. Hətta prodüserlər ona zəng
edib həftəsonu satılan biletlərin sayını deyəndə,
elə həmin an rəqəmləri unudurdu: "Həftənin
ortalarında onların nikbinliyi yox olacaq".
Tənqidçilərin onu tərifləməsi
xoşuna gəlirdi, amma onun buna qətiyyən ehtiyac yox idi. O,
tamaşaçının filmlərindən zövq
almasını istəyirdi. Hərçənd, o filmlərini
həmişə aydın və anlaşılan çəkmirdi.
Berqman teatrallığın
ustası idi (və yeri gəlmişkən, o, dahi teatr rejissoru
idi), amma onun kinosu təkcə teatrdan yox, təsviri sənətdən,
musiqidən, ədəbiyyatdan və fəlsəfədən
qidalanırdı. Nüfuzedici kinopoemalar yaradaraq, o, insan
varlığının, şüurunun ən dərin
suallarının araşdırırdı: ölüm, sevgi, sənət,
Tanrının sükutu, insan münasibətlərinin mürəkkəbliyi,
dini şübhələrin əzabı, uğursuz nikah, tənhalıq.
Və bununla belə, Berqman
özünün hədsiz istedadından əmin deyildi və
qadınlarla münasibətində sadə idi. O,
özünün qəribə İsveç ləhcəsi ilə
amansız dünyada insanın dəhşətli rolu haqda dərin
fikirlər söyləyirdi. Bu daha çox belə səslənirdi:
"Vudi, mən səfeh bir yuxu görmüşəm: guya mən
çəkiliş meydançasına gəlmişəm və
heç cür kameranı harda qurmağa qərar verə
bilmirəm. Eyni zamanda gözəl anlayıram ki, bu işin
ustasıyam və artıq onunla uzun müddətdir ki, məşğulam.
Sən belə əsəbi yuxular görürsən?" və
ya beləsi: "Necə düşünürsən, tamamilə
hərəkətsiz kamera ilə film çəkmək
maraqlı olardı? Kamera hərəkətsiz yerində
dayanır, aktyorlar sadəcə, kadra gəlir, sonra isə
çıxır. Yoxsa, hamı mənə güləcək?"
Mənə bu ideya o qədər cəlbedici
gəlməsə də, amma dahinin əlində o güman ki,
nəsə xüsusi bir şeyə çevrilərdi. Hər
halda onun yaratdığı kinodil kinorejissoruluğu köhnə
dəblə öyrənən adamlara tamamilə absurd
görünə bilər.
Özünün qəribəliyinə
və fəlsəfi dini ideyalara aludəçiliyinə
baxmayaraq Berqman anadan hekayəçi doğulmuşdu.
Biz hərdən onunla telefonda
uzun-uzadı söhbətlər edərdik. O, adada
yaşayırdı və bir dəfə də olsun onun dəvətini
qəbul etməyə cürətim çatmadı.
Çünki təyyarələrdə üçmağı
sevmirəm.
Biz həmişə filmləri
müzakirə edirdik və mən təbii ki, ona söhbətimizi
aparmaq imkanını verirdim, çünki onu sadəcə
dinləmək mənə son dərəcə xoş idi.
O hər gün film izləyirdi, bu
onu heç zaman yormurdu. Hər cür film-səsli, səssiz.
Yuxuya getmək üçün o həmişə fikir gərginliyi
tələb etməyən və həyəcanı susduran film
izləyirdi, hətta bəzən Ceyms Bond haqda hər hansı
filmi.
Kinematoqrafiyanın bütün dahi
üslubçuları kimi (Fellini, Antonioni və ya Bunyuel kimi)
Berqman bəzən tənqidçilərin tənələrinə
tuş gəlirdi. Hətta bəzən bu sənətkarlar
yanılsa belə, onların filmləri həmişə
bütün dünyada milyonlarla tamaşaçının qəlbində
dərin iz qoyur. Kinematoqrafiyanı daxildən bilən insanlar -
rejissorlar, ssenaristlər, aktyorlar, montajçılar, operatorlar
- Berqmanın yaradıcılığına böyük
ehtiramla yanaşırlar.
Məndən soruşurdular: "O
sizə necə təsir edib". Cavab verirdim: "O mənə
heç cür təsir edə bilməzidi. O, dahi idi, mən
ki, dahi deyiləm, dahiliyi isə öyrənmirlər, necə
ki, həqiqi sehrbazlığı öyrənmək olmur".
Berqmanın filmləri ilk dəfə
Nyu Yorkda göstəriləndə mən yeni başlayan
yumorist idim və gecə klublarında çıxış
edirdim. Eyni zamanda, Qruço Marksın və Berqmanın təsiri
altına düşmək olamı? Buna baxmayaraq, mən hər
halda onda nəsə mənimsəyə bildim. Elə bir
şey ki, bu nə dahilikdən, nə də istedaddan
asılıdır. Amma onu doğrudan da öyrənmək və
şüurlu şəkildə özündə inkişaf
etdirmək olar. Bunu, adətən, aydın olmayan "əməyə
münasibət" frazası ilə ifadə edirlər, əslində
isə bu sadəcə, şəxsi intizamdır.
Onun timsalında mən ən
yaxşı nəticəyə nail olmağı öyrənmişəm.
Hazırda mən buna malikəm. Başgicəlləndirici
uğura tabe olmadan bir-birinin ardınca çəkmək,
çəkmək.
Bütün ömrü boyu Berqman
60-dan çox film çəkib. Mən isə hələ otuz
səkkiz. Əgər onun filmlərinin keyfiyyəti ilə
ayaqlaşa bilməsəm, bəlkə, heç olmasa sayca ona
yaxınlaşa bildim.
Sevda Sultanova Kulis.az
Ədalət.-2012.-29
iyun.-S.8.